Ol i Wok Long Painim Liklik Rot
INAP 550 yia samting i go pinis, sampela liklik lain ol i kolim Kristen, em ol i sindaun long Prague, Chelčice, Vilémov, Klatovy na sampela taun moa i stap long Ripablik Sek, ol i lusim ples bilong ol. Ol i go sindaun long ples Kunwald, long wanpela ples daun long Bohemia long hap bilong not-is, na ol i wokim ol haus bilong ol, na brukim graun na wokim gaden, na ritim Baibel, na ol i givim nem long lain bilong ol olsem Lain Brata i Stap Wanbel, o Unitas Fratrum long tok Latin.
Ol dispela lain i bilong kain kain sindaun, olsem ol lain nating bilong wokim gaden tasol, ol bikman, ol sumatin bilong yunivesiti, ol maniman na rabisman, ol man na meri, ol meri em man bilong ol i dai pinis, na ol pikinini i no gat papamama, em olgeta i gat wankain laik. Ol i bin tok: “Mipela i beten long God Yet na askim em long kamapim klia long mipela gutpela laik bilong Em long olgeta samting. Mipela i laik wokabaut long rot bilong Em.” Tru tumas, dispela Lain Brata i Stap Wanbel, o Ol Brata Sek—em nem ol asples i save kolim ol dispela bilipman—ol i wok long painim ‘rot i hat tru long bihainim na i go long ples bilong kisim laip.’ (Matyu 7:13, 14) Orait ol i painim wanem ol tok i tru bilong Baibel? Olsem wanem bilip bilong ol i narapela kain long bilip bilong ol man bilong dispela taim bipo? Yumi inap kisim wanem save long ol?
Sakim Pait na Ol Samting i No Stret Long Bilip
Long yia 1450 samting i gat sampela lain bilong lotu i stap na dispela i mekim na Lain Brata i Stap Wanbel ol i
kamap. Wanpela em lain Waldens, ol i bin kamap olsem 300 yia samting paslain long dispela taim. Pastaim, ol Waldens i lusim Misin Katolik, em lotu bilong ol lain long Sentral Yurop em gavman i orait long en. Tasol bihain ol Waldens i kisim bek sampela bilip bilong Misin Katolik. Na i gat narapela lain, em lain Hus, ol i bihainim ol bilip bilong Jan Hus. Planti bilong lain Sek ol i insait long dispela lotu, tasol ol i no stap wanbel. Hap lain bilong ol i tok pait long ol hevi long sindaun bilong ol man, na narapela hap lain i mekim wok long lotu bilong helpim sampela wok politik. Na i gat sampela samting moa i stiaim tingting bilong Lain Brata, olsem ol lain i bilip long wan tausen yia na ol lain saveman bilong Baibel, em ol i bilong dispela hap yet na ol narapela kantri.
Wanpela man Sek, em Peter Chelčický (yia 1390-1460 samting), em saveman bilong Baibel na em i laik stretim bek ol bilip bilong lotu, em i save long ol bilip bilong ol Waldens na ol Hus. Em i sakim ol Hus, long wanem, ol i kirap mekim pait bilong kamapim strong lain bilong ol, na em i sakim ol Waldens, long wanem, ol i kirap bungim sampela bilip bilong lotu Katolik wantaim bilip bilong ol. Em i sakim tru ol woa na i tok woa i no pasin Kristen. Em i ting “lo bilong Krais” i mas bosim ol Kristen, maski wanem kain hevi i painim ol long dispela. (Galesia 6:2; Matyu 22:37-39) Long 1440, em i raitim ol bilip bilong em long buk Net of the Faith.
Gregory bilong Prague, em i bin stap long taim bilong saveman Chelčický, em i laikim tru ol bilip bilong Chelčický, olsem na em i lusim lotu bilong lain Hus. Long 1458, Gregory i kirapim sampela liklik lain em pastaim ol i bilong lain Hus long lusim ples bilong ol long ol narapela narapela hap bilong Sekia. Ol i stap namel long ol lain i bihainim em i go sindaun long ples Kunwald, na long dispela hap ol i kirapim wanpela nupela lain bilong lotu. Bihain sampela lain Waldens bilong ol Sek na bilong Jemani ol tu i go sindaun wantaim ol long dispela hap.
Ol Samting i Bin Kamap Bipo
Kirap long 1464 i go inap 1467, dispela nupela lain i wok long go bikpela ol i mekim sampela kibung bilong lotu long hap bilong Kunwald na ol i mekim sampela tokaut bilong kamapim klia sampela pasin bilong nupela lotu bilong ol. Olgeta tokaut ol i mekim, ol i raitim gut long sampela buk, nau ol i kolim Acta Unitatis Fratrum (Ol Wok Bilong Lain Brata i Stap Wanbel), em ol i stap yet long nau. Ol dispela buk i kamapim klia ol samting bilong dispela lain long bipo na yumi ken save gut long ol bilip bilong dispela Lain Brata. Ol dispela buk i gat ol pas ol i bin raitim, na ol bikpela tok ol i bin mekim, na i kamapim tu sampela tok pait bilong ol.
Ol dispela buk i kamapim ol bilip bilong Lain Brata, olsem: ‘Mipela i strong long makim ol dispela samting tasol i mas stiaim wok bilong bosim lain bilong mipela, olsem Ritim Baibel, na tingim tingim long bel ol pasin na wok bilong Bikpela bilong yumi na ol aposel holi, na mekim long pasin daun, no ken les kwik long ol man, laikim tru ol birua, mekim gutpela pasin long ol, na beten bilong helpim ol.’ Ol dispela rait i soim olsem pastaim dispela Lain Brata ol i bin mekim wok autim tok. Ol i save raun tupela tupela, na ol meri i bin mekim gutpela wok misineri long hap bilong ol. Lain Brata i no bin holim wok politik insait long gavman, ol i no bin mekim ol tok tru antap, na ol i no insait long ol wok bilong ami, na ol i no karim ol samting bilong pait.
Bihain Ol i Bruk Bruk
Tasol sampela yia bihain, dispela Lain Brata i Stap Wanbel ol i no bihainim pasin em nem bilong ol i makim. Ol i tok pait long ol i mas bihainim stret ol bilip bilong ol o nogat, na dispela i mekim na ol i bruk bruk. Long 1494, Lain Brata i bruk i go tupela lain—bikpela lain ol i kolim Meja Pati na liklik lain ol i kolim Maina Pati. Meja Pati i senisim liklik ol bilip bilong pastaim na bai i no strong tumas, tasol Maina Pati i autim tok olsem Lain Brata i mas sanap strong na no ken insait long ol wok politik na ol samting bilong graun.—Lukim blok “Olsem Wanem Long Meja Pati?”
Olsem: Wanpela man bilong Maina Pati i raitim tok olsem: “Ol man i wokabaut long tupela rot, ating ol bai i no inap i stap gut long God, long wanem, long wan wan taim tasol, na long ol liklik samting tasol, ol bai i orait long givim ol yet long God na daun long em, tasol long ol bikpela samting ol bai bihainim laik bilong ol yet. . . . Ol man i stap strong long tingting na ol i gat gutpela bel i no gat tok—long olgeta de ol i bihainim Bikpela bilong yumi, Krais, long liklik rot i hatwok long wokabaut long en na ol i karim kruse bilong ol—yumi laik tru long i stap insait long lain bilong ol.”
Maina Pati ol i bilip olsem holi spirit em i strong bilong God long mekim wok, olsem “pinga” bilong em. Tingting bilong ol long ofa bilong Jisas i olsem: Jisas, em man i gutpela olgeta, em i givim laip bilong em olsem pe bilong samting sinman Adam i bin lusim. Ol i no bin adorim Maria, em mama bilong Jisas. Ol i kamapim bek bilip olsem olgeta bilipman i olsem pris na i no gat wok long mekim tok tru antap olsem ol bai stap singel. Ol i strong long kirapim olgeta manmeri bilong kongrigesen long autim tok na ol i rausim ol man i mekim rong na i no tanim bel. Ol i no insait liklik long ol wok bilong ami na politik. (Lukim blok “Bilip Bilong Lain Brata Bilong Maina Pati.”) Maina Pati ol i strong long bihainim tok i stap long ol buk Acta, olsem na ol i ting ol i hap tru bilong Lain Brata i Stap Wanbel.
Tokaut Stret na Kisim Nogut
Maina Pati i tokaut stret long ol bilip kranki bilong ol narapela lotu na Meja Pati tu wantaim. Ol i tok long ol dispela lotu olsem: “Yupela skulim ol man olsem ol i mas baptaisim ol liklik pikinini em ol yet i no gat bilip. Na long dispela pasin yupela i bihainim lotu bilong wanpela bisop nem bilong em Dionysius, em sampela man i no gat gutpela tingting ol i bin kirapim em na em i strong long ol i mas baptaisim ol liklik pikinini . . . Klostu olgeta tisa na ol tisa bilong lotu, olsem Luther, Melanchthon, Bucerus, Korvín, Jiles̆, Bullinger, . . . Meja Pati, olgeta wantaim i holim dispela bilip.”
Em nau, long dispela as tasol na ol man i mekim nogut long Maina Pati. Long 1524 ol i paitim nogut tru wanpela lida bilong ol, em Jan Kalenec, na kukim nabaut skin bilong em long paia. Bihain ol birua i kisim 3-pela man bilong Maina Pati na pasim ol long pos na kukim ol long paia. I luk olsem Maina Pati i pinis long 1550 samting bihain long indai bilong laspela lida bilong ol.
Tasol wok bilong ol bilipman bilong Maina Pati i bin mekim sampela samting long ol lotu bilong Yurop long dispela taim bipo. Tru, long taim bilong Maina Pati, i no taim yet bilong “stretpela save” i kamap planti, olsem na ol i no bin rausim tudak bilong spirit ol man i bin stap long en inap longtaim tru. (Daniel 12:4, NW ) Tasol strongpela laik bilong ol long painim liklik rot na bihainim, maski ol man i mekim nogut tru long ol, em samting ol Kristen bilong nau i mas tingim.
[Rait long pes 13]
Inap 50 bilong ol 60 buk Bohemia (Sek) ol i bin prinim kirap long 1500 i go inap 1510, ol i tok ol man bilong Lain Brata i Stap Wanbel ol i bin prinim
[Blok long pes 11]
Olsem Wanem Long Meja Pati?
Wanem samting i painim Meja Pati? Taim Maina Pati i no stap moa, Meja Pati i stap yet olsem wanpela lain bilong lotu, na ol i holim yet nem olsem Lain Brata i Stap Wanbel. Bihain dispela lain i senisim liklik ol bilip ol i bin holim pastaim. Long yia olsem 1600 samting, Lain Brata i Stap Wanbel ol i bung wantaim lain ol i kolim Sek Utrakwist,a em ol i Luteran. Tasol Lain Brata i wok yet long tanim na prinim Baibel na sampela ol buk bilong lotu. Namba wan pes bilong ol buk ol i bin wokim pastaim i gat fopela leta Hibru bilong nem bilong God.
Long 1620 Misin Katolik i fosim ol Sek long i stap gen aninit long Misin. Olsem na planti Brata bilong Meja Pati ol i lusim kantri na ol i mekim wok bilong ol long narapela kantri. Long dispela hap, bihain ol man i save kolim ol olsem Lotu Moravia (Moravia em hap bilong ol kantri Sek), na dispela lotu i stap yet.
[Futnot]
a Ol i kisim long wanpela tok Latin, utraque, olsem “tupela wan wan.” Ol pris Katolik i no larim lain bilong ol i kisim wain long Komiunio, tasol ol Utrakwist (ol kain kain lain Hus) i no olsem; ol i save givim bret na wain long ol manmeri bilong lotu.
[Blok long pes 12]
Bilip Bilong Lain Brata Bilong Maina Pati
Sampela tok bilong ol buk Acta Unitatis Fratrum ol i bin raitim namel long 1500 na 1600 samting i kamapim sampela bilip bilong Maina Pati. Ol dispela tok, em ol lida bilong Maina Pati i raitim, ol i sutim i go long Meja Pati.
God Triwan: “Sapos yu lukluk long olgeta hap bilong Baibel, bai yu no inap painim tok olsem God i bruk i go long wanpela kain God Triwan, olsem tripela man i gat nem bilong ol, olsem ol man i ting.”
Holi spirit: “Holi spirit em i pinga bilong God na em i wanpela presen bilong God, o helpim, o Strong bilong God, em Papa i save givim long ol bilipman, long wanem, em i tingim ol gutpela samting Krais i bin mekim. Yumi no painim wanpela tok long Ol Skripsa Holi olsem yumi mas kolim holi spirit olsem wanpela God o wanpela Man; na tok bilong ol aposel i no soim yumi olsem.”
Lain Pris: “Ol i giaman na givim nem long yupela olsem ‘pris’; sapos yupela i no sevim het bilong kamap kela na rausim gris marasin yupela i tok em i bilong oraitim man, bai yupela i no gat wanpela samting i winim ol man nating bilong lotu. Santu Pita i singautim olgeta Kristen long i stap pris, em i tok: Yupela i lain pris holi i save givim ol ofa bilong spirit. (1 Pita 2)”
Baptais: “Krais, Bikpela bilong yumi, i tokim ol aposel bilong em: Yupela go long olgeta hap bilong graun na autim Gutnius long olgeta man, long ol man em ol bai bilip. (Mak, sapta 16) Na taim ol i mekim olsem pinis, na ol i kisim baptais, God bai kisim bek ol. Na yupela i skulim ol man long ol i mas baptaisim ol liklik pikinini em ol yet i no gat bilip.”
No insait long ol samting bilong graun: “Samting ol brata bilong yupela bilong pastaim i ting em i nogut na i no klin, olsem go insait long ami na kilim man i dai o karim ol samting bilong pait taim yu wokabaut long rot, yupela i ting olgeta samting i gutpela . . . Olsem na mipela i ting yupela wantaim ol narapela tisa i no klia gut long ol tok profet i tok olsem: Olsem na em i brukim strong bilong banara, na ol plang bilong pait, na bainat, na pait. (Song 75) Na narapela tok i olsem: Long olgeta ples long maunten bilong mi, bai i no gat wanpela i mekim nogut long narapela, long wanem, olgeta samting long graun bai i save tru long Bikpela. (Aisaia, sapta 11).”
Autim tok: Mipela i save gut olsem, pastaim ol meri i bin helpim planti manmeri long tanim bel, winim olgeta pris wantaim wanpela bisop. Na nau ol pris i sindaun gut long ol haus bilong ol pris em misin i bin givim long ol. Dispela em i wanpela bikpela popaia tru! Yupela mas i go long olgeta hap bilong graun. Autim tok . . . long olgeta manmeri.”
[Ol Mep long pes 10]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
JEMANI
POLAN
RIPABLIK SEK
BOHEMIA
Wara Elbe
PRAGUE
Wara Vltava
Klatovy
Chelčice
Kunwald
Vilémov
MORAVIA
Wara Danube
[Ol Piksa long pes 10, 11]
Han kais: Peter Chelčický; daunbilo: wanpela pes long buk “Net of the Faith”
[Piksa long pes 11]
Gregory bilong Prague
[Piksa Kredit Lain long pes 13]
All images: S laskavým svolením knihovny Národního muzea v Praze, C̆esko