Lexi Endleke Tikereke Ti Rhunga Milomu

HI DECEMBER 8, 1993, Dok. Franklin Littell wa Yunivhesiti ya Baylor u vulavule eUnited States Holocaust Memorial Museum hi “ntiyiso lowu nga hundzukiki” lowu khomisaka gome. Xana a wu ri yini?

Littell u vule leswaku ntiyiso hi lowu, “tsevu wa timiliyoni ta Vayuda a va hlaseriwa naswona va dlayiwa hi ndlela leyi hleriweke exivindzini xa Vujagana, hi Varhoma Khatoliki, Maprotestente, ni lava va Vu-orthodox bya le Vuxeni lava khuvuriweke lava va nga kalangiki va soriwa, hi nga ha vuli ku tsemiwa ekerekeni.” Hambi swi ri tano, ku ni rito rin’we leri phikeleleke ku boxa hi ta ku katseka ka vafundhisi emfun’weni wa Hitler. Naswona rito rero, hi laha hi voneke ha kona, a ku ri ra Timbhoni ta Yehovha.

Hitler a a ri Murhoma Khatoliki la khuvuriweke, ku fana ni varhangeri van’wana vo tala ehulumendheni yakwe. Ha yini va nga tsemiwanga ekerekeni? Ha yini Kereke ya Khatoliki yi nga solanga tihanyi leti vavanuna lava a va ti endla? Ha yini tikereke ta Protestente na tona ti rhunge milomu?

Xana tikereke ti rhunge milomu hakunene? Xana byi kona vumbhoni bya leswaku a va seketela matshalatshala ya Hitler ya nyimpi?

Xiphemu Xa Kereke Ya Khatoliki

N’wamatimu wa Khatoliki E. I. Watkin u tsarile: “Hambi leswi ku swi pfumela swi tikaka, hi nge vuli leswaku hikwalaho ka tidyondzo ta vukhongeri leti hoxeke kumbe hikwalaho ka vutshembeki bya vunwa hi ta kaneta kumbe hi honisa mhaka ya matimu ya leswaku Vabixopo va hambete va seketele tinyimpi hinkwato leti lwiweke hi hulumendhe ya tiko ra vona. . . . Loko ku katseka mhaka ya rivengo ra tinxaka, va tirhe tanihi vavulavuleri va Khezara.”

Loko Watkin a vula leswaku vabixopo va Kereke ya Khatoliki va “seketele tinyimpi hinkwato leti lwiweke hi hulumendhe ya tiko ra vona,” u katse ni tinyimpi ta mona leti lwiweke hi Hitler. Friedrich Heer, profesa wa matimu wa Murhoma Khatoliki wa le Yunivhesiti ya Vienna, u pfumerile: “Emintiyisweni leyi nga kanetekiki ya matimu ya Jarimani, Xihambano ni swastika swi tshinelelane swinene, ku kondza swastika yi twarisa rungula ro hlula eswihondzweni swa tikereke-nkulu ta le Jarimani, mijeko ya swastika a yi vonaka etialtarini naswona vadyondzi va vukhongeri, vafundhisi, vangheni va kereke ni vatirhela-mfumo va Makhatoliki ni Maprotestente va pfumele ku endla ntwanano na Hitler.”

Varhangeri va Kereke ya Khatoliki va seketele tinyimpi ta Hitler hi laha ku heleleke lerova profesa wa Rhoma Khatoliki Gordon Zahn u tsale a ku: “Mukhatoliki wa le Jarimani loyi a a tshembele varhangeri va moya va vukhongeri byakwe leswaku va n’wi nyika ndzetelo ni nkongomiso mayelana ni ntirho wa nyimpi etinyimpini ta Hitler u hetelele a kume tinhlamulo leti fanaka ni leti a a ta va a ti kume eka mufumi wa Munazi hi yexe.”

Leswaku Makhatoliki a ma landzela nkongomiso wa varhangeri va kereke ya vona swi tsariwe hi Profesa Heer. U te: “Kwalomu ka makume-nharhu mbirhi wa timiliyoni ta Makhatoliki ya Majarimani—khume-ntlhanu ni hafu ya timiliyoni ta vona a va ri vavanuna—ko va nkombo wa [vanhu] ntsena lava aleke ntirho wa nyimpi erivaleni. Tsevu wa vona a va ri va le Austria.” Vumbhoni bya sweswinyana byi komba leswaku Makhatoliki man’wana, xikan’we ni Maprotestente man’wana, ma yime ma tiyile ma lwisana ni Tiko ra Vunazi hikwalaho ka ripfumelo ra vona ra vukhongeri. Van’wana va lahlekeriwe ni hi vutomi bya vona, kasi hi nkarhi wolowo varhangeri van’wana va vona va moya a va xavisa swirho swa vona eMfun’weni wa Vunharhu.

I Vamani Van’wana Lava A Va Rhunge Milomu, I Vamani Va Nga Yi Rhungangiki

Hi laha swi nga ha kona laha henhla, Profesa Heer u katse varhangeri va Maprotestente exikarhi ka lava va “amukeleke ntwanano na Hitler.” Xana wolowo i ntiyiso?

Maprotestente yo tala ma tshombonyokile ma tivula nandzu wa ku rhunga nomu hi nkarhi wa tinyimpi ta tihanyi ta Hitler. Hi xikombiso, 11 wa vafundhisi lavakulu va hlangane hi October 1945 leswaku va ta sayina nchumu lowu va wu vitanaka mpfumelelo wa Stuttgart wo amukela nandzu. Va te: “Hi tivona nandzu leswi hi nga vangiki na xivindzi lexikulu xo phofula ripfumelo ra hina, hi tshembeka eswikhongelweni swa hina, hi tsakela ku kombisa ripfumelo ra hina, naswona hi hiseka swinene eku kombiseni ka rirhandzu ra hina.”

Buku ya Paul Johnson leyi nge History of Christianity yi te: “Eka vafundhisi va tikereke ta Vuevhangeli ta 17 000, a va nga tluli khu-ntlhanu lava a va gweveriwe nkarhi wo leha [hikwalaho ka leswi a va nga seketeli mfumo wa Vunazi] hi nkarhi wo karhi.” Loko a fananisa vafundhisi volavo ni Timbhoni ta Yehovha, Johnson u tsarile: “Timbhoni ta Yehovha hi tona a ti ri ni xivindzi swinene, ti vule xiyimo xa tona xa tidyondzo erivaleni ku sukela eku sunguleni naswona ti xanisekile hikwalaho ka sweswo. Ti ale ku endla ntwanano wihi na wihi ni tiko ra Vunazi.”

Le ndzhaku hi 1939, lembe leri Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi sunguleke ha rona, Consolation yi tshahe T. Bruppacher, mufundhisi wa Muprotestente, yi ku: “Leswi vavanuna lava tivitanaka Vakreste va tsandzekeke eminkambisisweni yo kambela ku tiyimisela, timbhoni leti ta Yehovha leti nga tiviwiki, tanihi vadlawela-ripfumelo va Vakreste, va kanetana hi laha ku heleleke ni nsindziso wa ripfumelo ni ku gandzela swifaniso ka vuhedeni. N’wamatimu wa le nkarhini lowu taka u fanele siku rin’wana a pfumela leswaku a hi tikereke letikulu, kambe vanhu lava va rhukaniwaka ni lava hlekuriwaka, hi vona lava va rhangeke va lwisana ni vukarhi bya demona ra Vunazi . . . Va ale ku gandzela Hitler ni Swastika.”

Hi ku fanana, Martin Niemoeller, murhangeri wa kereke ya Protestente loyi hi yexe a a ri ekampeni ya nxaniso ya Vunazi, endzhaku u te: ‘Swi vuya kahle emianakanyweni leswaku tikereke ta Vukreste, emalembeni lawa hinkwawo, ti pfumele ku katekisa tinyimpi, mavuthu, ni matlhari naswona hi ndlela leyi nga riki ya Vukreste ti khongelele ku herisiwa ka nala wa tona.’ U pfumerile: “Hinkwaswo leswi i nandzu wa hina ni nandzu wa vatata wa hina, kambe swi le rivaleni leswaku a hi nandzu wa Xikwembu.”

Niemoeller u tlhele a engetela: “Lexi bihisaka swilo hi leswaku hina Vakreste namuntlha hi khomisiwa tingana hi nchumu lowu vuriwaka mpambukwa wa vadyondzi va Bibele lava tiyimiseleke [Timbhoni ta Yehovha], lava madzana ni magidi ya vona va yeke etikampeni ta nxaniso ivi va fela kona hikwalaho ko ala ku tirha enyimpini naswona va ala ku balesela vanhu-kulobye.”

Susannah Heschel, profesa wa tidyondzo ta Vuyuda, u tshubule matsalwa ya kereke lama kombisaka leswaku, vafundhisi va Lutere a va swi tsakela, hi mahlo-ngati ku seketela Hitler. U vula leswaku va kombele lunghelo ra ku veka swastika etikerekeni ta vona. Vafundhisi lavo tala swinene a va nga ri vaseketeri vo sindzisiwa, nkambisiso wakwe wu boxa leswaku, a va ri vaseketeri lava hisekaka va Hitler ni mavonelo yakwe ya Vuaryan.

Loko a ri karhi a dyondzisa, hakanyingi swirho swa kereke swi vutisa Heschel swi ku, “Xana hina a hi fanele ku va hi endle yini?”

Wa hlamula, “A mi fanele mi fane ni Timbhoni ta Yehovha.”

Xivangelo Xo Rhunga Milomu

Xivangelo xa leswaku ha yini tikereke a ti rhunge milomu xi humelerile. I mhaka ya leswi vafundhisi va Vujagana ni mintlhambi ya vona va lahleke tidyondzo ta Bibele hikwalaho ko rhandza ku seketela xiyimo xa tipolitiki. Hi 1933 Kereke ya Rhoma Khatoliki yi endle ntwanano ni Manazi. Mufundhisi-nkulu wa Rhoma Khatoliki Faulhaber u tsalele Hitler a ku: “Ku qhavulana loku ni Mupapa . . . i xikombiso xa mikateko leyi nga pimekiki. . . . Onge Xikwembu xi nga hlayisa Mfumo wa Chanselara [Hitler].”

I ntiyiso, Kereke ya Khatoliki, xikan’we ni tikereke tin’wana, ti ve vatirheli va hulumendhe ya Hitler leyo biha. Hambi leswi Yesu Kreste a vuleke leswaku valandzeri vakwe “a hi va misava,” tikereke ni vangheni va tona va ve xiphemu lexi nga hambanisekiki ni misava ya Hitler. (Yohane 17:16) Hikwalaho ka sweswo, va tsandzeke ku boxa vuhomboloki lebyi lwisanaka ni vumunhu lebyi a byi endliwa hi Manazi etikampeni ta wona ta rifu.

I ntiyiso, vanhu va nga ri vangani lava nga ni xivindzi va Khatoliki, Protestente, ni vukhongeri byin’wana byo hambana-hambana va lwisane ni Mfumo wa Vunharhu. Kambe hambi loko van’wana va vona va lahlekeriwe hi vutomi bya vona, varhangeri va vona va moya, lava va tivuleke lava tirhelaka Xikwembu, a va lawuriwa hi Tiko ra Vunazi.

Hambi swi ri tano, a ku ri ni rito rin’we leri hambeteke ri paluxa. Hambi leswi vuhaxi bya mahungu, hakanyingi, a byi honisa leswaku tikereke a ti ri ni xiphemu lexikulu etimhakeni ta Vunazi, Timbhoni ta Yehovha ti titwe ti susumeteleka ku paluxa vuxengi ni vukanganyisi bya vafundhisi, ni vuxokoxoko bya ntwanano wa vona wa le xihundleni. Ematlukeni ya khale ka magazini lowu xikan’we ni le tibukwini tin’wana hi va-1930 na va-1940, va kandziyise swihehlo swa matimba swa tinhlengeletano ta vukhongeri leti hundzukeke vatirheli va Vunazi.

Ku Xiya Valandzeri Va Kreste Va Ntiyiso

Timbhoni ta Yehovha ti hambane hi laha ku heleleke ni vukhongeri bya misava. Leswi ti nga riki xiphemu xa misava, a ti na xiphemu etinyimpini ta matiko. Hi ku yingisa swiletelo swa Xikwembu, ‘va fule mabanga ya vona ma va swikomu.’ (Esaya 2:4) Ina, hi ku landza swiletelo swa Kreste, va rhandzana. (Yohane 13:35) Leswi swi vula leswaku a va ha yi enyimpini hambi ku ri ku vavisana hivomu.

Loko ku tiwa emhakeni yo vona vagandzeri va ntiyiso va Xikwembu, Bibele yi ba nhloko ya mhaka loko yi ku: “Ku hambana exikarhi ka vana va Xikwembu ni vana va Diyavulosi, ku nga vonaka hi ndlela leyi: Hileswaku un’wana ni un’wana loyi a nga endliki leswo lulama, kumbe loyi a nga rhandziki makwavo, a hi wa Xikwembu. Rito leri hi ri tweke ku sukela eku sunguleni, hileswaku hi fanele ku rhandzana. Hi nga fani na Kayini, loyi a a twanana na Lowo biha, kutani ú dlele makwavo.” (Xiitaliki i xerhu.)—1 Yohane 3:10-12.

Ina, matimu ma paluxe leswaku Timbhoni ta Yehovha ti kombise vanhu-kulobye rirhandzu, hambi loko ti langutane ni ntshikilelo lowukulu. Loko Hitler a lwe nyimpi eYuropa hinkwaro, Timbhoni ti yime ti tiyile ti langutane ni matshalatshala yo chavisa ya Manazi yo va sindzisa ku hlanganyela emukhuveni wo dlaya. Profesa Christine King u katsakanye mhaka leyi hi ndlela leyi: “Timbhoni ta Yehovha ti swi paluxile. Ti swi paluxe ku sukela eku sunguleni. Ti yime hi rito rin’we ti swi paluxa. Naswona ti vulavule hi xivindzi lexikulu, lexi nga dyondzo eka hina hinkwerhu.”

Timbhoni ta Yehovha ti ta ya emahlweni ti swi paluxa, ku kondza misava leyi yi fumiwa hi hulumendhe ya rirhandzu ya Yehovha, leyi nga riki na nyimpi ni vuhomboloki. Ntsendze loko Yehovha Mufumi Loyi A Nga Hosi a ha swi rhandza, magazini lowu wu ta paluxa vubihi bya misava leyi ya Sathana naswona wu ta twarisa ntshembo wun’we wa ntiyiso wa vanhu, Mfumo wa Xikwembu.—Matewu 6:9, 10.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 27]

Magazini wa le United States wu tiyisise ku seketeriwa ka Vunazi hi kereke

New York Post, August 27, 1940, Blue Final Edition, page 15

The New York Times, December 7, 1941, Late City Edition, page 33

The New York Times, September 25, 1939, Late City Edition, page 6

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Ku hambana ni tikereke, Timbhoni ta Yehovha ti sole Vunazi