Ri Nga Hungutisiwa Ku Yini Khombo?

VUVABYI bya misiha-nkulu (CAD) byi fambisana ni swivangelo swo karhi swa swiaki swa xitekela, mbango, ni vutomi bya munhu. CAD ni ku hlaseriwa hi mbilu swi nga vangiwa hi makhombo lama heteke malembe kumbe malembe-xikhume ya ku hlaseriwa hi xin’we kumbe swo tala swa swivangelo leswi.

Vukhale, Rimbewu, Ni Ntswalanawo

Loko malembe ya ri karhi ya engeteleka ni khombo ra ku hlaseriwa hi mbilu ra engeteleka. Kwalomu ka 55 wa tiphesente ta lava hlaseriwaka hi timbilu i vanhu lava nga ehenhla ka 65 wa malembe hi vukhale. Kwalomu ka 80 wa tiphesente ta lava va dlayiwaka hi ku hlaseriwa hi timbilu va ni malembe ya 65 kumbe ku tlula.

Vavanuna lava nga ehansi ka 50 wa malembe hi vukhale va le khombyeni swinene ku tlula vavasati lava nga ni malembe wolawo. Endzhaku ka malembe ya switlhandla, khombo ra wansati ra tlakuka hikwalaho ka leswi homoni ya xisati leyi sirheletaka yi hungutekaka hi mpimo lowukulu. Hi ku ya hi mindzinganyeto yin’wana, vuhandzuri byo nghenisa homoni ya xisati byi nga ha hunguta khombo ra vuvabyi bya mbilu eka vavasati hi 40 wa tiphesente kumbe ku tlula, hambileswi khombo ra ku va ni tikhensa ta muxaka wo karhi ri nga ha tlakukaka.

Ntswalanawo wu nga hoxa xandla swinene. Lava vatswari va vona va tshameke va hlaseriwa hi timbilu va nga si fika eka malembe ya 50 na vona va le khombyeni lerikulu ro hlaseriwa. Hambiloko vatswari va khomiwe hi vuvabyi bya mbilu loko se va hundzile eka malembe ya 50, ku ni khombo lerikulu. Loko ku ri ni matimu ya swiphiqo swa mbilu endyangwini, ku ni vangwa lerikulu ra leswaku vana va nga ha va ni swiphiqo swo kota sweswo.

Xivangelo Xa Kholesteroli

Kholesteroli, muxaka wo karhi wa mafurha, i ya nkoka evuton’wini. Yi humesiwa hi xivindzi, ivi ngati yi yi rhwala yi yi yisa etiseleni, hi timolekhuli leti vitaniwaka tiproteyini-mafurha (lipoproteins). Mixaka mimbirhi ya tiproteyini leti i tiproteyini-mafurha leti nga ni proteyini leyitsongo (LDL kholesteroli [low-density lipoproteins]) na tiproteyini-mafurha leti nga ni proteyini yo tala (HDL kholesteroli [high-density lipoproteins]). Kholesteroli yi nga vanga khombo ra CAD loko ku ri na kholesteroli yo tala ya LDL engatini.

Ku anakanyiwa leswaku HDL yi sirhelela hi ku susa kholesteroli etinyameni ivi yi yi tlherisela exivindzini, laha yi hundzuriwaka, xisweswo yi hunguteka emirini. Loko ku ri ni LDL yo tala ivi HDL yi va ehansi, khombo ra vuvabyi bya mbilu ra tlakuka. Loko ku hungutiwa mpimo wa LDL, khombo ri nga hunguteka hi mpimo lowukulu. Ndlela leyinene ya ku dya i vutshunguri bya nkoka, naswona vutiolori byi nga pfuna. Mirhi yo hambana-hambana yi nga va ni vuyelo lebyinene, kambe yin’wana yi vanga swiphiqo swin’wana.a

Swakudya leswi nga ni kholesteroli ni mafurha yo tiya lamatsongo swa bumabumeriwa. Ku siva swakudya leswi nga ni mafurha yo tala lamo tiya swo kota botere hi swakudya leswi nga riki na wona ngopfu, swo kota mafurha ya canola kumbe mafurha ya mutlhwari, swi nga hunguta LDL, ivi swi ringanisela HDL. Hi hala tlhelo, American Journal of Public Health yi vula leswaku mafurha ya matsavu lama nga ni hayidirojeni kumbe lama nga ni hayidirojeni leyitsongo lama kumekaka eka majarini ni swiaki swa matsavu leswi engetelaka mafurha swi nga tlakusa LDL ivi swi hunguta HDL. Ku hunguta tinyama leti nga ni mafurha yo tala ti siviwa hi tinyama leti nga riki na mafurha yo tala ta huku kumbe galankuni swa bumabumeriwa.

Minkambisiso yi kombisa leswaku vhitamini E, na vhitamini A na vhitamini C, swi nga hunguta ku hlengeletana ka mafurha emisiheni ya mbilu eka swiharhi. Nkambisiso wu hete hi leswaku eka vanhu, leswi swi nga ha hunguta ku hlaseriwa hi mbilu. Ku dya matsavu ni mihandzu leyi nga taleriwa hi vhitamini A ni muvala wa xitshopana na vhitamini C, tanihi matamatisi, matsavu ya rihlaza lama nga ni makamba, sovori, makheroti, mihlata, ni makhalavatla, swi nga ha ku sivela eka CAD.

Nakambe lexi ku vuriwaka leswaku xa tirha i vhitamini B₆ ni maginesiyamu. Tindzoho leti nga pfanganyisiwangiki to kota maxalana ni otsi kun’we ni timbaweni, ti-lentil, ni tindzoho tin’wana ni timanga swi nga pfuna. Ku engetela kwalaho, ku anakanyiwa leswaku ku dya nhlampfi yo kota salmon, mackerel, herring, kumbe tuna kambirhi hi vhiki swi nga hunguta khombo ra CAD, tanihi leswi tinhlampfi leti ti nga taleriwa hi omega-3 polyunsaturated fatty acids.

Vutomi Byo Tirha U Tshamile

Vanhu lava tshamaka va nga endli nchumu va le khombyeni lerikulu ro hlaseriwa hi mbilu. Va heta nkarhi wa vona wo tala wa siku miri ya vona yi nga endli nchumu naswona a va endli vutiolori nkarhi na nkarhi. Hakanyingi vanhu lava va hlaseriwa hi timbilu endzhaku ka loko va tirhe mintirho leyi lavaka matimba tanihi ku tirha hi matimba exirhapeni, ku tsutsuma, ku tlakula tinsimbi, kumbe ku khulela ndlela egambokweni. Kambe eka lava va endlaka vutiolori nkarhi na nkarhi khombo ra hunguteka.

Ku famba-famba 20 ku ya ka 30 wa timinete makhamba manharhu kumbe mune hi vhiki swi nga ha hunguta khombo ra ku hlaseriwa. Vutiolori bya nkarhi na nkarhi byi engetela mapompelo ya mbilu, byi pfuna ku hunguta ntiko wa miri, naswona byi nga ha hunguta mimpimo ya kholesteroli ni ku hunguta matsutsumelo ya ngati.

Ku Tsutsuma Ka Ngati Ku Tlurisa, Ku Nyuhela Ngopfu, Ni Vuvabyi Bya Chukela

Ku tsutsuma ka ngati hi rivilo lerikulu swi nga onha makhumbi ya misiha ya mbilu naswona ku nga pfulela kholesteroli ya LDL ku nghena emakhumbini ya misiha ivi swi engetela ku hlengeletana ka marhikirhiki. Loko marhikirhiki ma hlengeletana hi xitalo, nkhuluko wa ngati wa kavanyetiwa ivi swi engetela rivilo ra matsutsumelo ya ngati.

Matsutsumelo ya ngati ma fanele ma kamberiwa nkarhi na nkarhi, hikuva swi nga ha endleka ku nga ri na xikombiso xa le handle xa xiphiqo lexi. Loko rivilo ra ngati (nhlayo ya le hansi) ri hunguteka hi nhlayo yin’we, khombo ra ku hlaseriwa hi mbilu ri nga ha hungutiwa hi tiphesente timbirhi kumbe tinharhu. Mirhi ya ku hunguta matsutsumelo ya ngati yi nga ha tirha. Ku dya swakudya leswi faneleke, naswona minkarhi yin’wana ku hunguta munyu, xikan’we ni vutiolori bya nkarhi na nkarhi leswaku u hunguta ntiko swi nga pfuna ku lawula rivilo ra matsutsumelo ya ngati loko ri ri ehenhla.

Ntiko lowu engetelekeke wu engetela matsutsumelo ya ngati ni mimpimo ya mafurha leyi nga fanelangiki. Ku papalata ku nyuhela kumbe ku hunguta ntiko hi yona ndlela-nkulu yo sivela vuvabyi bya chukele. Vuvabyi bya chukele byi engetela CAD naswona byi engetela khombo ro hlaseriwa hi mbilu.

Ku Dzaha

Ku dzaha sigareti i xivangelo-nkulu xo engetela CAD. Le United States, ku dzaha i xivangelo xa 20 wa tiphesente ta hinkwavo lava faka hi vuvabyi bya mbilu ni kwalomu ka 50 wa tiphesente ta ku hlaseriwa hi mbilu eka vavasati lava nga ehansi ka 55 wa malembe hi vukhale. Ku dzaha sigareti swi engetela matsutsumelo ya ngati naswona swi nghenisa tikhemikhali leti nga ni chefu engatini, to kota nhombe ni khaboni-monokisayidi. Kutani tikhemikhali leti ti onha misiha ya mbilu.

Nakambe vadzahi va veka lava va kokaka musi wa vona ekhombyeni. Minkambisiso yi kombisa leswaku lava va nga dzahiki kambe va tshamaka ni lava va dzahaka va le khombyeni ngopfu ra ku hlaseriwa hi mbilu. Xisweswo, hi ku tshika ku dzaha, munhu a nga ha hunguta khombo rakwe naswona a nga ha ponisa vutomi bya varhandziwa vakwe lava nga dzahiki.

Ntshikilelo

Loko lava va nga tshama va va ni CAD va va ni ntshikilelo lowukulu wa mintlhaveko kumbe wa mianakanyo, va va ekhombyeni lerikulu ra nhlaselo wa mbilu ni ku yima ka mbilu xikan’we-kan’we ku tlula vanhu lava nga ni misiha ya mbilu leyi tirhaka kahle. Hi ku ya hi nkambisiso wun’wana, ntshikilelo wu nga vanga leswaku misiha leyi nga ni marhikirhiki lama hlengeletaneke endzeni ka yona yi tsongahala, ivi leswi swi hunguta nkhuluko wa ngati hi kwalomu ka 27 wa tiphesente. Hambi ku ri misiha leyi nga vabyiki ngopfu, yi vonake yi tsongahala swinene. Nkambisiso wun’wana wu kunguhate leswaku ntshikilelo lowukulu wu nga vanga marhikirhiki lama nga emakhumbini ya misiha leswaku ma pandzeleleka, ivi swi vanga nhlaselo wa mbilu.

Consumer Reports on Health yi ri: “Vanhu van’wana va vonaka va ri ni langutelo ro biha hi vutomi. Va nyangatseka, va hlundzuka, naswona va khunguvanyeka hi ku olova. Kasi vanhu vo tala va honisa swikhunguvanyiso leswi nga vuriki nchumu, vanhu lava nga ni rivengo va angula hi ndlela leyi hundzeletiweke.” Ku hlundzuka loku hundzeletiweke ni rivengo swi engetela matsutsumelo ya ngati, swi engetela mpimo wa mabelo ya mbilu, ivi swi vangela xivindzi ku cheletela kholesteroli engatini. Leswi swi onha misiha-nkulu ya mbilu naswona swi hoxa xandla eku vangeni ka CAD. Ku anakanyiwa leswaku rivengo ni ku hlundzuka swi engetela khombo ra ku hlaseriwa hi mbilu hi makhamba mambirhi, kutani enkarhini wolowo, swi nga va ni khombo eka tiawara timbirhi leti landzelaka. Xana i yini lexi nga pfunaka?

Hi ku ya hi The New York Times, Dok. Murray Mittleman u vule leswaku vanhu lava va ringetaka ku tikhoma loko va pfindlusiwa emintlhavekweni va nga ha swi kota ku hunguta khombo ra vona ro hlaseriwa hi mbilu. Leswi swi twala ku fana ni marito lama rhekhodiweke malembe-xidzana yo tala lama hundzeke eBibeleni, lama nge: “Ku ṭaka ka mmiri i mbilu le’yo basa.”—Swivuriso 14:30.

Muapostola Pawulo a a swi tiva leswaku swi njhani ku va ehansi ka ntshikilelo. U vulavule hi mivilelo leyi a yi n’wi tela siku na siku. (2 Vakorinto 11:24-28) Kambe Xikwembu xi n’wi pfunile ivi a tsala a ku: “Mi nga vileli ha nchumu; kambe etimhakeni hinkwato, khongelani, mi tivisa Xikwembu leswi mi swi pfumalaka, mi kombela mi ri karhi mi nkhensa; kutani ku rhula ka Xikwembu loku tlulaka ku twisisa hinkwako, ku ta hlayisa timbilu ta n’wina ni mianakanyo ya n’wina eka Kriste Yesu.”—Vafilipiya 4:6, 7.

Hambileswi ku nga ni swivangelo swin’wana leswi fambisanaka ni swiphiqo swa mbilu, leswi swi hlamuseriweke laha swi nga pfuna munhu ku vona khombo leswaku a kota ku teka goza leri faneleke. Hambiswiritano, van’wana va tivutisa leswaku lava va bohekaka ku sala va vona maxangu ya nhlaselo wa mbilu va hanyisa ku yini. Xana va nga hlakarhela ku fikela kwihi?

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Ku dzaha, ku hlundzuka hi ku olova, ku dya swakudya swa mafurha, ni ku hanya vutomi byo tirha u tshamile swi nga engetela khombo ra ku hlaseriwa hi mbilu