Vukhongeri Byi Yima Ni Tlhelo Ro Karhi

HI September 1, 1939, Jarimani ri hlasele Poland, ri sungula Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Endzhaku ka mavhiki manharhu The New York Times a yi ri ni nhloko-mhaka leyi: “Masocha Ya Le Jarimani Ma Khutaziwe Swinene Ku Lwa Hi Tikereke.” Xana hakunene tikereke ta le Jarimani ti ti seketerile tinyimpi ta Hitler?

Friedrich Heer, profesa wa matimu wa Rhoma Khatoliki, eYunivhesiti ya Vienna u tiyisekise leswaku ti ti seketerile: “Hi ku ya hi ntiyiso lowu nga erivaleni wa matimu ya Jarimani, Xihambano ni swastika a a swi tirhisana, ku fikela loko swastika yi vula leswaku yi hlurile yi ri eswihondzweni swa tikereke-nkulu ta Jarimani, mijeko ya swastika yi vekiwile ematlhelweni ya tialtari naswona vafundhisi va Khatoliki ni va Protestente, valanguteri, swirho swa kereke ni van’watipolitiki va endle xinghana na Hitler.”

Hakunene, varhangeri va tikereke va ma seketele hi ku helela matshalatshala ya Hitler ya nyimpi, hi laha profesa wa Rhoma Khatoliki Gordon Zahn a tsaleke ha kona: “Khatoliki yin’wana ni yin’wana ya le Jarimani leyi a yi lava nkongomiso wa moya eka varhangeri va vukhongeri bya yona malunghana ni ntirho enyimpini ya Hitler a yi kuma tinhlamulo leti fanaka swinene ni leti a yi ta ti kuma eka mufumi wa Vunazi hi byakwe.”

Vukhongeri Lebyi Nga Eka Tlhelo Lerin’wana

Kambe, xana a ti vula yini tikereke leti a ti ri ematikweni lawa a ma nga yimi na Jarimani? The New York Times ya December 29, 1966, yi vikile: “Enkarhini lowu hundzeke, ntlawa wa vafundhisi va Khatoliki, nkarhi wun’wana ni wun’wana a wu seketela tinyimpi ta matiko ya wona, wu katekisa masocha wu tlhela wu ma khongelela leswaku ma hlula, hi nkarhi lowu fanaka ntlawa wun’wana wa vabixopo lava nga le tlhelweni lerin’wana na wona a wu khongela erivaleni leswaku wu va hlula.”

Xana nseketelo lowu wa mavuthu lama lwaka a wu pfumeriwa hi Vatican? Xiya: Hi December 8, 1939, endzhaku ka tin’hweti tinharhu ntsena Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi sungurile, Mupapa Pius XII u tsalele vafundhisi hinkwavo papila leri nga enawini leri nge Asperis Commoti Anxietatibus. Papila leri a ri kongomisiwe eka vafundhisi lava fambisaka vukhongeri emavuthwini ya nyimpi ematikweni lama lwaka, naswona a ri khutaza lava kumekaka ematlhelweni hamambirhi leswaku va yingisa vabixopo va tinyimpi lava xiximekaka. Papila leri ri tsundzuxe vafundhisi lava leswaku “tanihi leswi va lwelaka tiko ra vona va fanele ku lwela ni Kereke.”

Hakanyingi vukhongeri hi byona lebyi byi rhangaka hi nkhinkhi eku lunghiseleleni ka matiko nyimpi. “Hambi ku ri etikerekeni ta hina hi dzime mijeko ya nyimpi,” ku pfumele mufi Harry Emerson Fosdick, mufundhisi wa Protestente. Naswona malunghana ni nyimpi yo sungula ya misava, mulawuri wa masocha ya le Britain Frank P. Crozier u te: “Tikereke ta Vukreste hi tona ti ku khutazaka swinene ku halatiwa ka ngati, naswona hi ti tirhisa swinene.”

Hambi swi ri tano, yoleyo i rhekhodo ya vukhongeri ya nkarhi lowu hundzeke. Kambe ku vuriwa yini hi xiphemu xa byona etinyimpini ta sweswinyana eka tiriphabuliki ta khale ka Yugoslavia, laha vanhu va kona vo tala ku nga Varhoma Khatoliki kumbe Maorthodox?

Nandzu Wa Vukhongeri

Nhloko-mhaka-nkulu eka Asiaweek ya October 20, 1993, a yi ku: “Bosnia I Ndhawu Ya Nyimpi Ya Vukhongeri.” Nhloko-mhaka-nkulu ya nhlamuselo eka San Antonio Express-News ya June 13, 1993, yi te: “Varhangeri Va Vukhongeri Va Fanele Va Herisa Makhombo Ya Le Bosnia.” Xihloko lexi xi te: “Vukhongeri bya Varhoma Khatoliki, Maorthodox ya le Vuxeni ni Mamoslem . . . a hi byi vekeli etlhelo eka leswi humelelaka. Hambi ku ri misava hinkwayo ya swi vona emahungwini ni madyambu. I nyimpi ya vona. . . . Ntiyiso wa leswaku varhangeri va vukhongeri va ni nandzu enyimpini leyi wu le rivaleni. Vukanganyisi bya vona hi byona byi yi pfuxaka. Va yi tlhontlha hi ku katekisa tlhelo rin’wana leswaku ri hlula rin’wana.”

Hi xikombiso, ha yini ku ri ni ku vengana lokukulu swonghasi exikarhi ka swirho swa Kereke ya Rhoma Khatoliki ni swa Tikereke ta Orthodox ta le Vuxeni? Vapapa, vapatriarka ni varhangeri van’wana va kereke va ni nandzu. Ku sukela loko vukhongeri lebyi byi avana ro hetelela hi 1054, varhangeri va vukhongeri va kondletele rivengo ni tinyimpi exikarhi ka swirho swa tikereke ta vona. Phepha-hungu ra le Montenegro leri vitaniwaka Pobeda, ra September 20, 1991, ri kombetele eka ku avana koloko ka vukhongeri tanihi kona loku vangeke ku lwa ka sweswinyana. Ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “Lava Dlayaka Hi Vito Ra Xikwembu,” xihloko xexo xi hlamusele xi ku:

“A hi mhaka ya tipolitiki, exikarhi ka [muungameri wa Croatia] Tudjman na [murhangeri wa Serbia] Milošević kambe i nyimpi ya vukhongeri. Swi fanele swi boxiwa leswaku ana se ku hundze malembe ya gidi ku sukela loko Mupapa a ehlekete ku herisa vukhongeri bya Orthodox tanihi nala. . . . Hi 1054 . . . Mupapa u vule leswaku Kereke ya Orthodox hi yona yi vangeke leswaku va avana. . . . Hi 1900, ntlawa wa Makhatoliki wo sungula wu hlamusele makungu ya wona hi vutalo yo herisa rixaka ra Maorthodox hi lembe-xidzana ra vu-20. Kungu [leri] ri karhi ri ya emahlweni sweswi.”

Hambi swi ri tano, ku hambana ka sweswinyana a hi xikombiso xo sungula xa madzolonga ya vukhongeri eka lembe-xidzana leri. Emalembeni ya 50 lama hundzeke, hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, Varhoma Khatoliki va ringete ku herisa Kereke ya Orthodox endhawini yoleyo. Hi ku seketeriwa hi mupapa, vandla ra tiko ra Vacroatia leri vitaniwaka Ustashi ri sungule ku fuma tiko leri ntshunxekeke ra Croatia. The New Encyclopædia Britannica yi vika leswaku mfumo lowu wu pfumeleriweke hi Vatican wu endle “tihanyi letikulu swinene, leti katseke ku dlayiwa ka magidi ya Vaseba ni Vayuda.”

Ebukwini leyi nge The Yugoslav Auschwitz and the Vatican, a ku tsariwanga ntsena ku dlayiwa loku ka vanhu vo tala—lava tlulaka makume ya magidi ya vahlaseriwa—kambe ku tsariwe ni ku nghenelela ka Vatican.

Hi hala tlhelo, Kereke ya Orthodox yi pfune Vaseba enyimpini ya vona. Entiyisweni, Museba un’wana wa socha loyi a ri murhangeri u tshahiwe a ku: ‘Mupatriarka i mulerisi wa mina.’

Xana a ku fanele ku endliwe yini leswaku ku herisiwa ku dlayana loku eBosnia ni le Herzegovina ntsena ku siyeke vanhu vo ringana 150 000 va file kumbe swi nga tiveki leswaku va helele kwihi? Fred Schmidt, eka San Antonio Express-News u vule leswaku Huvo ya Vusirheleli ya Nhlangano wa Matiko yi fanele yi humesa xileriso xa le nawini “lexi kombelaka leswaku mupapa, mupatriarka wa le Constantinople, ni [varhangeri van’wana] va Khatoliki, Orthodox ya le Vuxeni, ni va tikereke ta Mamoslem leti nga ni mpfumelelo wa le nawini eBosnia-Herzegovina, leswaku va herisa ku lwa ivi va hlangana swin’we, va kanela ndlela leyi swirho swa tona swi nga tilulamiselaka ha yona ku tshamisana ni vanhu va vukhongeri byin’wana.”

Hi ndlela leyi fanaka, nhlamuselo ya le Scottsdale, eArizona, eka Progress Tribune yi gimete hi leswaku nyimpi yoleyo “yi nga hela loko varhangeri va vukhongeri va kwalaho vo endla matshalatshala lamakulu yo yi herisa.” Xihloko lexi xi ringanyete leswaku va nga endla sweswo hi ku “hlongola xirho xin’wana ni xin’wana lexi hoxaka swibuluki eSarajevo emintirhweni ya kereke.”

Ku Hava Nsusumeto Wa Xiviri Wa Ku Rhula

Hambi swi ri tano, nkarhi na nkarhi vapapa va arile ku hlongola vanhu lava nga ni milandzu leyikulu swinene ya nyimpi, hambi loko Makhatoliki-kulobye ma kombele leswaku ku tekiwa goza ro tano. Hi xikombiso, Catholic Telegraph-Register ya le Cincinnati, le Ohio, eU.S.A., ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge, “Va Kurisiwe Tanihi Makhatoliki Kambe Va Lwisane Ni Ripfumelo Ku Vula Rungula Leri Rhumeriweke Eka Mupapa Hi Thelegiramu,” yi vikile: “Ku endliwe xikombelo eka Pius XII leswaku Reichsfuehrer Adolph Hitler a hlongoriwa emintirhweni ya kereke. . . . ‘Adolph Hitler,’ [thelegiramu yoleyo] yi hlayekisa xileswi hi ku komisa, ‘u velekiwe hi vatswari va Makhatoliki, u khuvuriwe tanihi Mukhatoliki, naswona u kurisiwe ni ku dyondzisiwa hi ndlela yoleyo.’” Hambi swi ri tano, Hitler a nga hlongoriwanga emintirhweni ya kereke.

Nakambe, ehleketa hi swiphemu swa le Afrika laha ku pfukeke nyimpi ya tihanyi leyi nga lawulekiki. Khume-ntlhanu wa vabixopo va Rhoma Khatoliki lava humaka ematikweni ya Afrika, ku nga Burundi, Rwanda, Tanzania, Uganda, na Zaire va vule leswaku, ku nga khathariseki leswaku ku ni “Vakreste” vo tala lava khuvuriweke exifundzheni xexo, “nyimpi ya le ndzeni ka tiko yi vangele ku dlawa ka vanhu vo tala, ku onhiwa ni ku rhurhisiwa ka vanhu.” Vabixopo lava va pfumerile leswaku xivangelo xa xiphiqo lexi “hi leswi ripfumelo ra Vukreste ri nga dzikangiki kahle emiehleketweni ya vanhu.”

National Catholic Reporter ya April 8, 1994, yi vule leswaku “mupapa . . . u twe ‘ku vava lokukulu’ hi swiviko leswintshwa swa nyimpi exitikwaneni xa le Afrika [xa Burundi], laha vaaki vo tala ku nga Makhatoliki.” ERwanda, laha kwalomu ka 70 wa tiphesente ta vaaki ku nga Makhatoliki, mupapa u vule leswaku “hambi ku ri Makhatoliki ma ni nandzu” wa ku dlaya. Ina, Makhatoliki ma dlayanile ematlhelweni hamambirhi, hi laha va endleke ha kona etinyimpini ta ntsandza vahlayi leti hundzeke. Naswona, hi laha hi swi voneke ha kona, vukhongeri byin’wana na byona byi endle hi laha ku fanaka.

Xana hi fanele hi gimeta hi leswaku vukhongeri hinkwabyo byi seketele tlhelo ro karhi enyimpini? Xana byi kona vukhongeri lebyi hakunene byi kondletelaka ku rhula?

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Hitler, loyi laha a voniwaka a ri na mupapa lonkulu Basallo di Torregrossa, a nga hlongoriwanga emintirhweni ya kereke

[Xihlovo Xa Kona]

Bundesarchiv Koblenz