Kereke Ya Khatoliki eAfrika
HI MUYIMERI WA XALAMUKA! WA LE ITALY
KEREKE ya Khatoliki yi ni makume ya timiliyoni ta vaseketeri eAfrika, naswona swiphiqo swa yona etikweni rero i swikulu. Eku sunguleni ka n’wexemu, varhangeri va kereke vo tlula 300 a va hlengeletane le Vatican eRhoma, va bula hi swin’wana swa swiphiqo leswi enhlanganweni wo hlawuleka wa n’hweti hinkwayo.
Loko mupapa a pfula minongonoko, hi laha swi vikiweke ha kona eka L’Osservatore Romano u te: “Namuntlha i ro sungula hi khoma Nhlangano wa Kereke ya Afrika lowu katsaka tiko hinkwaro. . . . Afrika hinkwaro ri kona namuntlha eKerekeni ya le Rhoma ya St Peter. Bixopo wa le Rhoma u xeweta tiko ra Afrika hi rirhandzu lerikulu.”
Nyimpi Ya Swivongo
Hi laha vo tala va swi xiyaka ha kona, swiphiqo swa Kereke ya Khatoliki i swikulu swinene ematikweni ya Afrika ya Burundi na Rwanda, lama taleriweke ngopfu hi Makhatoliki. Nyimpi ya swivongo etikweni rero yi hundzuke mahungu ya misava hinkwayo hi xixikana xa nan’waka loko madzana ya magidi ma dlayeteriwa hi vaakelani. Mbhoni yin’wana leyi swi voneke hi mahlo yi vike yi ku: “Hi vone vavasati lava bebuleke vana lavatsongo va ri karhi va dlaya. Hi vone vana va dlaya vana van’wana.”
National Catholic Reporter yi hlamusele gome ra varhangeri va Khatoliki. Yi vule leswaku mupapa u “twe ‘ku vava lokukulu’ hi swiviko swo sungula swa ku lwa exitikwaneni xa Afrika [xa Burundi], lexi vaaki va xona vo tala va nga Makhatoliki.”
Ku dlayeteriwa ka vanhu eRwanda a ku ri loku onhaka swinene eka vurhangeri bya Khatoliki. Xihloko xa phepha-hungu leri fanaka xi te: “Mupapa U Sola Ku Herisiwa Ka Rixaka eTikweni Leri Nga Ni Makhatoliki Ya 70%.” Xihloko lexi xi te: “Mupapa u te: Ku lwa etikweni leri ra Afrika ku katsa ‘ku herisiwa ka rixaka ka xiviri ni ka ntiyiso loku, khombo ra kona, ku vangiwaka ni hi Makhatoliki.’”
Tanihi leswi vubihi lebyi a byi ri karhi byi endliwa eRwanda, loko nhlangano lowukulu wa matimu ya Khatoliki wu ri karhi wu ya emahlweni eRhoma, swi le rivaleni leswaku vabixopo a va yise nyingiso lowukulu eka xiyimo xa le Rwanda. National Catholic Reporter yi te: “Hasahasa ya le Rwanda yi paluxa swin’wana leswi chavisaka: Ripfumelo ra Vukreste a ri dzimanga timitsu leti enteke eAfrika lerova ri nga kota ku hlula xihlawuhlawu xa swivongo.”
Loko yi kombisa ku karhateka ka vabixopo lava hlengeletaneke, National Catholic Reporter yi ye emahlweni yi ku: “Nhloko-mhaka leyi [ya xihlawuhlawu xa swivongo] yi tameriwe hi Albert Kanene Obiefuna, bixopo wa le Awka, eNigeria, a vulavula ni huvo.” Enkulumeni yakwe, Obiefuna u hlamuserile: “Muntima wa xiviri u hanya vutomi bya le ndyangwini ni vutomi byakwe bya Vukreste hi ku landza maendlelo ya xivongo xa ka vona.”
Kutani, handle ko kanakana leswaku a a vulavula hi Rwanda, Obiefuna u ye emahlweni ni nkulumo yakwe ehubyeni a ku: “Mianakanyo leyi yi ni matimba swinene lerova exikarhi ka Vantima ku toloveleke xiga xa leswaku loko swi ta eku hlawuleni, ndlela ya Vukreste ya Kereke a hi yona leyi fambaka emahlweni endyangwini kambe i marito lama nge ‘ngati yi tsindziyele ku tlula mati.’ Naswona loko ku vulavuriwa hi mati, ku nga katsiwa mati ya Nkhuvulo lawa munhu a tswariwaka ha wona endyangwini wa Kereke. Vuxaka bya ngati i bya nkoka swinene eka Muntima loyi a hundzukeke Mukreste.”
Xisweswo bixopo u pfumerile leswaku ripfumelo ra Khatoliki eAfrika a ri swi kotanga ku tisa vumakwavo bya Vukreste, laha vapfumeri va rhandzanaka hi xiviri hi laha Yesu Kreste a dyondziseke ha kona. (Yohane 13:35) Ematshan’weni ya sweswo, “vuxaka bya ngati i bya nkoka swinene” eka Makhatoliki ya le Afrika. Leswi swi vange leswaku va rhangisa rivengo ra swivongo emahlweni ku tlula swilo swin’wana hinkwaswo. Hi laha mupapa a vuleke ha kona, Makhatoliki eAfrika ma fanele ku byarha nandzu wa nsele wun’wana lowu wa ha ku endliwaka.
Ku Vuriwa Leswaku Ku Pona A Ku Tshembisi
Vabixopo va le Afrika ehubyeni leyi va kombise ku chava leswaku Vukhatoliki a byi nge poni eAfrika. Bonifatius Haushiku, bixopo wa le Namibia u te: “Loko hi lava leswaku Kereke yi hambeta yi ri kona etikweni ra mina, hi fanele ku anakanyisisa swinene hi mhaka ya mpfangano wa mikhuva.”
Loko a kombisa mongo lowu fanaka, muyimeri wa phepha-hungu ra Khatoliki eItaly, Adista, u te: “Ku vulavula hi ‘mpfangano wa mikhuva’ ya Evhangeli eAfrika swi vula ku vulavula hi kungu ra Kereke ya Khatoliki etikweni rero, hi tindlela ta yona ta ku pona ni ku ka yi nga poni.”
Xana vabixopo va vula yini loko va ku “mpfangano wa mikhuva”?
Kereke Ni “Mpfangano Wa Mikhuva”
John M. Waliggo u hlamusele leswaku “ku hundzuka i rito leri ri tirhisiweke nkarhi wo leha ku kombisa xiyimo lexi fanaka.” Hi ku olova, “mpfangano wa mikhuva” swi vula ku nghena ka mindhavuko ni mianakanyo ya vukhongeri bya swivongo eminkhubyeni ni le vugandzerini bya Khatoliki, ku thya vito lerintshwa ra mihivahivana, swiendliwa, swifaniso ni tindhawu ta khale.
Mpfangano wa mikhuva wu pfumelela Vantima leswaku va va Makhatoliki ya xiyimo lexinene, kambe va hambeta va ri karhi va namarhela swiendlo, minkhuvo ni tidyondzo ta vukhongeri bya vona bya swivongo. Xana leswi swi fanele ku soriwa? Hi xikombiso, phepha-hungu ra le Italy, La Repubblica, ri vutisile: “Xana a hi ntiyiso leswaku eYuropa Khisimusi a yi sekeriwe enkhubyeni wa Solis Invicti, lowu a wu va kona hi December 25?”
Hakunene, hi laha khadinali Josef Tomko, mufundhisi wa Vandlha ra Evhangeli ya Vanhu, a vuleke ha kona: “Kereke ya varhumiwa a yi endla ntirho wa mpfangano wa mikhuva, rito leri ri nga si sungula ku tirhisiwa.” Nkhuvo wa Khisimusi wu yi kombisa kahle mhaka leyi, hi laha La Repubblica yi kombiseke ha kona. Eku sunguleni a wu ri nkhuvo wa vuhedeni. New Catholic Encyclopedia yi ri: “Siku ra December 25 a ri fambelani ni ku tswariwa ka Kreste, kambe ri fambisana ni nkhuvo wa Natalis Solis Invicti, nkhuvo wa le Rhoma wo tlangela dyambu loko ri ri evugima-dyambu.”
Khisimusi i wun’wana wa mikhuva ya kereke leyi sekeriweke evuhedenini. Swi tano ni hi ripfumelo ra Vunharhu-un’we, ku nga fi ka moya-xiviri, ku xaniseka loku nga heriki ka mimoya-xiviri ya vanhu endzhaku ka rifu. Khadinali John Henry Newman wa lembe-xidzana ra vu-19 u tsale leswaku “varhangeri va Kereke a va swi lunghekerile ku sukela khale, leswaku loko swi koteka, va amukela kumbe va tekelela, kumbe ku seketela mihivahivana ni mikhuva leyi a yi ri kona ya vanhu, swin’we ni filosofi ya lavo dyondzeka.” Loko a xaxameta swiendlo ni tiholideyi to tala ta kereke, u vule leswaku “hinkwaswo swi sunguriwe hi vuhedeni, kutani swi kwetsimisiwa loko swi amukeriwa eKerekeni.”
Loko Makhatoliki ma nghena etindhawini leti nga riki ta Vakreste, tanihi swiphemu swin’wana swa Afrika, hakanyingi ma kuma leswaku vanhu va kona se va ni swiendlo ni tidyondzo ta vukhongeri, leswi fanaka ni swa kereke ya wona. Leswi swi vangiwa hi leswi eka malembe-xidzana ya le mahlweni, kereke yi tekeke swiendlo ni tidyondzo ta vanhu lava nga riki va Vukreste ivi yi swi nghenisa eka Vukhatoliki. Khadinali Newman u te, swiendlo ni tidyondzo to tano, “swi kwetsimisiwe loko swi amukeriwa eKerekeni.”
Xisweswo, loko Mupapa John Paul II a endzela vanhu lava nga riki Vakreste eAfrika hi 1993, eka L’Osservatore Romano u tshahiwe a vula leswi: “ECotonou [Benin, Afrika] ndzi hlangane ni vanhu lava tirhisaka vuloyi, naswona a swi tikomba hi ndlela leyi a va vulavula ha yona leswaku hi ndlela yo karhi se a va ri ni mianakanyo, mihivahivana, swikombiso ni mimboyamelo ya leswi Kereke a yi ta va nyika swona. A va rindzele ntsena nkarhi wa ku fika ka munhu loyi a a ta va pfuna leswaku va tlula rihlampfu kutani hambi loko va Khuvuriwile va tlhela va hanya hi ndlela leyi a va hanya ha yona loko va nga si Khuvuriwa.”
U Fanele Ku Endla Yini?
Ku tsandzeka ka kereke ku dyondzisa Vukreste bya ntiyiso lebyi nga riki na xivati eka vanhu va le Afrika, ku ve ni vuyelo lebyi nga ni khombo. Xihlawuhlawu xa swivongo xi ye emahlweni, naswona ku fana ni leswi vangiweke hi vutiko etindhawini tin’wana, xi endle leswaku Makhatoliki ma dlayana. I xisandzu lexikulu eka Kreste hakunene! Bibele yi vula leswaku ku dlayana ko tano ka vuhomboloki ku endla vanhu va va “vana va Diyavulosi,” naswona eka vanhu volavo Yesu u ri: “Sukani eka mina, n’wina lava endlaka leswo homboloka!”—1 Yohane 3:10-12; Matewu 7:23.
Hikwalaho xana Makhatoliki ya timbilu letinene ma fanele ku endla yini? Bibele yi khutaza Vakreste leswaku va tivonela va nga ngheni eka mikhuva kumbe tidyondzo leti ti nga nyamisaka vugandzeri bya vona emahlweni ka Xikwembu. Bibele yi ri: “Mi nga rhwaleni mpingu wun’we ni lava nga riki vapfumeri.” Leswaku mi amukeriwa hi Xikwembu, mi fanele ‘ku huma naswona mi tshika ku khumba leswi nga tengangiki emahlweni ka Xikwembu.’—2 Vakorinto 6:14-17.
[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 20]
‘Nyimpi ya le Rwanda i ku herisiwa ka xiviri ka rixaka, loku ni Makhatoliki ma nga ni xandla eka kona,’ ku vule mupapa
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 18]
Photo: Jerden Bouman/Sipa Press