Sola Sistem Bilong Yumi i Narapela Kain—Em i Kamap Olsem Wanem?
PLANTI samting i mekim na hap bilong ples antap yumi stap long en i narapela kain. Sola sistem bilong yumi i stap long hap bilong Milkiwe we i no gat planti sta. Klostu olgeta sta yumi inap lukim long nait ol i stap longwe tru na lait bilong ol i liklik maski yumi lukim ol long ol strongpela teleskop. Yu ting i stret sola sistem i stap long dispela kain hap olsem?
Sapos sola sistem i stap namel long Milkiwe bai yumi stap klostu long planti narapela sta na bai yumi kisim taim nogut. Rot bilong Earth long raunim san bai senis na dispela bai givim hevi long i stap bilong ol man. Tasol i luk olsem sola sistem i stap insait long hap bilong galaksi we em inap abrusim dispela hevi na sampela hevi moa olsem: kamap hat tumas taim em i go insait long sampela klaut i gat ol ges nogut i stap long en, stap klostu tumas long sampela sta i pairap na ol narapela samting i save kamapim sampela win nogut olsem rediesen.
San em wanpela kain sta i stret tru long ol samting yumi nidim. Hat bilong em i wankain long olgeta taim, em bai stap longpela taim, na em i no bikpela tumas o hat tumas. Klostu olgeta sta long galaksi bilong yumi ol i liklik long san na lait na hat bilong ol i no stret long helpim ol samting i stap laip long wanpela planet i kain olsem graun bilong yumi. Na tu, klostu olgeta sta i pas wantaim wanpela o sampela narapela sta long rot bilong graviti bilong ol, olsem na narapela i save raunim narapela. Tasol san i stap wanpis. Sapos i gat tupela sta olsem san na narapela i raunim narapela, i luk olsem ol planet long sola sistem bai i no inap raunim stret san.
Narapela samting i mekim na sola sistem bilong yumi i narapela kain em olsem: Graviti bilong fopela traipela planet ol i stap longwe long san i no inap bagarapim raun bilong narapela fopela planet i stap klostu moa long san.a Nogat. Ol i mekim wok bilong lukautim graun bilong yumi. Taim ol komet samting i laik paitim graun bilong yumi, ol dispela traipela planet i stap na sakim planti bilong ol dispela komet samting. Long buk Rare Earth—Why Complex Life Is Uncommon in the Universe saientis Peter D. Ward na Donald Brownlee i tok: “Ol komet samting i save paitim graun bilong yumi, tasol i no tumas. As bilong dispela em long wanem ol traipela planet olsem Jupiter i stap.” Ol i bin painim sampela narapela sola sistem i gat ol traipela planet i stap long ol. Tasol rot ol i bihainim long raunim san bilong ol bai i bagarapim ol liklik planet i kain olsem graun bilong yumi.
Wok Bilong Mun
Long bipo yet, ol man i bin kirap nogut long mun. Mun i bin kirapim ol man bilong raitim stori na raitim musik. Olsem: Wanpela man Hibru bilong bipo husat i save raitim ol stori i tok long mun olsem “mun i stap long skai, na i soim ol manmeri olsem tok bilong mi i tru olgeta.”—Song 89:37.
Wanpela bikpela samting mun i save mekim long graun em strong bilong graviti bilong em i save mekim draiwara na haiwara i kamap long solwara. Taim bilong draiwara na haiwara i save mekim na ol tait insait long solwara i kamap, na ol dispela tait i save bosim taim bilong ren na win samting.
Narapela samting mun i save mekim em olsem: Strong bilong graviti bilong en i mekim na Earth i save slip saitwei liklik, olsem 23.5 digri long olgeta taim, taim em i raunim san. Buk Nature i tok, sapos yumi no gat mun, orait “sampela taim graun bai sanap stret, olsem klostu 0 digri, na sampela taim em bai slip saitwei planti, olsem 85 digri. Dispela senis bai kamap isi isi insait long ol bikpela haptaim.” Tingim samting bai kamap sapos graun i sanap stret na i no slip liklik! Dispela bai mekim na i no gat ol senis i save kamap olsem taim bilong san na taim bilong kol na bai yumi sot tru long ren. Graun i slip liklik na dispela i mekim na graun i no kamap hat tumas o kol tumas na yumi no inap stap laip. Saveman Jacques Laskar i tok: “Wanpela bikpela samting i mekim na taim bilong san na taim bilong ren i save kamap long taim stret, dispela samting em Mun.” Sais bilong mun i mekim na graun bilong yumi i slip stret long mak bilong en na i no save senis.
Narapela wok bilong mun, em man bilong raitim Buk Stat bilong Baibel i bin kamapim, em bilong givim lait long nait.—Stat 1:16.
Kamap Nating o Man i Gat Save i Bin Kamapim?
I mas i gat planti samting i kamap long wankain taim bilong man i ken i stap laip na i stap amamas. Olsem wanem ol dispela samting i bin kamap? I luk olsem i gat tupela narapela narapela tingting long dispela samting. Wanpela tingting i olsem olgeta samting i bin kamap nating. Na narapela tingting i olsem man i gat save i bin kamapim.
Sampela tausen yia i go pinis, Baibel i tok wanpela Krieta i bin tingim na wokim olgeta samting long graun na long ples antap—dispela Krieta em God i Gat Olgeta Strong. Sapos dispela tok i tru, orait ol samting i kamap long sola sistem bilong yumi i no bin kamap nating, nogat, wanpela man i bin tingim na kamapim. Krieta i bin givim wanpela ripot long yumi long ol samting em i bin mekim bilong kamapim ol samting i gat laip hia long graun. Ating yu bai kirap nogut long save olsem maski em i bin givim dispela ripot 3,500 yia i go pinis, ol tok em i kamapim long olsem wanem graun na ples antap i bin kamap i stret wantaim tingting bilong ol saientis. Dispela ripot i stap long Baibel long Buk Stat. Yumi laik skelim tok em i kamapim.
Stori Bilong Buk Stat Long God i Wokim Olgeta Samting
“Bipo bipo tru God i mekim kamap skai na graun na olgeta samting i stap long en.” (Stat 1:1) Namba wan tok Baibel i mekim i stori long taim God i mekim kamap sola sistem, graun bilong yumi, na olgeta sta i stap insait long ol bilion bilion galaksi. Baibel i tok pastaim graun “i stap nating na i narakain tru.” No gat ol bikpela hap graun na ol gutpela graun i save karim gut kaikai. Tasol ol tok i kamap bihain long dispela i kamapim wanpela bikpela samting em ol saientis i tok i mas i gat bilong ol samting i gat laip i ken stap—em planti wara. “Tudak i karamapim bikpela wara na spirit bilong God i go i kam antap long en.”—Stat 1:2.
Bilong wara i no ken kamap ais o kamap smok, graun i no ken stap klostu tumas o longwe tumas long san. Saientis Andrew Ingersoll i tok: “Mars em i kol tumas, Venus em i hat tumas, Earth em i stret tru.” Na bilong ol gras na diwai i ken kamap, i mas i gat lait. Na tu, Baibel i kamapim stori bilong samting God i mekim long de namba wan bilong wokim ol samting, em i tok God i mekim lait bilong san i brukim ol blakpela klaut i pulap long wara. Ol dispela klaut i karamapim solwara olsem “mama i save pasim laplap long nupela pikinini.”—Jop 38:4, 9; Stat 1:3-5.
Long ol neks ves bilong Buk Stat, yumi ritim olsem God i kamapim “wanpela banis” bilong banisim wara na mekim wara i stap long tupela hap, long antap na long daunbilo. (Stat 1:6-8) Em i pulimapim ol kain kain win long hap namel long dispela tupela hap wara bilong kamapim skai bilong yumi.
Orait nau Baibel i tok God i mekim ples drai i kamap. (Stat 1:9, 10) Em i mekim graun aninit long solwara i bruk na i kam antap. Dispela i mekim na ol bikpela baret i daun tru i kamap na bikpela hap graun i lusim solwara na i kam antap.—Song 104:6-8.
Long bipo bipo, yumi no save long wanem taim stret, God i mekim kamap insait long solwara ol liklik mosong, em yumi no inap lukim long ai. Ol dispela liklik mosong i kisim pawa long san na ol i kirap senisim win kabon daioksait i kamap kaikai na kamapim oksijen. Dispela oksijen i save go long win. Wok bilong kamapim kaikai na oksijen i go bikpela na i hariap moa long de namba tri bilong wokim ol samting. Em taim God i mekim kamap ol gras na diwai samting, na ol dispela samting i karamapim olgeta hap graun. Olsem na long dispela rot planti oksijen i kamap, na dispela i mekim na ol man na ol animal inap pulim win na stap laip.—Stat 1:11, 12.
Bilong mekim graun i karim gut kaikai, God i mekim kamap insait long graun ol kain kain liklik liklik binatang. (Jeremaia 51:15) Ol dispela liklik binatang i save bruk brukim skin na bodi bilong ol samting i dai pinis. Orait ol dispela samting ol binatang i bruk brukim i go liklik, em ol samting ol gras na diwai samting i kisim bilong helpim ol long i go bikpela. Sampela kain liklik binatang i stap insait long graun i save kisim naitrojen long win na givim long ol gras na diwai samting, em ol i mas kisim dispela naitrojen bilong ol i ken i go bikpela. Yumi kirap nogut long save olsem, insait long hap graun yu inap holim long han i gat samting olsem siks bilion liklik liklik binatang i stap!
Buk Stat 1:14-19 i stori long taim san, mun, na ol sta i bin kamap long de namba foa bilong wokim ol samting. Taim yu ritim dispela long namba wan taim ating yu inap ting dispela tok i pait wantaim ol skripsa i kamap pastaim. Tasol tingim, taim Moses i bin raitim tok bilong Buk Stat, em i raitim olsem man i stap hia long graun na em i lukim ol samting i kamap na em i raitim stori, tasol long dispela taim i no gat wanpela man i bin i stap. Sapos wanpela man i bin i stap long dispela taim, orait i luk olsem em inap lukim san, mun, na ol sta long skai.
Stori bilong Buk Stat i tok ol pis na animal samting i stap long solwara i bin kamap long de namba faiv, na bihain, long de namba siks ol animal i save stap long graun na ol man i bin kamap.—Stat 1:20-31.
God i Wokim Graun Bilong Man i Ken Amamas Long En
Olsem wanem? Taim yu skelim ol samting i stap laip hia long graun, em Buk Stat i stori long olsem wanem ol dispela samting i bin kamap, yu inap luksave olsem ol dispela samting i kamap bilong man i ken amamas, a? Olsem wanem? Yu bin kirap long wanpela naispela de i gat san, na pulim gutpela win, na amamas olsem yu stap laip? Ating yu bin wokabaut long wanpela gaden na amamas long ol naispela plaua na smel bilong ol. O yu bin wokabaut long wanpela hap we i gat ol gutpela diwai prut na yu bin kisim sampela gutpela prut. Yu no inap mekim ol dispela gutpela samting sapos graun i no gat ol dispela samting: (1) planti wara, (2) hat na lait bilong san i stret long graun i kisim, (3) skai i gat ol narapela narapela win i stret long ol samting i ken i stap laip, na (4) graun i save kamapim gut ol gras na diwai samting.
Olgeta dispela samting—em ol samting i no stap long Mars, Venus, na ol arapela planet long sola sistem bilong yumi—i no bin kamap nating. Olgeta dispela samting i stret tru bilong ol man i ken stap laip na stap amamas hia long graun. Stori i kamap bihain long dispela bai soim olsem Baibel i tok tu olsem God i bin wokim naispela graun bilong yumi bilong i stap oltaim oltaim.
[Futnot]
a Fopela planet long sola sistem bilong yumi em ol i stap klostu moa long san em Mercury, Venus, Earth, na Mars. Ol traipela planet i stap longwe long san em Jupiter, Saturn, Uranus, na Neptune.
[Blok long pes 6]
“Mi wanpela saientis bilong skelim ol ston samting bilong graun, na sapos mi kisim wok bilong stori liklik long tingting bilong ol man bilong nau long graun na ol samting i stap laip long en i bin kamap olsem wanem, na mi mas stori olsem long wanpela lain bilong bus ol i save lukautim ol sipsip samting, olsem ol lain em tok bilong Buk Stat i go long ol, orait bai mi mekim tok wankain olsem i stap long namba wan sapta bilong Buk Stat.”—Wallace Pratt, wanpela saientis i save skelim ol ston samting bilong graun.
[Blok/Piksa long pes 7]
EM I STAP LONG PLES STRET BILONG SKELIM PLES ANTAP
Sapos san i stap long narapela hap bilong galaksi bilong yumi, yumi no inap lukim gut ol sta. Wanpela buk (The Privileged Planet) i tok: “Sola Sistem bilong yumi i stap . . . longwe long ol hap i gat planti das na bikpela lait, na dispela i mekim na yumi inap lukim gut ol sta i stap klostu na ol samting i stap longwe tu.”
Sais bilong mun na hap em i stap long en i mekim na taim mun i haitim san em i haitim em gut tru. Dispela samting, olsem mun i haitim san, i no kamap planti taim, tasol taim em i kamap dispela i larim ol saveman long stadi gut long san. Taim ol i mekim olsem ol i kisim planti save long olsem wanem ol sta i save lait.
[Piksa long pes 5]
Sais bilong mun i stret tru na i mekim na Earth i slip stret long mak bilong em
[Ol Piksa long pes 7]
Wanem samting i mekim na ol samting inap i stap laip hia long graun? Graun i gat planti wara, na lait, hat, na win i stret long ol samting i stap laip, na graun i kamapim gut ol gras na diwai samting
[Ol Kredit Lain]
Globe: Based on NASA Photo; wheat: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.