Ku Tlakuka Ka Nsusumeto Wa Ngati—Ndlela Ya Ku Wu Papalata Ni Ku Wu Lawula

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EBRAZIL

MARIAN a a chuhile! Hi xitshuketa u hume mongolo nkarhi wo leha. U ri: “A ndzi ehleketa leswaku ndzi ta fa.” Muongori u byele Marian leswaku mongolo wakwe a wu vangiwa hi ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati (arterial hypertension). Marian u te: “Ndzi titwa ndzi hanye kahle.” Muongori u hlamule a ku: “Vanhu vo tala a va swi tivi leswaku va ni ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati hikwalaho ka leswi va nga voniki swikombiso swo karhi.”

Ku vuriwa yini hi nsusumeto wa ngati ya wena? Xana ndlela leyi u hanyaka ha yona sweswi yi ta endla leswaku u va ni ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati enkarhini lowu taka? Xana u fanele u endla yini leswaku u lawula nsusumeto wa ngati?a

Nsusumeto wa ngati i matimba lama susumetaka ngati leyi khulukaka emisiheni. Wu nga pimiwa hi ku tirhisa xitirho lexi bohiwaka evokweni kutani xi hlanganisiwa ni xitirho lexi kombisaka nsusumeto wa ngati. Xitirho lexi xi kombisa tinomboro timbirhi. Hi xikombiso: 120/80. Nomboro leyo sungula yi vuriwa systolic blood pressure hikuva yi kombisa rivilo leri ngati yi tsutsumaka ha rona loko mbilu yi ri karhi yi yi pompa, kasi nomboro leya vumbirhi yi vuriwa diastolic blood pressure hikuva yi kombisa rivilo leri ngati yi tsutsumaka ha rona loko mbilu yi ri karhi yi yi koka. Nsusumeto wa ngati wu pimiwa hi timilimitara ta mercury, naswona madokodela ma vula leswaku loko nsusumeto wa ngati wu tlula 140/90, munhu u va a ri ni vuvabyi bya nsusumeto wa ngati lowu nga tolovelangiki.

I yini lexi endlaka leswaku nsusumeto wa ngati wu tlakuka? A hi nge u le ku cheleteni ka xirhapa. Loko u pfulela phayiphi kutani u hunguta mbhovo lowu mati ma humaka ha wona, u endle leswaku mati ma huma hi matimba. Ku endleka leswi fanaka hi nsusumeto wa ngati: Nkhuluko wa ngati wa engeteleka, kambe misiha ya ngati yi va yi pfalekile kutani ngati leyi fambaka hi misiha yi khuluka hi matimba. Xana ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati ku endleka njhani? Ku ni swilo swo tala leswi katsekaka.

Swilo Leswi U Nga Taka U Nga Swi Lawuli

Vakambisisi va kume leswaku loko munhu a ri ni maxaka lama nga ni ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati, u va ekhombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi lebyi. Tinhlayo ti kombisa leswaku vanhu lava khomiwaka ngopfu hi vuvabyi lebyi, i mahahlwa lama humaka eka tandza rin’we ku tlula lawa ma humaka eka matandza mambirhi. Buku yin’wana yi vule leswaku “swiaki swa xitekela leswi vangaka nsusumeto wa ku tlakuka ka ngati emisiheni,” hi swona leswi nga ta tiyisekisa leswaku xi va kona xitekela lexi endlaka leswaku ku va ni ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati. Munhu a nga ha va ekhombyeni ra ku khomiwa hi vuvabyi bya ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati loko a ya a kula naswona vavanuna va vantima hi vona lava nga ekhombyeni swinene.

Leswi U Nga Swi Kotaka Ku Swi Lawula

Xiya swakudya leswi u swi dyaka! Munyu (sodium) wu nga ha nyanyisa nsusumeto wa ngati eka vanhu van’wana, ngopfu-ngopfu eka vanhu lava nga ni vuvabyi bya chukele, lava nga ni nsusumeto lowu nga tolovelekangiki wa ngati, vanhu lava kuleke ni van’wana va vantima. Loko laha ngati yi khulukaka kona ku ri ni mafurha yo tala, mafurha wolawo ma pakelana emisiheni leyi fambisaka ngati, kutani tiphayiphi ta misiha leti fambisaka ngati ta pfalekanyana ivi ngati yi huma hi matimba, xisweswo nsusumeto wa ngati wa tlakuka. Vanhu lava mpimo wa vona wu nga le henhla hi 30 wa tiphesente ku tlula lowu va faneleke va tika wona hi ku ya hi xiringaniso xa vutshunguri, va le khombyeni ra ku va ni nsusumeto wa le henhla wa ngati. Minkambisiso leyi endliweke yi ringanyeta leswaku loko munhu a dya ngopfu swakudya leswi nga ni potassium ni calcium, nsusumeto wakwe wa ngati wu nga ha ya ehansi.

Ku dzaha fole ku wela ngopfu eka swilo leswi nga ha vangaka mafurha yo tala emisiheni, vuvabyi bya chukele, vuvabyi bya mbilu ni vuvabyi byo oma swirho. Hikwalaho ka sweswo, ku dzaha swin’we ni ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati, i swilo leswi nga ni khombo leswi nga vangaka vuvabyi bya mbilu. Hambileswi vumbhoni lebyi byi kanetanaka, caffeine—leyi nga ekofini, etiyeni ni le ka swakunwa swa cola—ni ntshikilelo wa mintlhaveko ni wa le mirini naswona swi nga nyanyisa ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati. Ku engetela kwalaho, vativi va sayense va swi tiva leswaku ku nwa ngopfu kumbe ku hambeta u nwa byalwa ni loko munhu a nga endli vutiolori, swi nga engetela nsusumeto wa ngati.

Ku Hanya Vutomi Lebyinene

Hi ta va hi endla xihoxo loko ho rhanga hi tshika nsusumeto wa ngati wu tlakuka, kutani ku vaka kona hi tekaka magoza lama pfunaka. Munhu u fanele a lwela ku hanya vutomi lebyinene a ha ri ntsongo. Loko munhu a tikhathalela ka ha ri sweswi, swi ta n’wi pfuna ku hanya vutomi byo antswa enkarhini lowu taka.

Ntwanano wa Vunharhu wa le Brazil wa Ku Tlakuka Loku Nga Tolovelekangiki Ka Ngati eMisiheni wu khutaza ku hanya vutomi lebyi hungutaka nsusumeto wa ngati emisiheni. Ku pfuna vanhu lava nga ni ku tlakuka ka nsusumeto wa ngati ni lava ngati ya vona yi khulukaka kahle.

Eka vanhu lava nga nyuhela ngopfu, valavisisi va bumabumela ku dya swakudya leswi nga ni tikhilojuli ta le hansi, ku papalata swakudya leswi ku vuriwaka leswaku swi “hunguta ku nyuhela hi ku copeta ka tihlo,” loko u ri karhi u endla vutiolori lebyi ringaniseriweke. Va ringanyeta leswaku u nga dyi munyu lowu tlulaka tsevu wa tigiramu kumbe xilepulana xin’we hi siku.b Leswi swi vula leswaku munhu u fanele a titoloveta ku chela munyu wutsongo loko a lunghiselela swakudya, a nga dyi ngopfu swakudya leswi hlayisiwaka eswikoteleni, nyama leyi tsemeleriweke yi va swilayi (salami, ham, sausage ni swin’wana,) ni swakudya leswi pupumisiweke (smoked food). U nga ha tlhela u hunguta ku dya munyu hi ku papalata ku chela munyu lowu engetelekeke loko u dya swakudya ni ku xiya leswi tsariweke ephepheni ra swakudya leswi swekiweke leswaku ku cheriwe munhu wu tanihi kwihi.

Ntwanano wa le Brazil wu tlhele wu ringanyeta leswaku munhu a dya swakudya leswi engetelekeke leswi nga ni potassium hikuva swi nga “lwisana ni nsusumeto lowu nga tolovelekangiki wa ngati.” Loko swi ri tano, swakudya leswi nga ni rihanyo swi fanele swi katsa “swakudya leswi nga ni sodium yitsongo ni potassium yo tala,” swo fana ni tinyawa, matsavu lama nga ni makamba ya rihlaza, mabanana, makhalavatla, makheroti, ti-beet, matamatisi ni malamula. Nakambe ku nwa xihoko hi ku ringanisela i swa nkoka. Valavisisi van’wana va kombise leswaku vavanuna lava nga ni nsusumeto wa le henhla wa ngati a va fanelanga va nwa xihoko lexi tlulaka 30 wa timili-litara hi siku; naswona vavasati kumbe vanhu lava nga ni ntiko wa le hansi, a va fanelanga va nwa xihoko xo tlula 15 wa timili-litara.c

Ntwanano wa le Brazil wu gimete hileswaku vutiolori bya nkarhi ni nkarhi byi hunguta nsusumeto wa ngati kutani khombo ra ku va ni nsusumeto lowu nga tolovelekangiki wa ngati emisiheni. Vutiolori lebyi ringaniseriweke lebyi endliwaka 30 ku ya ka 45 wa timinete, byo fana ni ku famba, ku gada xikanyakanya ni ku hlambela, kanharhu kumbe ka ntlhanu hi vhiki, bya pfuna.d Swilo swin’wana leswi nga endlaka leswaku munhu a hanya kahle loko a swi papalata i fole, ku lawula mafurha engatini (kholesteroli ni ti-triglyceride) ni ku dya chukele, ku dya swakudya leswi ringaneke swa calcium ni magnesium ni ku lawula ku tshikileleka emirini ni le mintlhavekweni. Mirhi yin’wana yi nga engetela nsusumeto wa ngati, yo fana ni mirhi leyi sivelaka ku pfaleka ka tinhompfu, mirhi leyi timulaka sodium yo tala, mirhi leyi endlaka leswaku u navela swakudya hi ndlela leyi faneleke ni mapilisi ya nhloko lama nga ni caffeine.

Ina, loko u ri ni nsusumeto lowu nga tolovelekangiki wa ngati emisiheni, dokodela wa wena hi yena a nga ku pfunaka swinene hi ku ku nyika xitsundzuxo mayelana ni leswi u faneleke ku swi dya, hi ku ya hi swilaveko swa wena. Hambiswiritano, ku nga khathariseki leswaku rihanyo ra wena ri njhani, ku khathalela rihanyo wa ha ri tsongo swa pfuna minkarhi hinkwayo, naswona a swo pfuna ntsena vanhu lava nga ni nsusumeto wa ngati lowu nga tolovelekangiki, kambe ni swirho hinkwaswo swa ndyangu. Marian, loyi a boxiweke eku sunguleni ka xihloko lexi, a a fanele a cinca ndlela leyi a a hanya ha yona. Sweswi u tirhisa mirhi yo karhi naswona u hanya vutomi bya kahle ku nga khathariseki swiphiqo swakwe swa rihanyo. Ku vuriwa yini hi wena? Loko wa ha yimele nkarhi lowu vanhu hinkwavo va nga ta va ni rihanyo lerinene naswona “ku [ri] hava munhu la tshamaka kona la nga ta ku: ‘Ndza vabya,’” lawula nsusumeto wa wena wa ngati!—Esaya 33:24.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

KU LWISANA NI NSUSUMETO WA NGATI

1. Tindlela Leti U Nga Ti Tirhisaka Ku Lawula Nsusumeto Wa Ngati

• Hunguta ntiko wa wena

• U nga dyi ngopfu munyu

• Dyana swakudya leswi engetelekeke leswi nga ni potassium yo tala

• U nga nwi ngopfu byalwa

• Endla vutiolori bya nkarhi ni nkarhi

2. Tindlela Tin’wana Leti Nga Ha Ku Pfunaka Ku Lawula Nsusumeto Wa Ngati

• Ku dya swakudya leswi nga ni calcium ni magnesium

• Matsavu lama nga ni fiber yo tala

• Vutshunguri lebyi lwisanaka ni ntshikilelo

3. Tindlela Tin’wana

• Tshika ku dzaha fole

• Lawula kholesteroli

• Lawula vuvabyi bya chukele

• Papalata mirhi leyi nga engetelaka nsusumeto wa ngati

[Xihlovo Xa Kona]

Swi tekiwe eka Ntwanano wa Vunharhu wa le Brazil wa Ku Tlakuka Loku Nga Tolovelekangiki Ka Ngati eMisiheni—Revista Brasileira de Clínica & Terapêutica.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 15]

Vutiolori bya nkarhi ni nkarhi ni swakudya leswi akaka mirhi swi nga sivela ni ku lawula nsusumeto wa ngati