Ku Xiya Swikombiso Ni Ku Teka Goza

LOKO swikombiso swa vuvabyi bya mbilu swi humelela, i swa nkoka ku lava mpfuno wa ta mirhi xikan’we-kan’we, hikuva munhu a nga fa, ngopfu-ngopfu hi awara yo sungula endzhaku ka loko a hlaseriwile. Vutshunguri bya xihatla byi nga ponisa nsiha wa mbilu leswaku wu nga onhakeli makumu. Loko nsiha wa ngati wu sirheleriwa, mbilu yi nga ha tlhela yi pompa khwatsi endzhaku ka nhlaselo.

Hambiswiritano, mavabyi man’wana ya mbilu a ma vonaki, a ma humeseli swikombiso swa wona erivaleni. Loko xiyimo xi ri hi ndlela leyi, munhu a nga ha tshama a nga swi tivi leswaku u ni vuvabyi bya misiha-nkulu (CAD). Khombo ra kona, eka van’wana nhlaselo lowukulu wo sungula wu nga ha va xona xikombiso xa masungulo ya swiphiqo swa mbilu. Loko mbilu yi yima (mbilu yi tshika ku pompa), a hikanyingi munhu a nga ponaka, handle ka loko ntlawa wa vaphalari wu vitaniwa xikan’we-kan’we ivi ku endliwa endlelo ro pfuneta ro nghenisa moya emahahwini (CPR [cardiopulmonary resuscitation]).

Eka lavo tala lava nga ni swikombiso swa CAD, phepha-hungu ra Harvard Health Letter ri vika leswaku, kwalomu ka hafu ya vanhu va honisa ku lava mpfuno xikan’we-kan’we. Ha yini? “Hikuva hakanyingi a va swi xiyi leswaku swikombiso swa vona swi vula yini, kumbe hikuva a va swi tekeli enhlokweni.”

John,a la tshameke a hlaseriwa hi mbilu, naswona la nga un’wana wa Timbhoni ta Yehovha, u khutaza swi huma embilwini a ku: “Loko u twa onge ku ni swin’wana swi nga fambiki kahle, u nga heti nkarhi u nga si ya lava mpfuno wa swa vutshunguri hi ku chava leswaku u nga vonaka onge u hundzeleta swilo. Ndzi lave ku fa hikwalaho ko dya nkarhi.”

Leswi Humeleleke

John wa hlamusela: “Lembe ni hafu leri hundzeke loko ndzi nga si va ni vuvabyi bya mbilu, dokodela u ndzi byele leswaku kholesteroli ya mina a yi ri ehenhla, ku nga xivangelo-nkulu xa CAD. Kambe ndzi yi be hi makatla mhaka leyi, hikuva a ndzi tibyela leswaku ndza ha ri ntsongo—a ndzi nga si fika eka malembe ya 40—naswona a ndzi hanye kahle. Ndzi tisola ngopfu hi leswaku a ndzi endlanga xo karhi enkarhini wolowo. Ndzi twe swilemukiso swin’wana—ku heleriwa hi moya ni ku karhala, switlhavi leswi a ndzi anakanya leswaku a swi vangiwa hi ku nga gayeki kahle ka swakudya, naswona ndzi hete tin’hweti to hlayanyana ndzi tshama ndzi karhele loko yi nga si ndzi hlasela. Swo tala swa leswi, a ndzi tibyela leswaku swi vangiwa hi leswi ndzi nga etleriki nkarhi lowu ringaneleke ni hikwalaho ka ntshikilelo wa ntirho. Masiku manharhu loko ndzi nga si hlaseriwa hi mbilu, ndzi twe onge misiha ya mina ya le xifuveni a yi ri ni vusindza. A ku ri nhlaselo wutsongo ku nga si ta lowukulu ku tlurisa endzhaku ka masiku manharhu.”

Xitlhavi kumbe ku pfaleka ka xifuva, leswi vitaniwaka vusindza bya le xifuveni, i xilemukiso, eka kwalomu ka hafu ya lava va hlaseriwaka hi timbilu. Eka van’wana swikombiso i ku heleriwa hi moya kumbe ku karhala, ni ku heleriwa hi matimba, leswi kombaka leswaku mbilu a yi kumi okisijini leyi ringaneleke hikwalaho ka leswi misiha-nkulu yi pfalekeke. Swikombiso leswi swo lemukisa, swi fanele swi susumetela munhu ku ya vonana ni dokodela leswaku a ya kamberiwa mbilu. Dok. Peter Cohn u ri: “Loko ko kala ku tshuburiwa leswaku u ni vusindza bya le xifuveni, ku hava xitiyisekiso xa leswaku u nga pona nhlaselo wa mbilu, kambe lexi nga kona ku nga papalatiwa nhlaselo enkarhini wolowo.”

Nhlaselo

John u ya emahlweni: “Siku ra kona a hi ya eku tlangeni ka muxaka wo karhi wa besibolo. Ndzi honise switlhavinyana, ku hlamba timbilu, ni ku tsindziyela ka xiphemu xa miri xa le henhla, loko ndzi dya swakudya swa ninhlikanhi, ndzi ri karhi ndzi fumbutela xinkwa lexi nga ni nyama ni mazambala lama chachamisiweke. Kambe loko hi fika erivaleni ra bolo ivi hi sungula ku tlanga, a ndzi swi twa leswaku swin’wana a swi nga fambi kahle. Nindzhengha, ndzi twe swi ya swi nyanya.

“Hi makhamba yo hlayanyana, ndzi ganame exitulwini xa vatlangi, ndzi ringeta ku olola misiha ya mina ya le xifuveni, kambe yi ya yi khwanyana ku tlurisa. Loko ndzi ri karhi ndzi tlanga, ndzi tibyele leswi, ‘Kumbexana ndzi ni mukhuhlwana,’ hikuva a ndzi titwa ndzi tsanile ndzi heleriwa hi matimba minkarhi yin’wana. Loko ndzi tsutsuma, ndzi xiye leswaku a ndzi heleriwa hi moya. Ndzi tlhelele exitulwini ndzi ya etlelanyana nakambe. Loko ndzi pfuka ndzi tshama ehansi, a swi ri erivaleni leswaku xikulu a xi ri kona. Ndzi huwelele n’wana wa mina James ndzi ku: ‘Ndzi yiseni exibedlhele SWESWI!’ Xifuva xa mina a xi twala onge xi bodzekele endzeni. Xitlhavi xa kona a xi ri xikulu lerova a ndzi nga swi koti ni ku pfuka. Ndzi anakanye leswi, ‘Xana hi byona vuvabyi bya mbilu lebyi? Ndzo va na 38 wa malembe ntsena!’”

N’wana wa John, loyi a a ri na 15 wa malembe hi vukhale hi nkarhi wolowo u ri: “A swi tekanga timinete to tala, kutani Tatana a va a heleriwe hi matimba, lerova hi boheke ku n’wi rhwala hi n’wi yisa emovheni. Munghana wa mina u chayele movha a ri karhi a vutisa Papa swivutiso a ta tiva leswaku xiyimo xakwe xi njhani. Eku heteleleni, Papa a a nga ha hlamuli. Munghana wa mina u huwelerile, ‘John!’ Kambe tatana a nga anguli. Ivi Papa a sungula ku tshuka-tshuka laha a tshame kona, a sungula ku hlala ni ku hlanta. Ndzi huwelele ndzi ku: ‘Papa! Ndza ku rhandza! Ndza ku kombela u nga fi!’ Endzhaku ka ku hlala, miri wakwe hinkwawo wu heleriwa hi matimba wu ku nhavalala laha a a tshame kona. A ndzi anakanya leswaku u file.”

Exibedlele

“Hi tsutsumele exibedlhele leswaku va ta n’wi pfuna. Se a ku hundze timinete timbirhi kumbe tinharhu hi mpfhuka ka nkarhi lowu ndzi nga anakanya leswaku Papa u file, kambe a ndzi ri ni ntshembo wa leswaku a nga phaphamisiwa. Lexi ndzi hlamariseke, kwalomu ka 20 wa Timbhoni ta Yehovha leti a ti ri le rivaleni ra bolo a ti ri ekamareni ro rindzela eka rona. Va ndzi endle ndzi chaveleleka ni ku titwa ndzi rhandziwa, nchumu lowu a wu ri mpfuno lowukulu enkarhini wo tano wa maxangu. Endzhaku ka 15 wa timinete, dokodela u tile ivi a hlamusela: ‘Hi swi kotile ku phaphamisa tata wa wena, kambe mbilu yakwe yi n’wi hlasele ngopfu. A hi tiyiseki loko a ta hanya.’

“Ivi a ndzi pfumelela ku ya vona Papa swa xinkarhana. Leswi Papa a swi vuleke a phofula ndlela leyi a a rhandza ndyangu wa ka hina ha yona, swi ndzi tekele marito. A ri karhi a twa ku vava swinene u ndzi byele leswi: ‘N’wananga, ndza ku rhandza. Minkarhi hinkwayo u tsundzuka leswaku Yehovha i munhu wa nkoka swinene evuton’wini bya hina. U nga tshuki u tshika ku n’wi tirhela, naswona pfuna mana wa wena ni vamakwenu leswaku va nga tshiki ku n’wi tirhela. Hi ni ntshembo lowu tiyeke wa ku pfuka ka vafi, naswona loko ndzo fa, ndzi lava ku mi vona hinkwenu loko ndzi pfuka.’ Havumbirhi bya hina a hi rila mihloti ya rirhandzu, ya ku chava, ni ya ntshembo.”

Mary, nsati wa John, u fike endzhaku ka awara. “Loko ndzi nghena ekamareni ra vutshunguri bya xihatla, dokodela u te: ‘Nuna wa wena u hlaseriwe hi mbilu hi mpimo lowukulu ngopfu.’ Ndzi lo kukuxala. U hlamusele leswaku hi makhamba ya nhungu, mbilu ya John yi pfunetiwe ku vuyeteriwa eka mabelo lamanene. Vutshunguri lebyi bya xihatla byi katsa ku tirhisiwa ka gezi leswaku ri yimisa mabelo ya mbilu lama ya pfilunganyekeke, ivi ri yi tlherisela eka mabelo lama faneleke. Ku engetela eka CPR, ku nghenisiwa ka okisijini, ni mirhi leyi pomperiwaka hi misiha, ku tlherisela mbilu eka mabelo lama faneleke hi yona ndlela ya le mahlweni leyi tirhaka yo ponisa vutomi.

“Loko ndzi vona John, mbilu ya mina yi tshoveka. A a kwalale ngopfu, naswona a ku ri ni tiphayiphi ni tintambhu to tala leti boheleriweke emirini wakwe ti ya emuchinini. Ndzi khongele Yehovha ndzi miyerile leswaku a ndzi nyika matimba yo langutana ni ndzingo lowu tanihi leswi a hi ri na vana vanharhu va vafana, naswona ndzi khongelele nkongomiso wo endla swiboho swa vutlharhi mayelana ni leswi swi nga ha humelelaka. Loko ndzi ri karhi ndzi tshinelela mubedo wa John, a ndzi ri karhi ndzi anakanya ndzi ku, ‘Xana u nga n’wi byela yini munhu loyi u n’wi rhandzaka enkarhini wo kota lowu? Xana hi swi lunghekerile ku langutana ni xiyimo lexi xungetaka vutomi hi ndlela leyi?’”

John u te: “‘Murhandziwa, wa swi tiva leswaku swi nga endleka ndzi nga hanyi. Kambe i swa nkoka leswaku wena ni vana mi tshama mi tshembekile eka Yehovha hikuva ku nga ri khale fambiselo leri ri ta hela kutani a ku nga ha vi na vuvabyi ni rifu. Ndzi lava ku ku vona wena ni vana kwale mafambiselweni lamantshwa.’ Ivi mihloti yi halaka etinghoheni ta hina.”

Dokodela A Hlamusela

“Endzhaku dokodela u ndzi vitanele etlhelo, kutani a hlamusela leswaku nkambisiso wu komba leswaku nhlaselo wa mbilu ya John wu vangiwe hi leswi nsiha lowu yaka ehansi wa le ximatsini a wu pfaleke hilaha ku heleleke. A a ri ni nsiha wun’wana nakambe lowu pfalekeke. Dokodela u ndzi byele leswaku ndzi fanele ku endla xiboho mayelana ni ndlela leyi John a faneleke ku tshunguriwa ha yona. Matshungulelo mambirhi lama a ma ri kona a ku ri ra mirhi ni ra vuhandzuri bya misiha. U anakanye leswaku lebya vumbirhi a byi ta antswa, hiloko hi hlawula vuhandzuri bya misiha. Kambe madokodela a ma hi tshembisanga nchumu, hikuva vo tala a va poni eka muxaka lowu wa ku hlaseriwa hi mbilu.”

Vuhandzuri bya misiha, i vuhandzuri lebyi eka byona nchumu wo karhi lowu nga ni baluni emakumu wu nghenisiwaka eka nsiha-nkulu ivi wu huhuteriwa moya leswaku wu pfula ndlela leyi pfalekeke. Endlelo leri ri humelela swinene eku vuyeteleni nkhuluko wa ngati. Loko ku ri ni misiha yo hlaya leyi pfalekeke swinene, ku tirhisiwa endlelo ro engetela nsiha lowuntshwa lowu hlanganisiwaka ni mbilu hi le matlhelo ka felangati.

Ku Hlakarhela Loku Nga Tshembisiki

Endzhaku ka vuhandzuri bya misiha, vutomi bya John byi hambete byi ri ekhombyeni, 72 wa tiawara leti landzeleke. Eku heteleleni, mbilu yakwe yi sungule ku hlakarhela eka nhlaselo lowu. Kambe mbilu ya John a yi pompa hafu ya mpimo wa yona wa khale, naswona xiphemu lexikulu xa yona a xi ri ni xivati, hikwalaho leswaku mbilu yakwe a yi nga ha ta tirha kahle a swi ri erivaleni.

Loko a tsundzuka leswi hundzeke, John wa khutaza: “Hi ni vutihlamuleri bya ku xiya swikombiso ni ku langutela rihanyo ra hina, vutihlamuleri eka Mutumbuluxi wa hina, eka mindyangu yerhu ni le ka vamakwerhu va moya, ni le ka hina vini—ngopfu-ngopfu loko swi ri erivaleni leswaku hi le khombyeni. Hi nga tisa ntsako kumbe mahlomulo hi mpimo wo karhi. Swi ya hi hina.”

Xiyimo xa John a xi tikile, naswona a xi lava ku kambisisiwa xikan’we-kan’we. Kambe a swi vuli leswaku un’wana ni un’wana la hlambaka timbilu u fanele ku tsutsumela eka dokodela. Kambe, ntokoto wakwe i xitsundzuxo, naswona lava va anakanyaka leswaku va ni swikombiso swa vuvabyi bya mbilu va fanele va ya kamberiwa.

Xana ri nga hungutisiwa ku yini khombo ra ku hlaseriwa hi mbilu? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamusela sweswo.

Swikombiso Swa Nhlaselo Wa Mbilu

• Ku titwa u ri na vusindzanyana, ku tshikileleka, kumbe xitlhavi xa le xifuveni lexi hetaka timinete to hlayanyana. Hi xihoxo xi nga ha tekiwa onge i xangulele

• Xitlhavi lexi nga ha hangalakaka—kumbe lexi nga vaka endhawini yin’we ntsena—erihlayeni, enhan’wini, emakatleni, emavokweni, eswikokolweni, kumbe evokweni ra ximatsi

• Xitlhavi lexi hetaka nkarhi wo leha xa le xiphen’wini xa le henhla xa miri

• Ku heleriwa hi moya, sululwana, ku titivala, ku dzuka nyuku, kumbe ku ka u nga lavi ku khomiwa

• Ku karhala—swi nga ku hlasela mavhikinyana emahlweni ka nhlaselo

• Ku hlamba timbilu kumbe ku hlanta

• Vusindza bya le xifuveni lebyi nga vangiwiki hi ku karhala

Swikombiso swi nga ha hambana-hambana ku sukela eka leswi nga nyawuriki ku ya eka leswo tika naswona a swi humeleli hinkwaswo eka nhlaselo wun’wana ni wun’wana wa mbilu. Kambe loko swihi na swihi leswi swo humelela xikan’we, hatla u kombela mpfuno. Hambiswiritano, minkarhi yin’wana a ku vi na swikombiso; leswi swi vitaniwa minhlaselo ya mbilu leyi nga biki huwa.

Magoza Yo Pona

Loko wena kumbe un’wana loyi u n’wi tivaka a vonaka a ri na swikombiso swa nhlaselo wa mbilu:

• Xiya swikombiso.

• Tshika leswi u swi endlaka ivi u tshama ehansi kumbe u etlela.

• Loko swikombiso swi heta timinete to hlayanyana, bela riqingho eka ndhawu ya timhaka ta xihatla. Byela mutirhi leswaku u ehleketelela leswaku u na nhlaselo wa mbilu, kutani u n’wi nyika rungula leri lavekaka leswaku a kota ku ku kuma.

• Loko ku ri leswaku loko u tichayelela u nga hatla u fika exibedlhele u yisa muhlaseriwa eka rhavi ra swiyimo swa xihantla, n’wi yise hi wexe. Loko u anakanya leswaku wena u hlaseriwa hi mbilu, kombela un’wana a ku chayelela.

Loko wa ha yimele ntlawa wa ta vutshunguri wa timhaka ta xihatla:

• N’wi chuncheni swiambalo swo manya, ku katsa ni bandhi kumbe thayi. Pfunani muhlaseriwa ku tshamiseka mi n’wi tshega hi swiseketelo loko swi koteka.

• Tshama u rhurile, hambi hi wena muhlaseriwa kumbe mupfuni. Ku tshuka swi nga engetela ku ba ka mbilu hi ndlela leyi pfilunganyekeke leswi swi nga xungetaka vutomi. Xikhongelo xi nga va mpfuno wa ku ku tiyisa ni ku tshama u rhurile.

Loko muhlaseriwa a vonaka a nga ha hefemuli:

• Tlakusa rito u n’wi vutisa u ku, “Wa ndzi twa ke?” Loko muhlaseriwa a nga ku hlamuli, ku nga ri na ku ba ka mbilu, naswona loko a nga hefemuli, sungula endlelo ro nghenisa moya emahahwini (CPR [cardiopulmonary resuscitation]).

• Tsundzuka magoza manharhu ya nkoka ya CPR:

1. Tlakusa xilebvu xa muhlaseriwa, leswaku u pfulela moya ndlela.

2. Loko ndlela ya moya yi pfulekile, huhutela moya hi ku nonoka kambirhi enon’wini wakwe u ri karhi u pfale tinhompfu ta muhlaseriwa kukondza xifuva xi tlakuka.

3. Hi makhamba ya 10 ku ya ka 15 tshikilela exikarhi ka xifuva hi le xikarhi ka tinhlungu leswaku u susumeta ngati yi huma embilwini ni le xifuveni. Endzhaku ka tisekoni tin’wana ni tin’wana ta 15, huhutela kambirhi ivi ku landzela ku tshikilela hi makhamba ya 15 kukondza loko mbilu yi tlhela yi sungula ku ba, naswona a sungula ku hefemula kumbe loko ntlawa wa timhaka ta xihatla wu fika.

CPR yi fanele ku endliwa hi munhu loyi a leteriweke ku yi endla. Kambe loko loyi a leteriweke a nga ri kona, “CPR yin’wana ni yin’wana ya antswa ku ri na loko yi nga ri kona hi laha ku heleleke,” ku vula Dok. R. Cummins mukongomisi wa timhaka ta xihatla ta mbilu. Leswaku munhu a nga pona a swi tshembisi, handle ka loko munhu a landzela magoza lawa. CPR yi pfuna munhu ku a hambeta a hanya kukondza ku kumeka mpfuno.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Ku tshunguriwa xikan’we-kan’we swi nga ponisa vutomi ni ku hunguta ku onhaka ka mbilu