Ölüm “Öpücüğüyle” Savaşmak
Gecenin sessiz karanlığında siz derin uykudayken, iyice yakınınıza sokulur. Sizi uyandırmaz. Zararlı “öpücüğünü” kondururken, ruhunuz bile duymaz.
GECE gelen bu davetsiz misafir, Güney Amerika’da çok kolay büyüyen ve öpen böcek diye de adlandırılan bir cins tahtakurusudur (triatoma). Bu tahtakurusu kanınızı yavaşça emerken, onun kolay kolay bitmeyen “öpücüğü” 15 dakika sürebilir. “Öpücüğün” kendisi zarar vermeyecektir. Fakat tahtakurusunun cildinizde bıraktığı dışkıda Trypanosoma cruzi adında bir mikroorganizma bulunabilir. Bu asalak, gözlerden, ağızdan veya açık bir kesikten vücudunuza girerse bu, Amerika tripanosomiyazı’na, daha iyi bilinen adıyla Chagas hastalığına yol açabilir.
Akut evrede, Chagas hastalığının en çabuk fark edilen belirtisi bir gözün şişmesidir. Bunu, yorgunluk, ateş, iştah kaybı ya da ishal izleyebilir. Ardından bir ya da iki ay sonra, belirtiler tedavi edilmemiş olsa bile genellikle kaybolur. Fakat hastalığın en kötü belirtileri daha sonra gelecektir. Enfeksiyondan yaklaşık 10 ila 20 yıl sonra bu hastalığın kurbanında ritim bozuklukları ya da kalp yetmezliğini de içeren kalp sorunları ortaya çıkabilir.a
Chagas hastalığının 18 milyon kadar insana bulaştığı ve her yıl yaklaşık 500.000 kişinin bu hastalıktan öldüğü tahmin ediliyor. Kurbanların tümü doğrudan tahtakuruları tarafından ısırılmıyor. Örneğin, emzirilen çocukların bazılarına, bu hastalığa yakalanmış bir anneden bulaşır. Hamile bir kadın hastalığı doğmamış çocuğuna da geçirebilir ya da doğum sırasında bebeğine bulaştırabilir. Diğer bulaşma yolları, kan nakli ve T. cruzi bulaşmış, pişmemiş yiyecekleri yemektir.b
Chagas hastalığıyla savaşmak için neler yapılmaktadır? Tahtakurusu popülasyonunu kontrol altına almada böcek ilaçları etkili olmaktadır. Fakat eve böcek ilacı sıkmak hoş değildir ve üstelik altı ayda bir tekrarlanması gerekir. Rio de Janeiro Federal Üniversitesi alternatif bir çare buldu: Böcek ilacı içeren bir boya. Bu ürün 4.800 evde denendi. Sonuç ne oldu? İki yıl sonra bile evlerin yüzde 80’inde tahtakurusu hâlâ yoktu! Araştırmacılar neem ağacının ya da Brezilya cinamomo’sunun yapraklarının hem hastalıklı tahtakurularını iyileştiren hem de sağlıklı tahtakurularının asalakların konağı haline gelmesini önleyen, zehirli olmayan ve çevreye zarar vermeden toprakta çözünebilen bir madde (Azadirachtin) içerdiğini buldular.
Hastalık Bulaşanlara Yardım
Chagas hastalığı bulaşmış milyonlarca kişi için bir umut var mı? Evet. Bilim adamlarının oluşturduğu uluslararası bir ekip T. cruzi’nin 10.000 genindeki sırları çözmeye çalışıyor. Bu, teşhis için gerekli testleri, aşıları ve daha etkili ilaçları bulmayı mümkün kılabilir.
Temmuz 1997’de bilim adamları T. cruzi’nin yaşamsal proteinlerinden birini uzay mekiği Columbia’yla uzayın derinliklerine yolladılar; böylece çok küçük bir çekim kuvvetinde onun yapısını inceleyebildiler. Bu, T. cruzi’nin yapısına uyan ilaçlar geliştirmek için atılan önemli bir adımdır. Yeni ilaç arayışı önemlidir; çünkü hastalık son evresine ulaşırsa günümüzde bunu tedavi edecek etkili bir ilaç yoktur.c
Erken tedavinin yararlarının farkına varan Brezilyalı biyolog Constança Britto, iki gün içinde teşhis koymayı mümkün kılan polimeraz-zincirleme-tepkime testini geliştirdi. Bununla birlikte ne yazık ki, birçok kişi bu hastalık erken evrelerindeyken hasta olduğunu anlayamıyor bile.
Tedbir Tedaviden İyidir
Sonuç olarak, bu cins tahtakurusunun vatanı olan bir bölgedeyseniz hangi önlemleri alabilirsiniz?
▪ Çamur ya da sazdan yapılmış bir evde uyuyorsanız, yatağınızda bir cibinlik kullanmayı deneyin.
▪ Böcek ilaçlarını kullanın. Bunlar hastalığın bulaşma riskini azaltır.
▪ Duvardaki yarık ve çatlaklar tahtakurusunun üreme bölgeleri olabileceğinden, buraları onarın.
▪ Resimlerin ve mobilyaların arkasındaki alanlar da dahil, evinizi temiz tutun.
▪ Ara sıra yatakları ve battaniyeleri güneşte bırakın.
▪ Vahşi ya da evcil hayvanların taşıyıcı olabileceğini unutmayın.
▪ Bir böceğin tahtakurusu olduğundan şüpheleniyorsanız, onu tahlil için en yakın sağlık merkezine götürün.
[Dipnotlar]
a Belirtiler çok değişiktir ve bu belirtilerden bazıları Chagas hastalığına özgü olmayabilir. Bu nedenle burada, teşhis koymaya bir temel oluşturması amacıyla değil, sadece genel bir özet olarak belirtiler sunulmaktadır. Birçok insanda bu hastalık kronik evreye ulaşıncaya kadar hiçbir belirti görülmez.
b ABD Salgın Hastalıklar Denetim ve Önleme Merkezi bazı ülkelerde kan stoklarının her zaman Chagas hastalığı açısından taranmadığını bildiriyor.
c Doktorlar, T. cruzi’yi tedavi etmek için nifurtimox kullanıyorlar; ancak bu ilacın çoğu kez ciddi yan etkileri vardır.
[Sayfa 21’deki çerçeve]
Chagas Hastalığının Bulunması
Sıtma hastalığı 1909’da Minas Gerais Eyaletinde (Brezilya) demiryolu yapımına sekte vurduğunda Carlos Chagas adındaki Brezilyalı bir doktor orada çalışıyordu. Bu doktor, birçok hastada, bilinen hastalıklardakinden farklı belirtiler olduğunu gördü. Bölgedeki evlerin kanla beslenen tahtakuruları (triatoma) tarafından istila edildiğini de fark etti. Bu böceklerin bağırsak içeriklerini incelediğinde yeni bir protozoa buldu. Bu protozoaya arkadaşı, bilim adamı Oswaldo Cruz’un onuruna ithafen Trypanosoma cruzi adını verdi. Bu yeni hastalığa, onun bulunmasına yol açan derin araştırmalar yaptığından, yerinde olarak Carlos Chagas’ın adı verildi.
[Sayfa 20, 21’deki resim]
Kırsal bölgelerdeki evler çoğu kez tahtakurularının istilasına uğrar
[Tanıtım notu]
Photos: PAHO/WHO/P. ALMASY