Ol Sta na Ol Man—Tru Ol i Save Wok Wantaim?

PASIN bilong lukluk long ol sta i no nupela samting. Buk The World Book Encyclopedia i tok, planti tausen yia bipo ol fama i bin ‘lukluk long ol sta bilong save long taim bilong planim kaikai. Na ol man bilong raun long sip samting i bin mekim wok long ol sta bilong helpim ol long painim rot i go long narapela hap.’ Na long nau tu, ol saientis i save mekim wok long ol sta taim ol i salim roket i go antap. Ol man bilong bipo yet i bin tok, sampela lain sta i makim ol man na ol animal samting. Olsem na isi isi ol man i kisim tingting olsem ol sta inap bosim olgeta samting ol i save mekim.

Planti Sta

Yumi kirap nogut tru long ol planti planti sta na bikpela bilong ol, a? Ol saientis i ting i gat 100 bilion lain sta i stap antap! Wanpela buk (The International Encyclopedia of Astronomy) i tok: ‘Dispela bikpela lain sta i olsem rais ol i no kukim yet na i pulap long wanpela bikpela haus lotu.’ Milkiwe o lain sta em graun bilong yumi i stap insait long en, i bikpela tru na planti bilion sta i stap insait long en. Wanpela sta long bikpela lain sta (Alpha Centauri) i stap klostu long graun, em i stap longwe long graun olsem 4-pela lait yia. (San tasol i narapela sta i stap klostu long graun.) Wanpela lait yia i olsem mak bilong wokabaut bilong lait insait long wanpela yia. Olsem na taim yumi lukim dispela sta, lait bilong en i bin lusim em 4-pela yia i go pinis na nau em i sutim ai bilong yumi. Na taim lait i wokabaut i kam em i siksti tru i go inap olsem 299,784 kilomita long olgeta wan wan sekon. Man! I hatwok long yumi tingim longwe bilong dispela sta, a? Tasol tingim: Dispela em wanpela sta klostu long graun! Sampela sta i longwe longwe tru inap sampela bilion lait yia. Dispela i helpim yumi long save long tok bilong wanpela profet bilong God olsem: “Ol manmeri bilong graun i olsem samting nating. Ol i olsem das bilong graun na i olsem liklik wara i pundaun. Na hevi bilong olgeta ailan i olsem hevi bilong das tasol.” (Aisaia 40:15) Husat man i save tingting planti long liklik hap das? Ating i no gat wanpela, a?

No gat narapela planet i stap klostu long graun olsem mun. Tru, mun i save bosim sampela samting i kamap long graun, olsem taim bilong haiwara na draiwara. Long sampela hap mun i mekim na haiwara i antap long draiwara olsem 15 mita. Tripela saientis bilong Frans i ting wok bilong mun i mekim na graun i slip 23 digri, olsem na yumi kisim ol kain kain taim bilong yia, olsem taim bilong san na taim bilong kol. (Nius Nature, Februeri 18, 1993) Olsem na sapos mun i gat bikpela strong long bosim graun, olsem wanem long ol planti bilion sta? Ol tu i bosim graun? Orait, yumi ken tingim tok bilong Baibel long ol sta.

Stori Bilong Ol Sta Long Baibel

Baibel i stori planti long ol sta. Sampela taim em i stori long ol sta tru na sampela taim em i tok piksa long ol sta. Olsem: Wanpela man bilong raitim Song i tok, God i “mekim mun na ol sta i bosim nait.” Olsem na ol sta bai helpim mun long kamapim lait long graun. (Song 136:9) Taim God i wokim kontrak wantaim Abraham em i tok: “Yu lukluk i go antap long skai na yu lukim ol sta. Ating yu inap kaunim ol, a? Ol tumbuna pikinini bilong yu bai i kamap planti tru, olsem ol sta.” (Stat 15:5) Aposel Pol i tok ol sta i kain kain. Em i tok: “San i gat wanpela kain bilas, na mun i gat narapela kain bilas, na ol sta i gat narapela kain bilas.”a (1 Korin 15:41) Tasol ol bikpela lain sta wantaim ol gutpela samting bilong ol, ol i stap aninit long Man i bin wokim ol. Baibel i tok: “Em i makim pinis namba bilong ol sta, na em i save kolim nem bilong ol sta wan wan.”​—Song 147:4.

Planti taim long Baibel ol sta i makim man o hetman o ensel. Long driman bilong pikinini man bilong Jekop, em Josep, papamama i olsem “san na mun,” na ol brata bilong em i olsem ol “sta.” Baibel i tok, ol ensel i olsem “sta,” na king bilong Babilon i laik sia king bilong em i antap tru long “ol sta bilong God,” em ol king bilong lain bilong Devit long lain Israel. Na ol man i no strongpela Kristen insait long kongrigesen Kristen, ol i olsem “ol sta i no save bihainim rot bilong ol long skai,” tasol ol strongpela lain elda i olsem “sta” long han sut bilong Krais.​—Stat 37:​9, 10; Jop 38:7; Aisaia 14:13; Jut 13; KTH 1:16.

Wanpela stori long Baibel i tok, ‘ol sta long skai i pait long Sisera,’ em kepten bilong ami bilong King Jabin bilong Kenan. King Jabin i bin putim hevi long ol Israel inap 20 yia. Olsem na Jehova i salim Jas Barak bilong Israel long helpim ol Israel na ol i no ken kalabus. Maski Sisera i gat 900 karis i gat ol naip long wil, lain bilong Barak i win. Ol Israel i winim pait, olsem na ol i mekim wanpela singsing bilong amamas olsem: “Ol sta long skai i pait. . . . Ol i pait long Sisera.” Baibel i no tok olsem wanem ol sta long skai i pait. Ating ol sta tru i no mekim wanpela samting bilong helpim ol Israel long winim pait, nogat; ating dispela tok i makim sampela samting God i mekim bilong helpim ol Israel.​—Hetman 5:20.

“Sta” Bilong Betlehem

Ating wanpela sta Baibel i stori long en na planti man i save long en, em “sta” bilong Betlehem. Em dispela sta i bringim ol man bilong lukluk long ol sta bilong hap “sankamap” i kam long haus Jisas i stap long en. Papamama bilong Jisas i kisim em i go long dispela haus bihain long mama i karim em long haus bilong ol bulmakau donki samting. Em wanem kain sta? Em i no wanpela sta nating, long wanem, em i no stap antap tru, olsem na ol man inap bihainim em inap 1,600 kilomita samting. Pastaim dispela “sta” i kisim ol i go long Jerusalem. Taim King Herot i harim tok long dispela samting, em i givim sampela askim long ol dispela man na bihain em i tingting long kilim i dai pikinini Jisas. Bihain “sta” i go paslain long ol man na makim haus Jisas i stap long en. Yumi save, wanpela sta tru i no inap mekim kain samting olsem, a? Yu ting God i putim dispela sta bilong soim rot long ol dispela man bilong lukluk long ol sta? Bihain long ol dispela man i kam lukim Jisas, king i salim sampela man i go long “taun Betlehem na long ol ples i stap klostu long taun, na ol i kilim i dai olgeta pikinini man i no winim tupela krismas yet.” Olsem na yumi ken save, Birua bilong God, em Satan, em i putim dispela “sta,” long wanem, em i laik kilim i dai Pikinini bilong God.​—Matyu 2:​1-11, 16.

Yumi mas tingim: Ol dispela man bilong lukluk long ol sta i kam long hap bilong sankamap, ating long Babilon, na dispela ples bilong bipo em as ples bilong majik na posin na pasin bilong lukluk long ol sta bilong painim save. Sampela planet i gat nem bilong ol god bilong Babilon. King Nebukatnesar i bin mekim wok long glasman bilong kisim save long rot em i mas bihainim taim em i go pait.​—Esekiel 21:​20-22.

Profet Aisaia i sutim strongpela tok long ol saveman bilong Babilon olsem: “Planti saveman i save givim tingting long yu [Babilon], na tingting bilong yu i pas olgeta. . . . Traim singautim ol man i gat save bilong lukluk long ol sta, em ol dispela man i save kam long yu long olgeta mun na tokim yu long wanem samting bai i kamap long yu. Ating bai ol inap helpim yu. Tasol nogat. Ol i stap olsem gras i drai pinis, na dispela paia i laik bagarapim yu, em bai i kukim olgeta dispela man wantaim na bai ol i no inap helpim ol yet. . . . I no gat wanpela bai i helpim yu.” Olsem Aisaia i tok profet, Babilon i pundaun long 539 paslain long Krais, taim Bikpela King Sairus i kam pait long en. Olsem na toksave bilong ol man bilong lukluk long ol sta i bagarapim ol Babilon.​—Aisaia 47:​13-15.

Tasol olsem wanem? Ol sta i no inap lainim yumi long wanpela samting?

[Ol Futnot]

[Blok long pes 5]

Tok Bilong Sampela

LUKLUK LONG OL STA: ‘Em poroman bilong pasin bilong glasim ol sta.’​—Yohanes Kepla (1571-1630). Wanpela saveman bilong glasim ol sta, bilong Jemani.

‘Pasin bilong lukluk long ol sta bilong painim save i olsem wanpela sik nogut, em i no wanpela wok saiens. Em i olsem wanpela diwai i stap gut aninit long ol bilip kranki bilong ol tumbuna.’​—Moses Maimonides (1135-1204). Wanpela saveman Juda i bin stap bipo tru.

‘Em wanpela saiens bilong pastaim i save tok, long rot bilong ol sta samting ol inap kamapim pasin bilong ol man na stori long ol samting bai kamap bihain. Ating long yia 550 samting paslain long Krais, ol Babilon long hap saut bilong Irak i bin kamapim pasin bilong lukim ol sta bilong tokim man long ol samting bai painim em long bihain. Ol i lukluk long ol sta na wanem wanem hap ol sta na san na mun samting i stap long en taim mama i karim pikinini, dispela bai makim ol samting i painim pikinini taim em i go bikpela. Dispela ol samting bilong lukluk long ol sta bilong painim save, em tingting nating bilong ol man. Ol saveman bilong glasim ol sta na ol saientis i no inap bilip liklik long dispela samting.’​—Saveman C. A. Ronan (em kodineta bilong wok, East Asian History of Science Trust, Kembris, Inglan, na wanpela man i bin helpim ol man long raitim buk The International Encyclopedia of Astronomy. Tok i stap antap i bin kam long dispela buk).

Bilong helpim yumi long save long dispela tingting nating bilong ol man bilong lukluk long ol sta bilong painim save, Ronan i tok, stori bilong ol man long hap bilong Wes i narapela kain long stori bilong ol Saina. Ol Wes i ting retpela kala bilong planet Mas i makim pait na kros, tasol long ol Saina dispela kala i olsem naispela kala tru, olsem na ol i ting Mas i helpim man long kamapim pasin isi. Na long ol stori nating bilong Wes, waitpela kala bilong Vinas i makim samting i naispela tru. Tasol long ol Saina ‘wait i makim indai, na samting i sting pinis, na bagarap, olsem na ol i ting planet Vinas i olsem “planet bilong pait.” ’

Ronan i tok moa: ‘Maski pasin bilong lukluk long ol sta bilong painim save i olsem saiens bilong pastaim, long bipo tru em i kirapim ol man long glasim ol sta na ol man i givim mani bilong helpim ol long mekim olsem.’

Long 1975 naintin man bilong winim prais Nobel wantaim sampela saientis moa, ol i bin kamapim wanpela tokaut i gat het-tok olsem: ‘Sampela Tok Bilong Sakim Pasin Bilong Lukluk Long Ol Sta​—Tokaut Bilong 192 Saientis i Gat Nem.’ Em i tok: ‘Long bipo tru ol man i no gat save long hamas kilomita samting ol planet na sta i stap longwe long graun. Tasol nau ol saientis i save. Ol planet na sta i stap longwe longwe tru na ol i no inap tru bosim ol samting yumi mekim. Em tingting kranki sapos man i ting hap ol sta na planet i stap long en taim mama i karim yumi, dispela bai makim ol samting i painim yumi taim yumi go bikpela.’b

[Ol Futnot]