Stori Bilong Wanpela Meri

Wok Pastaim Long Painim Kingdom​—⁠Em Laip i Gat Bel Isi na Amamas Long En

Em stori bilong Jetha Sunal

Bihain long kaikai long moning, mipela i harim wanpela toksave i kamap long redio i tok: “Gavman i tambuim ol Witnes Bilong Jehova, na wok bilong ol.”

EM 1950, na mipela fopela meri i gat 20 krismas samting i mekim wok olsem misineri bilong ol Witnes Bilong Jehova long Ripablik Dominika. Mipela i bin kamap long dispela hap wanpela yia paslain long dispela samting i kamap.

Pastaim wok misineri em i no wanpela mak mi laik winim long laip bilong mi. Tru, mi bin go lotu taim mi liklik pikinini. Tasol papa bilong mi i lusim lotu long taim bilong Namba Wan Pait. Long de bilong konfemesen bilong mi long Misin Episkopal long 1933, bisop i ritim wanpela ves tasol bilong Baibel na bihain em i kirap toktok long ol samting bilong politik. Mama i bel hevi tru na em i no go moa long lotu.

I Stap Bilong Mipela i Senis

Papamama bilong mi, William Karl na Mary Adams, tupela i gat faipela pikinini. Ol pikinini man em Don, Joel, na Karl. Sista bilong mi Joy, em laspela pikinini, na mi namba wan pikinini. Wanpela de bihain long skul, long dispela taim mi gat 13 krismas samting, mi bin lukim mama i wok long ritim wanpela buklet em ol Witnes Bilong Jehova i wokim. Het tok bilong en em The Kingdom, the Hope of the World. Na mama i tokim mi, “dispela em tok i tru.”

Mama i toktok long mipela olgeta long ol samting em i wok long lainim long Baibel. Long toktok na pasin bilong em, em i helpim mipela long save gut long bikpela samting bilong tok bilong Jisas long “wok pastaim long painim Kingdom bilong God wantaim stretpela pasin bilong em.”​​—⁠Matyu 6:​33, Nupela Testamen na Ol Sam.

Mi no save amamas long harim tok bilong em long olgeta taim. Wanpela taim mi tok, “Mama, no ken autim tok long mi, nogut mi no mekim drai plet kap bilong yu.” Tasol long gutpela pasin em i save kamapim yet ol tok long mipela. Olgeta taim em i kisim mipela olgeta pikinini i go wantaim em long ol miting i kamap long haus bilong Clara Ryan, em i no longwe tumas long haus bilong mipela long Elmhurst, Illinois, long Amerika.

Clara i save skulim ol man long piano tu. Long olgeta yia, ol sumatin bilong em i save bung na pilaim musik long ai bilong ol man, olsem na Clara i mekim wok long dispela bung bilong toktok long ol man long Kingdom bilong God na kirap bek. Mi bin skul long pilaim vailin kirap long taim mi gat 7-pela krismas, long wanem, mi laikim musik, na dispela em i as na mi putim yau long ol tok Clara i mekim.

I no longtaim mipela ol pikinini i kirap long i go wantaim mama long ol miting bilong kongrigesen long hap wes bilong Chicago. Em i longwe sapos mipela i go long bas o tren, tasol em kirap bilong ol samting i lainim mipela long painim Kingdom pastaim. Long 1938, em 3-pela yia bihain long mama i bin kisim baptais, mi go wantaim em long wanpela kibung bilong ol Witnes Bilong Jehova i kamap long Chicago. Em wanpela bilong ol 50 biktaun i kisim wankain tok bilong kibung long wankain taim long rot bilong redio-telefon. Mi pilim tru ol tok mi harim.

Tasol mi save laikim tru musik. Mi pinisim haiskul long 1938, na Papa i stretim rot bilong mi long go long wanpela skul bilong musik (American Conservatory of Music) long Chicago. Olsem na long 2-pela yia, mi skul long musik na mi insait long tupela bikpela bung bilong pilaim musik na mi tingting long holim wanpela wok long sait bilong musik.

Herbert Butler, em tisa i bin skulim mi long pilaim vailin, em i bin lusim Yurop bilong em i ken sindaun long Amerika. Olsem na mi givim em buklet Refugees,a mi gat tingting olsem em bai ritim. Em i mekim olsem, na long wik antap bihain long skul, em i tokim mi olsem: “Jetha, yu pilai gut, na sapos yu skul moa yet, yu inap kisim wanpela wok long wokim musik long redio o yu inap kamap tisa bilong musik.” Na em i holim dispela buklet na tok moa olsem: “Tasol mi ting laik bilong yu i stap long dispela. Ating i gutpela moa yu mekim dispela wok, a?”

Mi tingting strong long dispela tok. Mi no go moa long skul​—⁠mi orait long go wantaim mama long kibung bilong ol Witnes Bilong Jehova long Detroit, Michigan, em long Julai 1940. Mipela i slip long ol haus sel long wanpela pak ol haus-ka i stap long en. Yes, mi kisim vailin bilong mi i go wantaim mi, na mi pilaim wantaim ol lain i pilaim ol musik bilong kibung. Tasol long pak ol haus-ka i stap long en, mi bin bungim planti ol painia (ol manmeri i autim tok fultaim). Olgeta i amamas tru. Mi pasim tok long bel olsem mi bai kisim baptais na putim aplikesen bilong mekim wok painia. Mi beten long Jehova long helpim mi long mekim wok autim tok fultaim long olgeta taim mi stap laip.

Mi kirap mekim wok painia long asples bilong mi. Bihain mi mekim wok long Chicago. Long 1943, mi go long Kentucky. Long dispela taim, paslain liklik long kibung distrik, mi kisim pas i singautim mi long go long namba 2 klas bilong Skul Gileat, na bai mi kisim skul bilong mekim wok misineri. Skul bai kirap long Septemba 1943.

Long taim bilong kibung, mi stap wantaim wanpela Witnes na em i givim ol klos bilong pikinini meri bilong em long mi, em ol klos mi laikim. Pikinini meri bilong em i laik insait long ami, olsem na em i tokim mama bilong em long givim ol samting bilong em long ol narapela. Long tingting bilong mi, ol dispela samting mi kisim em i truim bilong tok promis bilong Jisas: “Yupela i mas wok pastaim long painim kingdom bilong God wantaim stretpela pasin bilong em. Na bihain bai em i givim dispela olgeta arapela samting tu long yupela.” (Matyu 6:​33, Nupela Testamen na Ol Sam) Faipela mun long Gileat i go hariap tru, na mipela i pinisim skul long Janueri 31, 1944, na mi gat laik tru long mekim wok misineri.

Ol Tu i Laik Autim Tok Fultaim

Mama i kirap mekim wok painia long 1942. Long dispela taim, tripela brata wantaim susa bilong mi ol i skul yet. Planti taim mama i save go bungim ol bihain long skul na kisim ol i go wantaim em long autim tok. Em i lainim ol tu long helpim em long mekim ol wok bilong haus. Planti taim mama i mekim wok bilong ainim ol klos na mekim ol narapela wok i go inap biknait bambai em inap autim tok long san.

Long Janueri 1943, taim mi mekim wok painia long Kentucky, brata bilong mi Don i kirap mekim wok painia tu. Dispela i mekim Papa i bel hevi, em i laik bai olgeta pikinini bilong em i mas go long skul koles olsem em na Mama i bin mekim. Bihain long Don i mekim wok painia inap tupela yia, ol i singautim em long mekim wok long hetkota bilong ol Witnes Bilong Jehova long Brooklyn, New York.

Joel i kirap mekim wok painia long Jun 1943 taim em i stap yet wantaim papamama. Long dispela taim em i traim long senisim tingting bilong Papa long go long wanpela kibung, tasol em i no inap. Bihain Joel i bin wok strong long kirapim wanpela Baibel-stadi long dispela hap, tasol no gat, olsem na Papa i orait long Joel i stadi wantaim em long buk “The Truth Shall Make You Free.” Papa i no hatwok long bekim ol askim, tasol em i strong long Joel i mas soim em stret ol tok bilong Baibel long ol samting buk i toktok long en. Dispela i helpim Joel long pilim tok i tru bilong Baibel.

Komiti bilong gavman bilong tok orait long man bai insait long ami o nogat i bin tok Don i no gat wok long insait long ami, long wanem, em wanpela wokman bilong God, na Joel i laik bai dispela komiti i tok olsem long em tu. Tasol taim dispela lain i lukim olsem Joel i yangpela tumas, ol i no laik makim em olsem wokman bilong God, na ol i salim wanpela toksave na tokim em long insait long ami. Taim Joel i no laik mekim olsem, ol i wokim kotpepa bilong holimpas em. Taim ol polis i painim em pinis, em i go kalabus tripela de long haus kalabus i stap long Cook County.

Papa i tok gavman i ken kisim haus bilong mipela sapos pikinini i ranawe bihain long em i lusim kalabus bilong wet kot. Bihain em i mekim wankain pasin long ol narapela yangpela Witnes em ol i bungim wankain hevi. Papa i no amamas long pasin i no stret ol i mekim bilong stretim dispela hevi, olsem na em i go wantaim Joel long Washington, D.C., long painimaut sapos i gat rot long em i ken apil long kot. Bihain, komiti i makim Joel olsem wanpela wokman bilong God, na ol i pinisim dispela kot. Papa bilong mi i raitim pas long mi taim mi mekim wok misineri na em i tok, “Ating i stret yumi givim biknem long Jehova long dispela samting!” Long pinis bilong Ogas 1946, ol i bin singautim Joel tu long wok long hetkota long Brooklyn.

Sampela taim long holide bilong skul, Karl i mekim painia haptaim paslain long em i pinisim haiskul long kirap bilong 1947, na bihain em i kirap mekim wok painia oltaim. Sik i mekim na skin bilong papa i no gat strong moa, olsem na inap liklik hap taim Karl i helpim em long bisnis bilong em paslain long em i go mekim wok painia long narapela hap. Long pinis bilong yia 1947, Karl i kirap wok wantaim Don na Joel long Brooklyn olsem wanpela bilong famili Betel.

Taim Joy i pinisim haiskul, em i kirap mekim wok painia. Bihain long 1951, em i bihainim ol brata bilong em na wok long Betel. Em i wok long klinim haus na em i wok long dipatmen bilong wokim ol sabskripsen. Long 1955 em i maritim Roger Morgan, em wanpela brata bilong famili Betel. Bihain long 7-pela yia samting, ol i laik kamapim famili bilong ol yet, olsem na ol i lusim Betel. Bihain ol i mekim bikpela long tupela pikinini, na ol tu i mekim wok bilong Jehova.

Taim olgeta pikinini i stap long fultaim sevis, mama i strongim papa, olsem na Papa tu i dediketim laip bilong em long Jehova na em i kisim baptais long 1952. Inap 15 yia i go inap long i dai bilong em, em i bin painim kain kain rot long autim tok i tru bilong Kingdom long ol narapela, maski sik i pasim em liklik.

Sik bilong Papa i mekim na Mama i lusim wok painia inap sotpela hap taim, tasol bihain em i kirap gen long mekim wok painia i go inap em i dai. Em i no bin i gat ka, o wilwil, nogat. Em sotpela meri, em i wokabaut long olgeta hap em i go long en, planti taim em i go longwe long kantri-sait bilong mekim ol Baibel-stadi.

Mekim Wok Misineri

Taim mipela i pinisim Skul Gileat, sampela bilong mipela i mekim wok painia long wanpela kongrigesen long hap not bilong New York City wanpela yia inap long taim mipela i kisim tok orait long mipela i ken go long narapela kantri. Long 1945 mipela i go long Kuba, na isi isi mipela i lain long nupela sindaun. Ol man i amamas long tok mipela i autim, na i no longtaim mipela olgeta i lukautim planti Baibel-stadi. Inap sampela yia, mipela i mekim wok long dispela hap. Bihain ol i salim mipela i go long Ripablik Dominika. Wanpela taim mi bungim wanpela meri, na em i strong long mi mas lukim kastama bilong em​—⁠em wanpela meri bilong Frans na nem bilong em Suzanne Enfroy, em i laik kisim helpim long save gut long Baibel.

Suzanne em bilong kantri Juda, na taim Hitler i kam pait long Frans, man bilong em i kisim em na tupela pikinini bilong ol na ol i go long narapela kantri. Kwiktaim Suzanne i autim tok long ol narapela long ol samting em i wok long lainim. Pastaim em i toktok wantaim dispela meri i bin askim mi long go lukim Suzanne, na bihain em i toktok wantaim Blanche, em wanpela pren long Frans. Tupela wantaim i kamap strong na i kisim baptais.

Suzanne i askim mi olsem, “Bai mi mekim wanem bilong helpim ol pikinini bilong mi?” Pikinini man bilong em i skul long mekim wok dokta, na pikinini meri bilong em i skul long mekim wanpela kain danis​—⁠em i tingting long danis long wanpela traipela haus bung i gat biknem long New York. Suzanne i givim ol sabskripsen bilong Wastaua na Kirap! long ol. Long dispela rot, pikinini man bilong Suzanne na meri bilong em na susa bilong meri bilong em ol i kamap Witnes. Man bilong Suzanne, em Louis, em i tingting planti long meri bilong em i laikim ol Witnes Bilong Jehova, long wanem, gavman bilong Ripablik Dominika i tambuim wok bilong mipela. Tasol taim famili olgeta i go long Amerika, bihain em tu i kamap wanpela Witnes.

Autim Tok Yet Maski i Gat Tambu

Maski ol i pasim wok bilong ol Witnes Bilong Jehova long Ripablik Dominika sotpela taim bihain long taim mipela i kamap long dispela hap long 1949, mipela i tingting strong long bihainim tok bilong God, tok bilong man, nogat. (Aposel 5:29) Mipela i wok yet long painim Kingdom pastaim long rot bilong autim gutnius bilong en olsem Jisas i tokim ol disaipel bilong em long mekim. (Matyu 24:14) Taim mipela i mekim wok bilong autim tok mipela i lain long ‘bihainim pasin bilong ol snek, na tingim gut pastaim ol samting. Na pasin bilong ol dispela pisin ol i kolim balus na i no ken tingting long mekim wanpela pasin nogut.’ (Matyu 10:16) Vailin bilong mi i givim bikpela helpim long mipela. Mi kisim i go wantaim mi taim mi go mekim ol Baibel-stadi. Ol sumatin bilong mi i no kamap lain bilong pilaim vailin, nogat, tasol sampela famili i kamap wokman bilong Jehova!

Taim ol i putim tambu long wok bilong ol Witnes, mipela fopela meri​—⁠Mary Aniol, Sophia Soviak, Edith Morgan, na mi yet​—⁠mipela i lusim haus misineri long San Francisco de Macorís na i go long haus misineri long brens long biktaun Santo Domingo. Tasol olgeta mun, mi go bek long San Francisco de Macorís long skulim ol narapela long musik. Long dispela rot mi inap putim ol kaikai bilong spirit long bek bilong vailin bilong mi na kisim i go long ol brata Kristen na bringim i kam bek ol ripot bilong wok autim tok ol i mekim.

Taim ol brata long San Francisco de Macorís i go kalabus long Santiago, long wanem, ol i no laik insait long pait, ol i askim mi long kisim mani na sapos inap sampela Baibel i go long ol na kisim tok bilong ol i go long ol famili bilong ol. Long haus kalabus bilong Santiago, taim ol gad i lukim mi holim bek bilong vailin bilong mi, ol i save askim, “Em bilong mekim wanem?” Na mi bekim tok olsem: “Em bilong givim amamas long ol.”

Wanpela bilong ol singsing mi bin pilaim em singsing wanpela Witnes i raitim taim em i stap long banis kalabus bilong ol Nazi. Dispela singsing i stap nau long singsing buk bilong ol Witnes Bilong Jehova, namba 29. Mi pilaim dispela singsing bambai ol brata i stap long kalabus i ken lainim na singim.

Mi kisim save olsem ol i bin salim planti ol Witnes i go long fam bilong Trujillo, em bikman bilong gavman. Ol i tokim mi olsem bas i save raun i go klostu long dispela hap. Olsem na klostu long belo, mi lusim bas na mi askim long rot i go long dispela fam. Papa bilong wanpela liklik stua i makim han olsem fam i stap baksait long ol maunten na em i tok long givim hos bilong em na wanpela mangi bilong soim rot long mi, sapos mi lusim vailin bilong mi wantaim em.

Baksait long ol dispela maunten, mitupela i mas brukim wara, mitupela i sindaun long hos na hos i subim wara i go long hapsait. Long hap mipela i lukim ol kalangar i bung i stap, na grinpela na blupela gras bilong ol i lait long san. Ol i luk naispela tru! Mi beten na tok: “Tenkyu Jehova long mekim ol i luk naispela tru.” Long 4 klok long apinun, mipela i kamap long fam. Bikman bilong ol soldia i mekim gutpela pasin na i larim mi toktok wantaim ol brata, na em i tokim mi long givim ol olgeta samting mi bin kisim i kam bilong ol na liklik Baibel tu.

Taim mipela i go bek, mi wok long beten, long wanem, em tudak pinis. Ren i wasim mipela na mipela i kam kamap long dispela stua. Laspela bas bilong dispela de em i lusim ples pinis, olsem na mi askim papa bilong stua long stopim wanpela trak i laik i go. Olsem wanem? I gutpela mi go wantaim tupela man long trak? Wanpela bilong dispela tupela man i askim mi: “Yu save long Sophie? Em i stadi wantaim susa bilong mi.” Mi tingting olsem Jehova i harim beten bilong mi! Ol i lukautim mi gut na kisim mi go long Santo Domingo.

Long 1953, mi wanpela bilong ol Witnes i stap long Ripablik Dominika i go long kibung intenesenel bilong ol Witnes Bilong Jehova long Yanki Stediam long New York. Olgeta long famili bilong mi na papa tu i stap long hap. Bihain long ol i stori long ripot bilong wok autim tok bilong Ripablik Dominika, mi wantaim poroman bilong mi long wok misineri, Mary Aniol, mipela i mekim liklik soim long olsem wanem mipela i mekim wok autim tok long taim i gat tambu.

Bikpela Amamas Long Wok Bilong Raun

Long dispela taim mi bungim Rudolph Sunal, em i kamap man bilong mi long yia antap. Famili bilong em i bin kamap Witnes long Allegheny, Pennsylvania bihain tasol long Namba Wan Pait. Bihain long em i kalabus, long wanem, em i no laik insait long pait long taim bilong Namba Tu Pait, em i kirap mekim wok long Betel long Brooklyn, New York. Bihain liklik long taim mitupela i marit, ol i singautim em long lukim ol kongrigesen olsem wanpela wasman raun. Inap 18 yia mi poromanim em long mekim wok sekit.

Mipela i mekim wok long Pennsylvania, West Virginia, New Hampshire, na Massachusetts, na ol narapela ples tu. Mipela i save stap wantaim ol brata Kristen long haus bilong ol. Mipela i amamas tru long save gut long ol na mekim wok bilong Jehova wantaim ol. Pasin sori na pasin bilong ol long lukautim mipela, em i gutpela tru. Bihain long Joel i maritim poroman bilong mi long wok misineri, em Mary Aniol, tupela i mekim wok bilong raun lukim ol kongrigesen inap 3-pela yia, ol i lukim ol kongrigesen long Pennsylvania na long Michigan. Long 1958, ol i singautim Joel gen long mekim wok olsem wanpela bilong famili Betel, na dispela taim wantaim Mary.

Karl i bin mekim wok long Betel inap 7-pela yia na ol i singautim em long mekim wok sekit inap sampela mun bilong kisim sampela save moa long mekim wok. Bihain em i kamap tisa bilong Skul Gileat. Long 1963 Karl i maritim Barbara​—⁠husat i mekim gut wok long Betel inap long i dai bilong em long Oktoba 2002.

Don i stap long Betel inap planti yia, na sampela taim em i bin raun long ol narapela kantri bilong helpim ol lain i wok long ol brens-ofis na ol lain i mekim wok misineri. Dispela wok em i mekim i kisim em i go long Esia, Afrika, Yurop, na long ol hap bilong Not na Sentral na Saut Amerika. Planti taim gutpela meri bilong em, Dolores i raun wantaim em.

I Stap Bilong Mipela i Senis

Bihain long papa i sik longpela taim, em i dai, tasol paslain long em i dai em i tokim mi olsem em i amamas tru long mipela i makim rot bilong mekim wok bilong Jehova. Em i tok olsem mipela i bin kisim planti blesing moa winim sapos mipela i bin go long skul koles olsem em i bin tingting long mipela i mas mekim. Mi bin helpim Mama long kisim ol kago bilong em na go sindaun long hap i stap klostu long susa bilong mi, Joy. Bihain mi na man bilong mi i orait long mekim wok painia long New England bambai mipela i ken stap klostu long mama bilong em, long dispela taim em i mas kisim helpim bilong mipela. Bihain long mama bilong em i dai, mama bilong mi i kam i stap wantaim mipela inap 13 yia. Long Janueri 18, 1987, em i pinisim wok bilong em long graun long taim em i gat 93 krismas.

Planti taim, ol pren bilong Mama i tok amamas long em i mekim bikpela long ol pikinini bilong em na ol i laikim tru Jehova na i mekim wok bilong em, na long pasin daun Mama bai i bekim tok olsem: “Samting i kamap olsem mi gat ‘gutpela graun’ long wok long en.” (Matyu 13:23) Em wanpela gutpela blesing long i gat papamama i pret long God na ol i stap gutpela piksa long mipela long pasin bilong wok strong na mekim pasin daun!

Kingdom i Stap Yet Olsem Namba Wan Samting

Mipela i wok yet long putim Kingdom bilong God i stap namba wan long laip bilong mipela na mipela i wok strong long bihainim tok bilong Jisas long givim samting long ol narapela. (Luk 6:​38; 14:​12-​14) Na Jehova i bin amamas long givim ol samting mipela i mas i gat. Laip bilong mipela i bin gutpela na i gat amamas long en.

Mi na Rudolph i no lusim laik bilong mipela long musik. Taim ol narapela i gat wankain laik olsem mipela i kam long haus long sampela apinun na mipela i bung na pilaim ol musik wantaim​—⁠em taim bilong amamas. Tasol musik i no wanpela wok mi mas mekim olgeta taim. Em wanpela samting i save givim amamas long mipela. Long nau mi na man bilong mi i amamas long lukim kaikai bilong wok painia bilong mipela, em ol manmeri mipela i bin helpim kirap long bipo yet i kam inap long nau.

Long nau maski mipela i gat sik, mi ken tok olsem laip bilong mipela i bin i gat amamas na bel isi taim mipela i bin autim tok fultaim winim 60 yia. Olgeta moning taim mi kirap, mi tenkyu long Jehova long em i bin harim beten bilong mi taim mi kirap insait long wok autim tok fultaim inap planti yia i go pinis, na mi tingting, ‘Olsem wanem mi inap wok pastaim long painim Kingdom long nau?’

[Futnot]

[Piksa long pes 24]

Famili bilong mipela long 1948 (han kais i go han sut): Joy, Don, Mama, Joel, Karl, mi na Papa

[Piksa long pes 25]

Mama i stap gutpela piksa long wok strong long autim tok

[Piksa long pes 26]

Karl, Don, Joel, Joy, na mi yet long nau, winim 50 yia bihain

[Piksa long pes 27]

Han kais i go han sut: Mi, Mary Aniol, Sophia Soviak, na Edith Morgan taim mipela mekim wok misineri long Ripablik Dominika

[Piksa long pes 28]

Mi wantaim Mary (han kais) long Yanki Stediam, long 1953

[Piksa long pes 29]

Mi wantaim man bilong mi taim em i mekim wok sekit