N’wana La Thyiweke Vusiwana

EXIMUTANINI xin’wana xa Vantima, wanuna la vitaniwaka Okot ni nsati wakwe Matina, a va tsakile loko va tivula hi n’wana wa nhwanyana. Maxaka ni vanghana va yise tinyiko eximutanini lexi ni ku phofula ku navela ka vona ka leswaku n’wana loyi a hanya nkarhi wo leha ni ku va ni ntsako evuton’wini byakwe.

Mpatswa lowu a wu hlela mumpfu hi xikhamba. A va ri ni nsimu leyitsongo leyi a va yi rima, naswona yindlu ya vona leyi Matina a velekeleke eka yona a yi akiwe hi switina swa misava ivi yi fuleriwa hi byanyi. A va tibyele leswaku va ta tikarhatela n’wana wa vona wa mativula leswaku a kuma leswi vona va nga swi kumangiki. Leswaku va tshama va tsundzuka pakani leyi, va thye xinhwanyetana xa vona vito ra Acan, leri vulaka “Vusiwana.”

Xana vumundzuku byi n’wi khomele yini Acan? Loko vutomi bya yena byo fana ni bya van’wana vo tala etikweni ra ka vona, swi vula leswaku a nge pfuki a dyondze ku hlaya ni ku tsala. Loko a ta va a kurile ni loko o tshika a kume ntirho, a nga ha hola malinyana leyi nga kwalomu ka R925 hi lembe. Nakambe etikweni ra ka vona, vanhu va hanya malembe ya 42 ntsena.

A hi Acan ntsena la nga ekhombyeni leri. Eka vanhu va kwalomu ka tsevu wa magidi ya timiliyoni lava nga kona emisaveni, vanhu va kwalomu ka 1300 wa timiliyoni va hola mali leyi nga ehansi ka R1800 hi lembe. Nhlayo-xikarhi ematikweni lama fuweke i R105 182 hi lembe. Siku na siku vanhu lava engetelekeke vo tlula 67 000 va engetela nhlayo ya swisiwana, hi lembe ku va ni swisiwana swa kwalomu ka 25 wa timiliyoni. Vo tala va tshama ematikweni lama ha hluvukaka—laha Afrika, eAsia ni le Latin America. Hambi ku ri ematikweni lama fuweke, ku ni vuswetinyana byo karhi. Nkombo eka vanhu va khume lava nga swisiwana emisaveni i vanhu va xisati.

Vanhu vo tala a va swi koti ku balekela ku dya rikoko ra xilondza. A va swi koti ku kuma swilo swa xisekelo—swakudya, swiambalo ni ndhawu yo tshama. Byi va tsona ntshunxeko, ku xiximeka, dyondzo ni rihanyo lerinene. World Health Organization yi ri: “Vusweti byi ni nsusumeto wa matimba lowu nga ni khombo eka xiyenge xin’wana ni xin’wana xa vutomi bya munhu, ku sukela loko munhu a ha ri khwirini ra mana wakwe ku fikela loko a fa. Byi fambisana ngopfu ni mavabyi lama dlayaka naswona lama kombaka vanhu maxangu ni ku va yisa ehansi hinkwavo lava nga na byona.”

Xana xiyimo xa mahanyelo ematikweni lama hluvukaka a xi le ku antswisiweni? Ina, ematikweni man’wana xi le ku antsweni. Ematikweni man’wana yo tala a swi tano. Magazini wa Choices, lowu vulavulaka hi nhluvuko wa vanhu wu hlamusela leswaku mianakanyo ya leswaku “swisiwana swi kusuhi ni ku va van’wankumi” yi fana ni ‘ntsheketo.’ Ematshan’weni ya sweswo, wu ri: “Hi hanya emisaveni leyi entiyisweni yi avaneke hi tlhelo ra ikhonomi, exikarhi ka matiko ni le ka tiko rin’wana ni rin’wana hi roxe.”

Xana vusweti byi ta hambeta byi xanisa vanhu hilaha ku nga heriki? Eka swihloko swimbirhi leswi landzelaka, Xalamuka! yi ta hlamusela mhaka leyi yo rharhangana ivi yi kombisa ntlhantlho lowu nga ta va kona.