Mercanlar—Tehlikede ve Ölmekte
OKYANUSUN en berrak yeri tropikal bölgelerdir. Kristal gibi berrak. Mavi kristal. On beş metre aşağıda uzanan beyaz kumlu dip dokunulabilecek kadar yakın görünüyor! Yüzme paletinizi ve maskenizi takın. Sıcak suya girerken şnorkelinizi ayarlayın; bir an için hava kabarcıkları görüşü kapatır. Sonra aşağı bakın. Bakın! Büyük kırmızı ve mavi ıskarozbalıkları mercanları ısırıp, sonra kumlu zeminin bir kısmı haline gelen parçaları tükürüyorlar. Aniden, kırmızı, sarı, mavi, turuncu ve mor tropikal balıklardan oluşan gümüşümsü bir gökkuşağı tablosu geçiyor. Yaşam her yerde kıpır kıpır. Duyularınızı karşı konulmaz biçimde etkisine alıyor.
İşte mercan ormanı. Aşağıdaki kumlu yataktan binlerce canlı kolla yükseliyor. Biraz ilerde, 6 metreyi aşkın yüksekliği ve bir o kadar genişliğiyle muhteşem bir geyikboynuzu mercanı bulunuyor. 23 metre ötede, geyik boynuzundan daha küçük, ince dallarıyla alanı bir orman gibi kaplayan geyikboynuzu mercanları bulunuyor. Bu mercanlara verilen ad ne kadar uygun—gerçekten de hayvan boynuzlarına benziyorlar! Balıklar ve başka deniz canlıları, mercan dallarında gıda ve barınak buluyor.
Bir zamanlar bitkilerden oluştuğu sanılan mercanların şimdi polip denen hayvan kolonilerinin oluşturduğu kireçtaşı kalıpları oldukları bilinmektedir. Poliplerin çoğu ufak olup çapları 2,5 santimetreden azdır. Yumuşak mercan polipi sümüksü madde kaplı dokuyla komşusuna tutunur. Gündüzleri, polipler iskeletlerine çekildiklerinden mercanlar taşa benzer. Oysa, geceleyin, ileri uzanmış dokunaçları hafif hafif dalgalandıkça, mercan resifi değişip yumuşak, tüylü bir görünüme bürünür. Poliplerin paylaştığı taş yapılı “ağaç,” deniz suyundan çıkarılan kalsiyum karbonatın birleştirdiği ortak iskeletleridir.
Her mercan topluluğu kendi türüne özgü bir iskelet biçimi yapar. Dünya çapında, şaşırtıcı biçimde, boyda ve renkte 350’den fazla çeşitli mercan türü var. Yaygın isimleri ağaç, sütun, masa veya şemsiye mercanları gibi karada bulunan nesneleri veya karanfil, marul, çilek ya da mantar mercanlarında olduğu gibi bitkileri anımsatır. Şu büyük beyin mercanını görüyor musunuz? Adını nereden aldığı kolayca anlaşılır!
Bu sualtı ormanı mikroskobik bitki ve hayvanlardan tutun, vatozlara, köpekbalıklarına, büyük mürenlere ve su kaplumbağalarına kadar çeşitli yaşam türleriyle kaynıyor. Parlak sarı soytarı balıkları, mor Beau Gregory’ler, siyah-beyaz Fasbalıkları, turuncu kornetbalıkları, lacivert cerrahbalıkları, koyu mavi hamletler veya kahverengi ve siyah zebrabalıkları gibi adını büyük olasılıkla hiç duymadığınız balık türleri var. Ya berber karidesleri, boyalı ıstakozlar veya kırmızı atmacabalıkları için ne diyelim? Tüm renkler, tüm boylar, tüm biçimler mevcut. Bazıları güzel, bazıları garip; fakat hepsi ilginç. Bakın, o sütun mercanının arkasında bir ahtapot saklanıyor! Açtığı bir midyeyle kendine ziyafet çekiyor. Kara ormanlarında olduğu gibi, bu deniz dünyasının dokusuna işlenmiş ve onun çeşitliliğine bağlı olan muazzam bir yaşam yelpazesi var. Mercanların üreme süreci ve yeni mercan resifi toplulukları oluşturmak üzere okyanus akıntılarında hareket etme kabiliyetleri ayrıntılı bir şekilde 8 Haziran 1991 tarihli Awake! dergisinde ele alınmıştı.
Mercan resifleri yeryüzündeki en büyük biyolojik yapıları oluşturuyor. Onlardan biri, Avustralya’nın kuzeydoğu kıyısının açıklarındaki Büyük Set Resifi 2.000 kilometre boyunca uzanıp İngiltere ve İskoçya’nın toplam yüzölçümü kadar bir alanı kaplıyor. Bir mercan birkaç ton ağırlığında olabilir ve okyanus zemininden yüksekliği 9 metreyi geçebilir. Mercan resifleri 60 metre derinliğe kadar tüm sığ tropikal sularda yetişir. Özellikleri bölgeden bölgeye değiştiği için, uzmanlar bir mercan parçasına bakarak okyanusu ve hatta yetiştiği bölgeyi belirleyebilirler. Mercan resiflerinin yetişmesi için gereken ortam, besin maddeleri kıt olan sulardır—bu da, onların çevresindeki suların genelde olağanüstü derecede berrak oluşunun nedenini açıklar. Mercanlar polipin şeffaf vücudunda yaşayan alglerle (bilimsel adı zooksantella) ve mercanın dokunaçlarına yakalanan mikroskobik hayvanlarla beslenir. Sonuç olarak, birlerce tür deniz canlısının yuvası olan bir mercan resifi oluşur; bu mercan resifleri olmasaydı okyanuslar barınaksız kalırdı.
Mercan resifleri ayrıca denizdeki tüm ekosistemlerin biyolojik açıdan en verimli olanlarıdır. U.S. News & World Report bunu şöyle tarif ediyor: “Resifler, tropikal yağmur ormanlarının denizdeki karşılığı olup muazzam miktarda, çeşitli canlı biçimleriyle doludur: dalgalanan denizyelpazeleri ve denizkamçıları, tüysü denizlaleleri, neon renkli balıklar ve süngerler, karides, ıstakoz ve denizyıldızları ve ayrıca ürkütücü köpekbalıkları ve dev mürenler. Tüm bunlar yaşam ortamı için mercan üretiminin sürmesine bağımlıdırlar.” Mercan resifleri, hırçın dalgalar ve kıyılar arasında bir set oluşturarak ve binlerce tropikal adanın temelini kurarak kara yaşamını da destekliyor.
Sağlıklı mercanlar, şeffaf mercan-polipinin içinde bulunan alge göre kahverengi, yeşil, kırmızı, mavi veya sarı olabilir. Alg türü mikroskobik bitkiler hayvan ortakyaşarından geçen güneş ışınlarını kullanıp karbondioksit de dahil olmak üzere, polipin atık ürünleriyle besleniyorlar. Öte yandan, algler fotosentez aracılığıyla mercan dokuları için oksijen, gıda ve enerji sağlıyor. Alglerle kurulan bu ortakyaşam, mercanların daha hızlı büyümelerini ve besin maddeleri az olan tropikal sularda varlıklarını sürdürmelerini mümkün kılıyor. Böylece her ikisi de bitki ve hayvan dünyalarının sunduğu en iyi olanaklardan yararlanır. Ne kadar ustaca ve akıllıca bir tasarım!
Canlılıktan Yoksun Ağarmış İskeletler
Aşağıda böylesine çok hareketlilik olmasına şaşmamak gerek! Fakat o da ne? Canlılıktan yoksun, ağarmış iskeletler. Dallar kırılmış ve parçalanıyor. Bazıları zaten dağılmış. Mercan ormanının bu kısmı ölü veya ölmekte. Balık yok. Karides yok. Istakoz yok. Bomboş. Bir sualtı çölü. Gözlerinize inanamıyorsunuz. Ne büyük bir şok! Pastoral manzarayla ilgili izleniminiz birden bozuldu. Tekneye döndükten sonra bile, aklınızda rahatsız edici sorular kalıyor. Bu tahribata yol açan ne olabilir? Bir kaza mı? Hastalık mı? Doğal nedenler mi? Yanıtlar arıyorsunuz.
Taşlaşmış mercanlar dayanıklı görünse de, son derece narindir. İnsanlar dokunursa zarar görebilirler; bunun için usta dalgıçlar onu ellemekten kaçınır ve dikkatli tekne sahipleri üzerinde demirlemekten kaçınırlar. Kimyasal kirlenme, dökülen petrol, lağım suları, odunculuk, tarım atıkları, dibin taranması, tortulaşma ve tatlı su karışması, mercanlara zarar veren başka tehlikelerdir. Tekne altlarının direkt olarak çarpması büyük hasar meydana getirir. Ve aşırı sıcaklıklar mercana zarar verip onu öldürebilir. Stresli durumlarda mercanlar alglerini yoğun bulutlar halinde çıkarır ve balıklar onları hızla yer. Stresli ortam haftalar veya aylar boyunca devam ederse, mercan ağarır ve ölür. Mercan ölünce, resif ortamı ölür. Yaşam dokusu çözülüp yok olur.
Ağarma tüm tropikal okyanuslarda yaygınlaştı. Sonuç olarak, dünya çapındaki denizbilim topluluğunda alarm çanları çalıyor. Ağarma geniş çapta olursa, hasar onarılamaz duruma gelir. Mercanların ağarıp ölmesinin boyutları dünyanın tropikal denizlerinde son yıllarda görülen olaylarla, acı bir şekilde dünya kamuoyunun dikkatine sunuldu. Mercanların uzun yıllardan beri dönem dönem ve sınırlı yerlerde ağardıkları görüldüyse de, şimdiki vakalar daha önce görülmemiş şiddette ve küresel çaptadır. Bir şey dünya çapındaki canlı mercan türlerinin çoğuna saldırıp resif ortamlarının çökmesine neden oldu.