Stori Bilong ‘Ol Sip Bilong Tarsis’
“Ol bikpela sip [“bilong Tarsis,” NW] i bin karim ol kago bilong yu i go long ol arapela ples.” —ESEKIEL 27:25.
OL SIP bilong Tarsis i bin helpim King Solomon long kamap maniman. Ol man i wokim ol dispela sip i bin stiaim wok bilong kamapim ol leta olsem ABC bilong tok Grik na tok Rom. Ol i bin kamapim tu wanpela biktaun, Byblos, ol i kisim nem Baibel long en.
Husat i bin wokim ol sip bilong Tarsis na raun long en? Olsem wanem ol dispela sip i bin kisim nem bilong ol? Na olsem wanem ol samting i bin kamap long ol dispela man na ol sip bilong ol, i kamapim klia olsem ol tok bilong Baibel i stret?
Ol Bikman Bilong Mediterenian
Ol sip em ol Fonisia i bin wokim i kisim nem olsem ol sip bilong Tarsis. Inap olsem wan tausen yia paslain long taim bilong Krais, ol Fonisia i kamap pinis olsem hapman tru bilong raun long solwara. Graun bilong ol i stap long arere bilong solwara na em i no braitpela tumas. Em i stap long hap nau ol i kolim Lebanon. Ol narapela lain i bin sindaun long graun i stap long hap not, is, na saut. Long hap wes i gat traipela solwara Mediterenian. Bilong kisim planti mani, ol Fonisia i tingting long mekim wok bisnis wantaim ol lain i stap long hap bilong solwara Mediterenian.
Isi isi ol Fonisia i wokim planti sip bilong karim kago. Ol i wok long kisim bikpela winmani na nupela save long wokim sip, olsem na ol i wokim ol sip i bikpela moa na inap raun i go long ol hap i longwe moa. Taim ol i kamap pinis long Saiprus, Sardinia, na ol ailan Balearik, ol i bihainim nambis bilong Not Afrika na i go olsem long hap wes na bihain ol i kamap long Spen. (Lukim mep.)
Ol hapman Fonisia bilong wokim sip ol i wokim ol sip i longpela olsem 30 mita samting. I luk olsem ol i bin kolim ol dispela sip bilong raun long biksolwara olsem “ol sip bilong Tarsis,” long wanem, ol inap lusim Fonisia na raun inap 4,000 kilomita i go kamap long sauten Spen, ating em hap Tarsis i stap long en.a
Ating ol Fonisia i no gat tingting long bosim graun olgeta—ol i gat tingting long kisim bikpela mani. Bilong mekim olsem, ol i kamapim ol senta bilong mekim wok bisnis bilong ol wantaim ol narapela lain. Tasol long wok bilong ol olsem bisnisman, ol i kamap ol bikman bilong Mediterenian.
Lusim Mediterenian na i Go Moa
Bilong kisim bikpela winmani, ol Fonisia i go raun long solwara Atlantik. Ol sip bilong ol i wok yet long bihainim nambis bilong sauten Spen i go inap long ol i kamap long hap ol i kolim Tartessus. Long yia olsem 1100 B.C.E., ol i kamapim wanpela biktaun ol i kolim Gadir. Em ples we ol sip i save kam sua, nau ol i kolim Cádiz, Spen, em i kamap olsem namba wan bilong ol bikpela taun bilong Westen Yurop.
Ol Fonisia i wok bisnis long sol, wain, pis ol i draim, ol diwai sida na diwai pain, ol samting ol i wokim long ain, glas, ol laplap i gat naispela bilas, gutpela laplap linen, na pepol laplap em ol Tair i gat nem long wokim dispela kala. Ol Spen i gat wanem ol gutpela samting ol Fonisia i ken baim long ol?
Sauten Spen i kamap nambawan ples bilong silva na ol narapela gutpela samting ol i save kisim long graun. Profet Esekiel i bin toktok long Tair, em nambawan biktaun bilong ol Fonisia we ol sip i save sua long en, na em i tok: “Yu bin mekim wok bisnis wantaim kantri Spen. Na ol i bin givim yu silva na ain na kapa na soda, bilong baim ol planti samting ol i laik kisim long yu.”—Esekiel 27:12.
Ol Fonisia i bin painim planti bilong dispela silva na ain samting klostu long wara Guadalquivir, i stap klostu long Cádiz. Long nau ol i wok yet long kisim ol dispela samting long graun long dispela hap, nau ol i kolim Río Tinto. Inap 3 tausen yia pinis, ol i bin kisim ol nambawan ain na bras samting long ol dispela main.
Wok bisnis bilong ol sip bilong Fonisia long Spen i kamap strong tru, na ol Fonisia i bosim wok bilong baim silva bilong Spen. Planti silva moa yet i kam insait long Fonisia na Israel tu, em kantri i stap klostu long ol. King Solomon bilong Israel i kirap mekim wok bisnis wantaim King Hiram bilong Fonisia. Olsem na long taim bilong Solomon ol i ting silva “em i samting nating.”—1 King 10:21.b
Maski ol Fonisia i kamap strong long mekim wok bisnis, sampela taim ol i mekim nogut long ol man. Ol stori bilong bipo i tok, sampela taim ol i save grisim ol man long kam antap long sip na giaman soim kago bilong ol, tasol nau ol i holimpasim ol man na ol i mas kamap wokboi nating bilong ol. Bihain, ol i kirap mekim nogut long ol Israel, em bipo ol i bin wok bisnis wantaim ol, na salim ol long ol narapela lain bilong kamap wokboi nating bilong ol. Olsem na ol profet Hibru i tok profet olsem biktaun Tair bilong ol Fonisia bai bagarap. Ol dispela tok profet i kamap tru long rot bilong Bikpela King Aleksander long 332 B.C.E. (Joel 3:6; Amos 1:9, 10) Taim biktaun Tair i bagarap, taim bilong ol Fonisia i pinis.
Wok Bilong Ol Fonisia
Olsem ol narapela man i mekim gut wok bisnis, ol bisnisman bilong Fonisia i bin raitim ol kontrak bilong bisnis long pepa. Ol ABC bilong ol i klostu wankain olsem ol ABC bilong ol Hibru bilong bipo. Ol narapela lain i lukim olsem rait bilong ol Fonisia i gutpela samting bilong mekim wok long en. Ol i senisim liklik na bihain em i kamap olsem as bilong ABC bilong ol Grik, na long dispela rot ABC bilong ol Rom i kamap, em planti lain long nau i mekim wok long en.
Na tu, biktaun Byblos bilong Fonisia em i kamap ples bilong ol man i ken baim pepa ol i bin wokim long wel pitpit, na long dispela rot pepa bilong nau i kamap. Pasin bilong raitim tok long pepa ol i wokim long wel pitpit, dispela i kirapim pasin bilong wokim ol buk. Nem bilong dispela buk ol i bin tilim planti long olgeta hap winim ol narapela buk, em Baibel, ol i bin kisim nem bilong en long nem Byblos. Tru tumas, stori bilong ol Fonisia wantaim ol sip bilong ol i strongim bilip bilong yumi olsem tok bilong Baibel i tru olgeta.
[Ol Futnot]
a Bihain dispela nem “ol sip bilong Tarsis” i makim wanpela kain sip, em sip i save raun long biksolwara na i go longwe.
b Solomon i gat planti bikpela sip bilong Tarsis na ol i wok wantaim ol sip bilong Hiram, na ating ol i mekim wok long hap bilong Esiongeber na mekim wok bisnis long hap bilong solwara Retsi na i go moa.—1 King 10:22.
[Mep long pes 27]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
ROT BILONG OL FONISIA BILONG BAIM NA SALIM OL SAMTING
SPEN
TARTESSUS
Wara Guadalquivir
Gadir
Corsica
Ol ailan Balearik
Sardinia
Sisili
Krit
Saiprus
Byblos
Tair
SOLWARA MEDITERENIAN
Esiongeber
Solwara Retsi
AFRIKA
[Piksa long pes 27]
Wanpela koin i gat piksa bilong sip bilong Fonisia, 300 yia samting paslain long Krais
[Piksa long pes 27]
Ol pipia ston bilong wanpela setelmen bilong ol Fonisia long Cádiz, Spen
[Piksa Kredit Lain long pes 26]
Museo Naval, Madrid
[Ol Piksa Kredit Lain long pes 27]
Coin: Museo Arqueológico Municipal. Puerto de Sta. María, Cádiz; remains: Yacimiento Arqueológico de Doña Blanca, Pto. de Sta. María, Cádiz, España