500 Yia Bilong Lotu Kalvin i Bin Kamapim Wanem Samting?
JEAN CAUVIN (John Calvin), mama i bin karim em long Noyon, Frans, long 1509. Em i kamapim wanpela lotu i bin mekim bikpela samting long i stap bilong planti man long sampela hap bilong Yurop, Amerika, Saut Afrika, na sampela hap moa. Em i gat nem olsem man bilong kamapim bikpela senis tru insait long ol lotu long hap bilong Wes.
Long nau, inap 500 yia bihain long taim mama i bin karim Calvin, ol tingting na tok em i bin kamapim ol i stap yet insait long sampela lotu Protestan, olsem Presbitirian, Kongrigesenel, Puritan, na sampela moa. Long Septemba 2009, lain World Alliance of Reformed Churches i tok ol i gat olsem 75 milion manmeri long 107 kantri i bihainim ol tingting na tok em Calvin i bin kamapim.
Pait Wantaim Misin Katolik
Papa bilong Calvin em i wanpela loya na sekreteri bilong misin Katolik long Noyon. Ating wok bilong em i mekim na em i lukim planti pasin nogut ol pris pasto i bin mekim long dispela taim. Ating dispela i kirapim em long tokaut long rong em i lukim o em i mekim tok bilas long misin, yumi no save gut, tasol bihain misin Katolik i rausim papa wantaim brata bilong John long misin. Taim papa i dai, John i hatwok long stretim rot bilong mekim bung Kristen bilong planim em. Ating dispela i mekim na John i bel nogut moa long lotu Katolik.
Planti buk i stori long Calvin, ol i no stori tumas long taim em i yangpela yet; ol i stori tasol olsem em i no man bilong toktok. Na taim em i stap sumatin long Paris, Orléans, na Bourges, em i no gat planti pren. Tasol tingting bilong Calvin i sap moa na em inap putim planti samting long tingting. Na em i hapman tru bilong wok—em i bin stadi kirap long bikmoning yet long 5 klok i go inap long biknait. Dispela i mekim na em i kisim bikpela namba olsem loya long taim em i no winim yet 23 krismas. Na tu, em i lain long tok Hibru, Grik, na Latin bambai em i ken stadi long Baibel. Tasol nambawan samting em i gat nem long wok strong na mekim gut ol wok, na long nau tu planti ol i lukim dispela pasin insait long lotu Kalvin.
Long dispela taim, long hapsait bilong boda long Jemani, Martin Luther i sutim tok long Misin Katolik long ol pasin nogut i kamap insait long en, na ol tok misin i skulim ol man long en na i no stap long Baibel. Planti man i ting, long 1517, Luther i bin nilim 95 tokaut long dua bilong wanpela haus lotu long Wittenberg, na em i tok strong long misin i mas stretim bek ol bilip bilong en. Planti man ol i wanbel wantaim Luther, na kwiktaim dispela tingting long stretim bek lotu i go kamap long olgeta hap bilong Yurop. Misin i kirapim pasin birua long planti hap, na ol dispela lain bilong sakim ol bilip bilong misin ol inap kisim bagarap long taim ol i tokaut long ol tingting bilong ol. Long 1533, long Paris, pren bilong Calvin, em Nicholas Cop, i mekim wanpela tok i helpim Luther, na Calvin yet i bin helpim Cop long raitim dispela tok, olsem na em wantaim Cop i mas ranawe, nogut ol i kisim bagarap. Calvin i no go bek moa long Frans.
Long 1536, Calvin i raitim buk Institutes of the Christian Religion, dispela buk i kamapim bilip bilong ol Protestan, em ol i bin bruk long Misin. Em i salim dispela buk long King Francis Namba 1 bilong sambai long ol wanlain bilong em long Frans, bihain ol i kolim ol olsem ol Huguenot. Calvin i sutim tok long ol bilip bilong misin Katolik na em i sambai long asbilip bilong em yet—olsem God i stap Nambawan King. Dispela buk bilong Calvin i mekim bikpela wok long ol samting bilong lotu, na tu, em i mekim bikpela samting long stiaim tokples Frans na pasin bilong raitim ol buk samting. Calvin i gat nem tru namel long ol man i bin i go pas long stretim ol bilip bilong misin. Bihain em i go sindaun long Geneva, long Swiselan, na kirap long 1541 em i wok strong long kamapim ol lo bilong stretim pasin bilong ol manmeri bilong dispela taun.
Kamapim Ol Senis Long Geneva
Calvin i gat bikpela strong tru long stiaim pasin bilong ol man long Geneva. Em i gat strongpela tingting long ol pasin i stret, na em i kamapim bikpela senis long Geneva. Buk Encyclopedia of Religion i tok em ‘wanpela taun i gat nem long bihainim ol pasin nogut, tasol em i kamap taun i gat strongpela lo bilong stretpela pasin i bosim i stap bilong olgeta man.’ I gat ol narapela senis tu i kamap. Savemeri Sabine Witt, em i save lukautim Haus Tumbuna Bilong Berlin long Jemani, em i tok: “Ol pait bilong lotu long Frans i mekim na planti tausen refiuji bilong lotu Protestan i ranawe i go long [Geneva] na insait long sampela yia tasol dispela i dabolim namba bilong ol man i sindaun long dispela taun.” Ol Huguenot i bihainim ol strongpela lo bilong wok bilong Calvin, na dispela i helpim gut ol wok bisnis bilong Geneva, na Geneva i kamap taun bilong prinim ol buk na wokim ol samting olsem klok.
Ol refiuji bilong ol narapela kantri ol i ranawe i kam long Geneva, na planti ol i bilong Inglan, long wanem, Kwin Mary Namba 1 i tok long bagarapim ol lain Protestan. Ol lain bilong Calvin ol i bilong ol liklik lain i bin ranawe long kantri bilong ol, olsem na ol dispela lain bilong Calvin i kisim bilip em wanpela nius bilong lotu, em Christ in der Gegenwart, i kolim olsem “bilip bilong ol lain em ol man i mekim nogut long ol.” Long 1560, ol refiuji i kamapim Geneva Bible, em namba wan Baibel ol man i bin tanim long tok Inglis na i gat namba bilong ol ves long en. Dispela Baibel i liklik, olsem na ol man inap kisim wanpela bilong ol yet na stadi long Tok Bilong God. Yumi ken ting ol lain Puritan i bin kisim dispela Baibel taim ol i lusim kantri bilong ol na i go sindaun long Not Amerika long 1620.
Tasol Geneva em i no ples bilong olgeta man i ken i stap gut, nogat. Yumi ken tingim Michael Servetus, mama i bin karim em long 1511 long Spen, na em i bin stadi long tok Grik, Latin, Hibru, na lain long ol wok olsem dokta, na ating em i bin bungim Calvin long taim tupela i stap sumatin long Paris. Servetus i bin stadi long Baibel na em i luksave olsem bilip bilong God Triwan i no stap long Baibel. Em i laik toktok wantaim Calvin long dispela samting, tasol Calvin i tingim em olsem birua na i no olsem pren. Ol Katolik i mekim nogut long Servetus long Frans, olsem na em i ranawe i go long taun bilong Calvin, em Geneva. Tasol Calvin i no mekim gut long em, nogat. Ol i holimpas em na sutim tok long em long kot olsem em i man bilong lusim bilip, na ol i pasim em long diwai na kukim em long paia long 1553. Wanpela saveman bilong ol samting i bin kamap bipo, em Friedrich Oehninger, i tok: “Dispela pasin bilong kilim i dai Servetus em i wanpela mak nogut long i stap na wok bilong dispela bikpela man bilong stretim bek bilip bilong lotu [Calvin].”
Taim Calvin i mekim wok lotu bilong em, em i raitim planti buk, winim 100, na 1,000 pas, na em i bin mekim 4,000 tok bilong lotu long Geneva. Long ol dispela buk samting, em i kamapim tingting bilong em long lotu Kristen, na em i wok strong long subim ol man long bihainim pasin em i ting ol Kristen i mas bihainim long i stap bilong ol, na ol i mas mekim moa yet long Geneva, long wanem, em i tingim Geneva i olsem taun bilong God.a
Ol dispela bikpela wok Calvin i bin mekim long Geneva i kamapim wanem samting? Lain Swiss Federal Statistics Office i skelim ol lotu long Geneva na i tok, long yia 2000, inap 16 pesen tasol bilong ol manmeri bilong Geneva ol i bilong lotu Kalvin, na lain Katolik i winim lain Kalvin long dispela taun.
Lotu i Bruk Bruk
Taim lotu Kalvin i bruk long Misin Katolik, ol wan wan biktaun na provins ol i tokaut olsem ol i laik bihainim lotu Katolik, Luteran, o lotu Kalvin, na dispela i mekim na ol lotu long Yurop i bruk bruk. Ol lain i bin bihainim Calvin ol i wanbel long sutim tok long Misin Katolik, tasol ol yet i no stap wanbel. Savemeri Witt em yumi kamapim pinis sampela tok bilong em, i tok: “Ol tok pait bilong lotu i kamap tu insait long lain Protestan.” Tru, olgeta i tokaut olsem Baibel i mas i stap olsem as bilong bilip Kristen, tasol ol i no wanbel liklik long ol tok bilong lotu bilong ol. Wanpela bikpela tok ol i no wanbel long en, em mining bilong Kaikai Bilong Bikpela na long Krais i kam bek na i stap. Bihain, lotu Kalvin i kamapim wanpela bilip em planti i gat tok long en, olsem God i makim pinis ol samting bai painim yumi long bihain.
Planti ol i paitim tok i go i kam long dispela bilip. Wanpela lain bilong lotu Kalvin i tok, taim namba wan man na meri i no mekim sin yet, God i makim pinis olsem long rot bilong Krais em bai kisim bek wanpela liklik lain, tasol em bai lusim olgeta narapela manmeri na ol bai i lus olgeta. Olsem na dispela lain i bilip olsem em laik bilong God long em bai kisim bek husat, na ol i bilip tu olsem olgeta man i no wankain. Na sampela lain bilong lotu Kalvin i bilip olsem olgeta man i gat rot long God i ken kisim bek ol, na em i samting bilong wan wan man yet long bilip long dispela o nogat. Dispela i olsem man i stap fri long makim rot em bai bihainim bambai God i ken kisim em bek. Inap planti yia bihain long taim Calvin i dai, lotu Kalvin i hatwok yet long stretim ol bilip olsem God yet i tok long husat bai kisim laip, man i stap fri long makim rot em i laik bihainim, na olgeta man i gat rot long kisim laip.
Wanpela Mak Nogut Bilong Lotu Kalvin
Long ol yia bihain long 1900, wanpela lotu Kalvin, em Dutch Reformed Church, i tok dispela bilip olsem God i makim pinis ol samting bai painim man long bihain, dispela em i as bilong pasin bilong daunim ol blakskin long Saut Afrika. Nelson Mandela, em i namba wan blakskin long kamap presiden bilong Saut Afrika, em i toktok long lo bilong gavman olsem ol waitskin i antap long ol blakskin, na em i tok: “Misin Dutch Reformed Church i sapotim dispela lo, na ol i mekim olsem lotu i as bilong dispela, na ol i tok God i bin makim ol Afrikans [ol waitskin bilong Saut Afrika] olsem lain bilong em yet, na ol blakskin i aninit long ol. Long tingting bilong ol Afrikans, apatet em samting misin yet i sapotim.”
Bihain long 1990, Misin Dutch Reformed Church i tok sori long ol i bin sapotim apatet. Long wanpela bikpela tokaut ol i mekim, em Rustenburg Declaration, ol bikman bilong misin i tokaut olsem: “Sampela namel long mipela i bin paulim tok bilong Baibel bilong mekim olsem lo bilong apatet i stret, na dispela i mekim na planti man i bilip olsem God i orait long en.” Insait long planti yia, pasin bilong bel nogut long ol narapela skin i kamapim planti pen na hevi, na pasin bilong misin long sapotim lo bilong apatet i mekim na dispela pen na hevi i go bikpela moa, na misin i mekim olsem em i asua bilong God yet!
John Calvin i dai long Geneva long yia 1564. Ol i tok, taim em i laik i dai em i tok tenkyu long ol wanlotu bilong em long ol i bin “givim biknem long wanpela man i no bin mekim gutpela wok inap long em i ken kisim kain biknem olsem,” na em i askim ol long lusim ol rong bilong em long belhat na i no isi long ol. Ating em i gat ol dispela pasin o nogat, em yumi no save, tasol yumi save pinis, pasin bilong ol lain Protestan long mekim wok—em ol i save wok strong, na bosim gut skin bilong ol, na ol i givim bel long mekim wok—em i wankain olsem ol pasin na tingting bilong John Calvin.
[Futnot]
a Bilong kisim sampela save moa long dispela, lukim buk Mankind’s Search for God, pes 321-325, ol Witnes Bilong Jehova i wokim.
[Rait long pes 21]
Taim lotu Kalvin i bruk long Misin Katolik, ol wan wan biktaun na provins ol i tokaut olsem ol i laik bihainim lotu Katolik, Luteran, o lotu Kalvin, na dispela i mekim na ol lotu long Yurop i bruk bruk
[Mep long pes 18]
(Bilong save ol dispela rait i stap we long pes, lukim buk o magasin)
SPEN
FRANS
PARIS
Noyon
Orléans
Bourges
SWISELAN
GENEVA
[Piksa long pes 19]
Buk “Institutes” (1536) bilong Calvin i stap olsem as bilong ol bilip Protestan
[Kredit Lain]
© INTERFOTO/Alamy
[Piksa long pes 20]
Ol i bin kilim i dai Servetus na dispela i stap yet olsem mak nogut long i stap na wok bilong Calvin
[Kredit Lain]
© Mary Evans Picture Library
[Piksa long pes 21]
“Geneva Bible” (1560) em i namba wan Baibel long tok Inglis i gat namba bilong ol ves
[Kredit Lain]
Courtesy American Bible Society
[Piksa Kredit Lain long pes 18]
French town: © Mary Evans Picture Library