Lotu Kristen Bilong Pastaim i Bin Lainim Ol Man Long God Triwan o Nogat?
Namba 4 Hap—Tok Bilong God Triwan i Bin Kamap Olsem Wanem na Long Wanem Taim?
Tripela hap bilong pastaim i bin kamapim klia olsem Jisas na ol disaipel na ol Tisa Kristen bilong bipo ol i no bin lainim ol man long God Triwan. (Wastaua Novemba 1, 1991; Februeri 1, 1992; Epril 1, 1992) Dispela laspela hap i stori long tok bilong God Triwan i bin kamap olsem wanem, na i stori long wok bilong Bung bilong Naisia (yia 325 C.E.) long dispela.
LONG yia 325 bihain long Krais, king bilong Rom, em Konstantin, em i bin putim bikpela bung bilong ol bisop long taun Naisia long Esia Maina. Ol i gat narapela narapela tingting long Jisas, na ol i save tok pait long em i Pikinini bilong God o God i Gat Olgeta Strong. Konstantin i laik stretim dispela tok. Wanpela buk (Encyclopædia Britannica) i stori long dispela bung olsem:
“Konstantin yet i bosim dispela bung, na em i stiaim ol tok, na em yet i stretim tok . . . olsem Krais em i God, na nau ol bisop i kamapim dispela tok bilong bilip olsem ‘Krais em i God wankain olsem Papa.’ . . . Ol bisop i pret long bikpela man ya na maski planti ol i ting dispela tok i no stret, olgeta i raitim nem bilong ol bilong orait long dispela tok. Tupela tasol i no raitim nem.”1
Yu ting dispela king haiden i bilip long Baibel na em i laik stretim dispela tok? Nogat. Wanpela buk (A Short History of Christian Doctrine) i tok: “Konstantin i no save liklik long ol tok Grik bilong Baibel ol bisop i paitim tok long en bambai ol i ken save dispela bilip i stret o nogat.”2 Em i laik stretim dispela tok bambai ol lain em i bosim i no ken bruk bruk.
Ol i Kamapim Long Dispela Taim o Nogat?
Olsem wanem? Long Bung bilong Naisia ol i bin kamapim dispela bilip bilong God Triwan, o tokaut olsem em wanpela bilip bilong lotu i gat nem Kristen? Planti i ting ol i bin mekim olsem, tasol nogat.
Tru, tok bilong bilip ol bisop i kamapim long Bung bilong Naisia inap givim tingting long sampela pris pasto na bai ol i ting, long sampela samting Pikinini i bikpela olsem God Papa. Tasol gutpela sapos yumi skelim dispela tok. Ol i bin tok olsem:
“Mipela i bilip long wanpela God, em Papa i gat olgeta strong, em man i bin wokim olgeta samting yumi inap lukim na yumi no inap lukim;
“Na mipela bilip long wanpela Bikpela, em Krais Jisas, em Pikinini bilong God, Papa i bin kamapim em, em wanpela tasol Papa yet i bin kamapim, em i kamap long Papa, i olsem God i kamap long God, lait i kamap long lait, God tru i kamap long God tru, God i kamapim em olsem papa i kamapim pikinini, em i no wokim em, em i bilong wanpela bodi wantaim Papa, na olgeta samting i bin kamap long rot bilong Em, ol samting long heven na graun, na bilong helpim yumi ol man na kisim bek yumi, Em i bin kam daun long graun na kisim skin bilong man, em i kamap man, na karim pen na kirap bek long namba 3 de, na i go antap long heven, na em bai kam bilong skelim long kot ol man i stap laip na ol man i dai pinis;
“Na mipela i bilip long Holi Spirit.”3
Dispela tok bilong kamapim bilip i no tok Papa na Pikinini na spirit holi i tripela man long wanpela God, a? Na i no tok tripela wantaim i bin stap oltaim na i gat wankain strong na namba na save, a? Nogat tru. Olsem na Bung bilong Naisia i no bin kamapim o tokaut olsem tok bilong God Triwan em wanpela bilip Kristen.
Ol i tok, Pikinini em i “bilong wanpela bodi wantaim Papa,” tasol ol i no mekim kain tok olsem long spirit holi. Ol i tok tasol “mipela i bilip long Holi Spirit.” Dispela i no tok bilong God Triwan olsem ol misin i gat nem Kristen i bilip long en long nau.
Na dispela tok “bilong wanpela bodi” (ho·mo·ouʹsi·os) i no makim olsem ol dispela bisop i bilip olsem Papa na Pikinini i wanpela tasol. Wanpela buk (New Catholic Encyclopedia) i tok:
“Ating ol bisop long dispela Bung i no laik tokaut olsem Papa na Pikinini i wanpela tasol.”4
Na sapos ol i laik tokaut olsem Papa na Pikinini i wanpela tasol, dispela i no tok bilong God Triwan. Bai i olsem ol i tok, tupela i wanpela God; i no olsem ol i tok, tripela i wanpela God, olsem tok bilong God Triwan.
“Tingting Bilong Liklik Hap Lain”
Ol bisop i bung long Naisia, yu ting olgeta i bilip olsem Pikinini i bikpela olsem God? Nogat. Ol i gat narapela narapela tingting. Wanpela bisop, em Arias, em i tok Pikinini i bin kamap nupela long wanpela taim, olsem na em i no bikpela olsem God; em i aninit long God long olgeta samting. Tasol narapela bisop, em Atanesias, i ting long sampela samting Pikinini i bikpela olsem God. Na i gat ol narapela tingting tu.
Ol bisop i pasim tok long tingim Pikinini i bilong wanpela bodi wantaim God, tasol wanpela man (Martin Marty) i tok: “Tok bilong Naisia i kamapim tingting bilong liklik hap lain tasol; ol i no wanbel tru; planti ol i no orait long dispela tok, long wanem, ol i no gat tingting olsem bilong Arias.”5 Wanpela buk (A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church) i mekim wankain tok, olsem: “Liklik hap lain tasol i orait long dispela tok i narapela kain long tingting bilong Arias, tasol dispela liklik hap lain i strong na i winim tok.”6 Na narapela buk (A Short History of Christian Doctrine) i tok:
“Planti bisop na tisa bilong lotu long hap sankamap ol i nolaik tru long dispela hap tok em Konstantin yet i bin putim bilong kamapim bilip, em tok homoousios [“bilong wanpela bodi”] . . . na bihain bikpela tok pait i kamap long dispela.”7
Bihain long dispela bung, inap planti yia liklik ol i tok pait yet long dispela tok. Na inap liklik taim ol i no amamas moa long dispela tingting olsem Pikinini i bikpela olsem God. Wanpela man (Martin Marty) i tok long Atanesias olsem: “Sampela taim ol i orait long tingting bilong em na sampela taim, nogat; olsem na planti taim ol i rausim em i go long narapela kantri, na em i go i kam.”8 Atanesias i stap longwe long ples bilong em inap planti yia, long wanem, ol bikman bilong gavman na misin i birua long tingting bilong em olsem Pikinini em i God.
Sapos ol man i tok, Bung bilong Naisia i bin kamapim o tokaut long tok bilong God Triwan, dispela i no stret. Long dispela taim, bilip bilong God Triwan i no kamap yet. Dispela bung na ol Tisa Kristen paslain long dispela taim i no bin kamapim dispela tingting bilong God Triwan, olsem Papa na Pikinini na spirit holi, tripela wantaim i bin stap oltaim na i gat wankain strong na namba na save. Nogat. Wanpela buk (The Church of the First Three Centuries) i tok:
“Bilip bilong planti man long nau long God Triwan . . . i no bin kamap long rait bilong Jastin: na ol narapela bikman bilong lotu paslain long bung bilong Naisia, ol tu i no bin kamapim sampela tok long en, na i wankain long olgeta Kristen i bin raitim buk long tri handet yia bihain long taim mama i karim Krais. Tru, ol i save toktok long Papa, na Pikinini, na Spirit holi i autim tok profet, tasol ol i no tok olsem tripela i bikpela wantaim, na tripela i wanpela tasol, olsem Triwan, olsem ol man i bilip long God Triwan long nau. Nogat tru. Bilip bilong ol man long nau long God Triwan i narapela kain tru long tingting bilong ol dispela bikman bilong lotu long bipo. Ol man i ken skelim dispela tok bilong mipela, tasol bai ol i save, mipela i kamapim stret tingting bilong ol dispela man bilong bipo.”
“Insait long tri handet yia bihain long Krais, no gat wanpela man i gat nem long raitim buk em i bin kolim dispela bilip [long God Triwan] olsem long nau.”9
Tasol senis i bin kamap long Naisia—dispela bung i bin opim rot bilong misin i ken kisim bilip olsem Pikinini i bikpela olsem Papa, na i opim rot bilong dispela tingting long God Triwan i ken kamap bihain. Wanpela buk (Second Century Orthodoxy, bilong J. A. Buckley) i tok:
“Inap 200 yia bihain long Krais, Misin long olgeta hap i wanbel long wanpela bikpela samting. Olgeta i bilip olsem Papa em i nambawan bikpela . . . i Gat Olgeta Strong . . . na i no bin kamap nupela long wanpela taim. . . .
“Taim ol dispela bikman bilong lotu na man bilong raitim buk long yia 150 samting i dai pinis, . . . isi isi Misin i kamap long bikpela senis . . . long Bung bilong Naisia. Long dispela Bung, olgeta liklik senis i bin kamap long bilip bilong pastaim i kamapim bikpela senis. Liklik hap lain i strong long bikpela hap lain i mas kisim bilip kranki bilong ol. Gavman i helpim dispela liklik hap lain, na maski ol narapela i wok strong long holimpas bilip tru bai i stap stret, liklik hap lain i subim ol na grisim ol na mekim pretim ol bambai ol i kisim dispela bilip kranki.”10
Bung Bilong Konstantinopel
Long yia 381 C.E., Bung bilong Konstantinopel i tokaut olsem ol i kisim Tok Bilong Naisia olsem wanpela bilip bilong Misin. Na ol i skruim hap tok long en olsem spirit holi em i “Bikpela” bilong ol na “man bilong givim laip.”10a Dispela bilip i gat hap tok moa ol i skruim long en (em wankain long bilip bilong ol misin long nau) em i makim olsem klostu ol i laik kamapim tru tok bilong God Triwan. Tasol long dispela bung ol i no kamapim tru. Wanpela buk (New Catholic Encyclopedia) i tok:
‘Bung bilong Konstantinopel i kamap 60 yia bihain long Bung bilong Naisia, tasol long dispela bung tu, taim ol i kamapim tok long Holi Spirit em i olsem God, ol i no tok, Holi Spirit em i “bilong wanpela bodi” (homoousios) wantaim God.’11
“Ol saveman i tingting planti long dispela tok bilong kamapim bilip i no bin tokaut strong olsem Holi Spirit i bilong wanpela bodi (homoousios) wantaim Papa na Pikinini.”12
Na dispela buk i tok: “Baibel i no kolim dispela tok homoousios.”13 Tru tumas, Baibel i no tok spirit holi o Jisas i bilong wanpela bodi wantaim God. Dispela tok i no bilong Baibel, na em i bin helpim wanpela bilip i kamap em tu i no bilong Baibel na i pait long tok bilong Baibel, em bilip bilong God Triwan.
Bihain tru, olsem planti handet yia bihain long Bung bilong Konstantinopel, ol man long olgeta hap ol i kolim Kristen ol i bin kisim bilip bilong God Triwan. Wanpela buk (New Catholic Encyclopedia) i tok: “Long hap bilong Wes . . . pastaim i olsem i no gat liklik tok long dispela bung bilong Konstantinopel na tok bilong en.”14 Dispela buk i makim olsem long hap bilong Wes ol i no bin kisim kwik dispela bilip; ol i kisim long yia 650 o yia 750 samting.
Na Tok Bilong Atanesias, em ol misin i save kolim planti taim bilong kamapim na helpim tok bilong God Triwan, ol saveman i tok em i no bilong Atanesias. Ol i tok, narapela man ol i no save long em i bin raitim bihain long taim bilong Atanesias. Wanpela buk (The New Encyclopædia Britannica) i tok:
“Pastaim Misin long hap bilong Is i no holim dispela bilip; bihain long yia 1100 samting ol i bin kisim. Kirap long yia 1650 samting na i kam inap long nau, ol saveman i wanbel long tok olsem Atanesias (em i dai long yia 373) em i no bin kamapim dispela Tok Bilong Atanesias. Ol i ting sampela lain long hap bilong saut long Frans ol i bin kamapim long yia 450 samting. . . . Long yia 550 samting i go inap long yia 650 samting dispela bilip i stap long Misin long hap bilong saut long Frans na long Spen. Na long yia 850 samting Misin long Jemani i save kolim dispela bilip taim ol i mekim lotu. Na bihain liklik ol i mekim olsem long Rom tu.”15
Rot Bilong Dispela Tok i Kamap
Insait long planti handet yia tok bilong God Triwan i wok long kamap. Ol saveman bilong ol Grik, olsem Pleto, ol i gat tingting olsem God em i Triwan, na isi isi ol misin i kirap long bihainim dispela tingting. Wanpela buk (The Church of the First Three Centuries) i tok:
“Mipela i tokaut olsem: Tok bilong God Triwan i bin kamap isi isi na i kamap bihain liklik; na buk holi bilong ol Juda na ol Kristen i no as bilong en—em i kamap long narapela rot; i kamap pinis long rot bilong ol Tisa Kristen i bihainim tingting bilong Pleto na nau ol i skruim long lotu Kristen; na long taim bilong Jastin, na bihain tru long dispela taim, ol i wok yet long lainim ol man long olgeta hap olsem Pikinini i narapela long Papa na i aninit long Papa; pastaim i gat liklik hap mak tasol bilong tok bilong God Triwan i bin kamap.”16
Taim Pleto i no kamap yet, i gat planti god triwan long Babilon na Isip. Ol bikman bilong misin i laik pulim ol haiden long ol hap em Rom i bosim, na bai ol i kam insait long lotu Kristen, na long dispela as, bihain ol i kisim dispela bilip olsem Pikinini na spirit holi i bikpela olsem Papa.a
Dispela tok “Triwan” tu ol i no kisim kwik. Long yia 180 samting, bisop bilong Antiok long Siria, nem bilong em Tiofilus, em i raitim hap tok Grik tri·asʹ long ol rait bilong em, na insait bilong dispela tok i olsem “triwan.” Bihain, man bilong raitim tok long tok Rom, em Tetulian long Katas, long Not Afrika, em i raitim tok trinitas long ol rait bilong em, na insait bilong dispela tok i olsem “triwan.”b Tasol dispela tok tri·asʹ i no stap long hap bilong Baibel ol i bin raitim pastaim long tok Grik (Nupela Testamen); na dispela tok trinitas i no stap long Baibel ol i tanim long tok Rom (Vulgate). Dispela tupela tok i no bilong Baibel. Tingting bilong ol haiden i as bilong dispela tok “triwan” em i kamap insait long rait bilong ol misin, na bihain long yia 350 samting i kamap olsem wanpela bilip bilong ol.
Olsem na ol saveman i no bin skelim skelim ol tok bilong Baibel bilong save dispela bilip i stap long Baibel o nogat. Ol hetman bilong graun na bilong misin i bin kamapim dispela bilip bilong God Triwan. Wanpela man i raitim buk (Jaroslav Pelikan long buk The Christian Tradition) na em i tok, ‘taim ol i paitim tok, ol i no tingim ol tok bilong God; i gat ol narapela samting i kirapim ol long kisim dispela tingting. Ol i laik pren wantaim gavman, na narapela i birua long narapela, na long dispela rot dispela bilip i bin kamap.’17 Wanpela profesa bilong Yunivesiti Yel (E. Washburn Hopkins) i tok olsem: “Misin i tingting long i stap pren bilong ol hetman bilong graun na long dispela as ol i kamapim dispela bilip.”18
Tok bilong God Triwan i no stret liklik long tingting bilong yumi; tasol tok bilong Baibel olsem God em i nambawan bikpela na i no gat wanpela i bikpela olsem em, dispela tok i klia long tingting bilong yumi! God yet i tok: “Husat tru i olsem mi?”—Aisaia 46:5.
Em i Makim Wanem Samting?
Isi isi dispela tingting long God Triwan i wok long kamap na dispela i makim olsem ol i wok long lusim lotu Kristen tru, olsem Jisas i tok profet pinis. (Matyu 13:24-43) Aposel Pol tu i bin tokaut olsem bihain bai sampela i lusim bilip tru. Em i tok:
“Bihain ol man bai i no laik harim moa ol stretpela tok. Nogat. Yau bilong ol bai i skrap long harim ol narakain narakain tok, na ol bai i kisim planti man bilong skulim ol long kain tok ol i save laik long harim. Olsem na bai ol i givim baksait long tok tru na putim yau long ol kain kain stori nating.”—2 Timoti 4:3, 4.
Wanpela stori nating olsem em dispela tok olsem God em i Triwan. Sampela stori nating moa em ol i narapela kain long bilip Kristen tru, em olsem: Ol man i gat tewel i no inap i dai, klinpaia, limbo, ol man nogut i kisim pen oltaim long bikpaia.
Orait, olsem wanem long dispela tok bilong God Triwan? Em wanpela tok bilong ol haiden na em i giaman olsem em i wanpela tok Kristen. Satan yet i helpim dispela tok bambai em i ken giamanim ol man na paulim ol, na bai ol i no inap save gut long God. Dispela samting i mekim na i no hatwok long ol i kisim ol narapela bilip kranki na pasin kranki bilong ol lotu giaman.
“Lukim Pasin Bilong Ol”
Long Matyu 7:15-19 Jisas i kolim rot bilong save wanem lotu i tru na wanem lotu i giaman. Em i tok:
“Yupela lukaut long ol giaman profet. Ol i save mekim gutpela tok bilong grisim yupela, tasol tingting tru bilong ol em i bilong paulim yupela na bagarapim yupela. . . . Yupela lukim pasin bilong ol na bai yupela i save, ol i giaman profet, o nogat. . . . Olgeta gutpela diwai i save karim gutpela kaikai. Na diwai nogut i save karim kaikai nogut. . . . Olgeta diwai i no save karim gutpela kaikai, em ol i save katim na tromoi i go long paia.”
Orait, tingim pasin Jisas i kolim long Jon 13:35. Em i tok: “Sapos yupela wan wan i laikim tru ol [brata], orait dispela bai i soim olgeta man olsem, yupela i disaipel bilong mi.” Na long 1 Jon 4:20, 21, Baibel i tok:
“Sapos wanpela man i tok, ‘Mi laikim tru God,’ tasol em i no laikim wanpela bilong ol arapela manmeri bilong God, orait dispela man em i man bilong giaman. I no gat wanpela man i bin lukim God. Olsem na man i no save laikim ol arapela, em ol manmeri em i lukim pinis, em i no inap laikim God em i no bin lukim. Dispela lo yumi kisim long Krais, em i olsem: Man i save laikim tru God, em i mas laikim tru ol arapela manmeri bilong God.”
Orait, tingim dispela pasin i olsem mak bilong ol Kristen tru, em ol i mas laikim tru ol brata, na skelim ol samting i bin kamap long tupela bikpela pait bilong taim bilong yumi na ol narapela pait. Ol manmeri bilong wanpela lotu em ol i bilong narapela narapela kantri, ol i save insait long pait na narapela i kilim i dai narapela. Tupela lain wantaim insait long pait i tok ol i Kristen; na ol pris pasto bilong tupela lain wantaim i helpim pait na i tok, God bai helpim lain bilong ol yet na bai ol i winim pait. Kristen i kilim i dai Kristen—em pasin nogut. Ol i no bihainim pasin Kristen na laikim tru ol brata. Ol i sakim ol lo bilong God.—Lukim tu 1 Jon 3:10-12.
De Bilong Kisim Strafe
Ol i bin lusim lotu Kristen tru na dispela i kirapim ol long kisim ol bilip i no stret long ai bilong God, olsem bilip bilong God Triwan, na ol i kirap long bihainim ol pasin i no stret. Tasol i gat taim bilong kot na bai ol i kisim strafe. Jisas i tok: “Olgeta diwai i no save karim gutpela kaikai, em ol i save katim na tromoi i go long paia.” Olsem na Baibel i tok strong olsem:
“Yupela i mas lusim dispela ples [ol lotu giaman] na i kam ausait. Nogut yupela i poroman wantaim em long ol sin em i save mekim. Na nogut yupela . . . i kisim pe nogut bilong ol dispela sin. . . . God i tingim yet olgeta pasin nogut em i bin mekim.”—Kamapim Tok Hait 18:4, 5.
Klostu nau bai “God yet i givim tingting” long ol gavman na bai ol i birua long ol lotu giaman. Bai ol i ‘bagarapim ol tru na kukim olgeta long paia.’ (Kamapim Tok Hait 17:16, 17) Olgeta lotu giaman wantaim ol tingting haiden bilong en long God bai pinis olgeta. I olsem God bai mekim tok wankain olsem bilong Jisas long ol man i bihainim lotu giaman, olsem: “Harim. Nau ples bilong yupela bai i bagarap na i stap nating.”—Matyu 23:38.
Lotu i tru i no ken bagarap taim strafe bilong God i painim ol lotu giaman, olsem na bihain bai olgeta i litimapim nem bilong dispela God em Jisas i tok em wanpela tasol i “God tru.” Man bilong raitim song i tok long dispela God, em Jehova, olsem: “Yu wanpela tasol, yu Bikpela, na yu God Antap Tru.”—Jon 17:3; Buk Song 83:18.
Ol buk ol i bin kisim ol tok long en:
1. Encyclopædia Britannica, 1971, Volyum 6, pes 386.
2. A Short History of Christian Doctrine, bilong Bernhard Lohse, 1963, pes 51.
3. Ibid., pes 52-3.
4. New Catholic Encyclopedia, 1967, Volyum 7, pes 115.
5. A Short History of Christianity, bilong Martin E. Marty, 1959, pes 91.
6. A Select Library of Nicene and Post-Nicene Fathers of the Christian Church, bilong Philip Schaff na Henry Wace, 1892, Volyum 4, pes 17.
7. A Short History of Christian Doctrine, pes 53.
8. Ibid., pes 91.
9. The Church of the First Three Centuries, bilong Alvan Lamson, 1869, pes 75-6, 341.
10. Second Century Orthodoxy, bilong J. A. Buckley, 1978, pes 114-15.
11. New Catholic Encyclopedia, 1967, Volyum 7, pes 115.
12. Ibid., Volyum 4, pes 436.
13. Ibid., pes 251.
14. Ibid., pes 436.
15. The New Encyclopædia Britannica, 1985, 15th Edition, Micropædia, Volyum 1, pes 665.
16. The Church of the First Three Centuries, pes 52.
17. The Christian Tradition, bilong Jaroslav Pelikan, 1971, pes 173.
18. Origin and Evolution of Religion, bilong E. Washburn Hopkins, 1923, pes 339.
[Ol Futnot]
a Bilong kisim sampela save moa long dispela, lukim liklik buk Gutpela Yu Bilip Long God Triwan o Nogat? em Sosaiti Wastaua bilong Nu Yok i wokim.
b Ol narapela hap bilong dispela stori i bin kamapim klia olsem tru Tiofilus na Tetulian i bin kolim dispela tupela tok, tasol ol i no tingim God Triwan olsem bilong ol misin long nau.
[Piksa long pes 22]
God bai mekim na bai ol gavman i birua long ol lotu giaman
[Piksa long pes 24]
Lotu i tru bai abrusim bagarap taim God i givim strafe