Mahlonga Ya Vusweti

HI LEMBE ra 33 C.E., Yesu Kreste u byele vadyondzisiwa vakwe a ku: “Swisiwana mi tshama mi ri na swona.” (Matewu 26:11) Kahle-kahle a vula yini? Xana a vula leswaku vusweti a byi nge pfuki byi herile?

James Speth, mukongomisi wa Nongonoko wa Nhluvukiso wa Nhlangano wa Matiko, u te: “A hi pfumeli leswaku hi ta tshama hi ri [evuswetini]. Misava ya manguva lawa yi na rifuwo-pfuneta, vutivi ni vutshila byo herisa vusweti ivi byi endliwa nchumu wa nkarhi lowu hundzeke.” Kambe xana misava ya manguva lawa yi nga byi herisa vusweti?

Swi le rivaleni leswaku Huvo-nkulu ya Nhlangano wa Matiko yi ni ntshembo wa leswaku matshalatshala ya munhu ma nga swi kota ku herisa vusweti, tanihi leswi yi vuleke leswaku malembe ya 1997 ku fika eka 2006 i malembe yo sungula ya “Lembe-xikhume Ra Ku Herisiwa Ka Vusweti Ra Nhlangano Wa Matiko.” Nhlangano wa Matiko wu kunguhate ku tirhisana ni tihulumendhe, vanhu, mavandla leswaku ku antswisiwa nhluvuko wa ikhonomi, ku antswisa mintirho ya xisekelo leyi pfunaka mani na mani, ku antswisa xiyimo xa vavasati ni ku endla leswaku mali ni mintirho swi kumeka.

Mayana tipakani ta risima! Kambe xana vaaki va misava va ta kala va ti fikelela? Anakanya hi swihinga swin’wana leswi sivelaka ku herisiwa ka vusweti hi matshalatshala ya munhu.

Ndlala Ni Nsiko

Ayembe, loyi a tshamaka eZaire, u ni swirho swa ndyangu swa 15 leswi wundliwaka hi yena. Minkarhi yin’wana ndyangu lowu wu kota ku dya kan’we hi siku—vuswa lebyi hlanganisiweke ni mathapi, munyu ni chukele. Minkarhi yin’wana ku hela masiku mambirhi kumbe manharhu va nga dyi nchumu. Ayembe u ri: “Ndzi yimela vana va rhanga va rila kutani hi kona ndzi nga ta sweka.”

Xiyimo xa vona a hi lexi nga tolovelekangiki. Ematikweni lama hluvukaka, munhu un’we eka vanhu va ntlhanu u etlela ni ndlala. Emisaveni hinkwayo, vanhu va kwalomu ka 800 wa timiliyoni—200 wa timiliyoni i vana—lava nkarhi na nkarhi va sikaka. Vana lava a va kuli kahle; va tshamela ku vabya. Mapaselo ya vona exikolweni a ma nyawuli. Loko se va kurile, va tama va karhatiwa hi vuyelo bya swilo leswi. Hikwalaho, hakanyingi vusweti byi vanga nsiko, lowu hi hala tlhelo wu hoxaka xandla eka vusweti.

Vusweti, ndlala ni nsiko swi kona hi mpimo lowu chavisaka lerova swi lwisana ni matshalatshala ya ku swi herisa ya swa tipolitiki, ikhonomi ni ntshamisano. Entiyisweni, xiyimo a xi antswi kambe xi nyanya ku biha.

Rihanyo Leri Tsaneke

Hi ku ya hi World Health Organization, vusweti i “vuvabyi lebyi nga ni khombo ngopfu emisaveni hinkwayo” naswona “hi byona xivangelo-nkulu xa rifu, vuvabyi ni maxangu.”

Buku leyi nge An Urbanizing World: Global Report on Human Settlements, 1996 yi vula leswaku vanhu va kwalomu ka 600 wa timiliyoni le Latin America, Asia na Afrika a va tshama eka tiyindlu leti nga nyawuriki—a va kayivela mati, mbhasiso ni nkululo—lerova vutomi ni rihanyo ra vona swi langutane ni khombo leri yaka emahlweni. Emisaveni hinkwayo, vanhu lava tlulaka gidi ra timiliyoni a va na wona mati lama tengeke. Vanhu va madzana ya timiliyoni a va na mali yo xava swakudya leswi ringaneke. Swilo leswi hinkwaswo swi endla leswaku vanhu lava nga swisiwana swi va nonon’hwela ku sivela vuvabyi.

Hakanyingi vanhu lava nga swisiwana va tlhela va tsandzeka ku tshungula vuvabyi. Loko swisiwana swi vabya, swi nga ha tsandzeka ku xava mirhi leyi faneleke kumbe ku kuma vutshunguri. Swisiwana swi fa swi nga si kula; lava ponaka va nga ha boheka ku va swihota.

Zahida, loyi a nga muxavisi exitarateni le Maldives u ri: “Vusweti byi endla leswaku u va xihota, leswi endlaka leswaku u nga swi koti ku tirha.” Kavula, ku pfumaleka ka mintirho ku endla leswaku vusweti byi nyanya ku biha. Vuyelo bya kona byi ni khombo naswona i ndzhendzheleko lowu dlayaka laha vusweti ni vuvabyi swi tirhisanaka kona.

Ku Pfumaleka Ka Mintirho Ni Miholo Leyi Nga Nyawuriki

Xiphemu xin’wana xa vusweti i ku pfumaleka ka mintirho. Emisaveni hinkwayo, vanhu va kwalomu ka 120 wa timiliyoni lava ha tiyeke a va yi kumi mintirho. Hi hala tlhelo, vanhu van’wana lava tlulaka 700 wa timiliyoni, hakanyingi va tirha tiawara to tala ivi va holeriwa mali leyi nga nyawuriki lerova a va swi koti ku fikelela swilaveko swa vona.

Rudeen i muchayeri wa cyclo le Cambodia. U ri: “Vusweti byi ndzi sindzisa ku tirha tiawara leti tlulaka 18 hi siku, kambe hambiswiritano a ndzi kumi mali yo ringana ya ku wundla mina, nsati ni vana va mina vambirhi.”

Ku Onhiwa Ka Mbangu

Vusweti byi hlangane ni ku onhiwa ka mbangu. Elsa, muendli wa ndzavisiso eGuyana, le Amerika Dzonga u te: “Vusweti byi vangiwa hi ku onhiwa ka ntumbuluko: makhwati, misava, swiharhi, milambu ni mativa.” Hi lowu ndzhendzheleko wun’wana lowu nga ni khombo—vusweti byi vanga ku onhiwa ka mbangu, loku endlaka leswaku vusweti byi nyanya ku biha.

Ku rima nsimu ku fika laha yi nga ha swi kotiki ku humesa swakudya kumbe ku yi tirhisela swikongomelo swin’wana i khale swi karhi swi endliwa. Swi tano na hi ku herisiwa ka makhwati—ku nga ku tsemeleriwa ka swihlahla hikwalaho ka ku lava timhandzi kumbe tihunyi kumbe hikwalaho ka ku lava ku rima. Hikwalaho ka leswi nhlayo ya vanhu yi andzaka emisaveni, xiyimo lexi xi fike etinhlohlorhini.

Hi ku ya hi vandla ra Nkwama wa Timali ra Nhluvukiso wa Vurimi eMisaveni Hinkwayo, emalembeni ya 30 lama hundzeke, kwalomu ka 20 wa tiphesente ta misava ya le henhla ya le masin’wini emisaveni hinkwayo, a ya ha pfuni nchumu, hakanyingi swi vangiwa hikwalaho ka ku kayivela ka mali ni thekinoloji leswi nga endlaka leswaku tindlela ta ku yi hlayisa ti tirhisiwa. Hi nkarhi lowu fanaka, tihektara ta timiliyoni ti hundzuke masimu lama nga pfuniki nchumu hikwalaho ka maendlelo yo cheleta lama endliweke hi ndlela leyi hoxeke ivi ma hambeta ma tirhisiwa. Naswona timiliyoni ta tihektara ta makhwati ti le ku tsemeleriweni lembe na lembe leswaku ku ta rimiwa kumbe leswaku ku kumiwa timhandzi kumbe tihunyi.

Ku onha loku ku fambisana ni vusweti hi tindlela timbirhi. Xo sungula, hakanyingi swisiwana swa boheka ku onha mbangu hikwalaho ka leswi swi lavaka swakudya ni tihunyi. Xana munhu a nga vulavula njhani hi nhluvuko lowu yaka emahlweni kumbe vuhlayiseki bya switukulwana swa nkarhi lowu taka, eka vanhu lava nga ni ndlala lava nga swisiwana naswona lava bohekaka ku onha rifuwo-pfuneta ra ntumbuluko leswaku va kota ku tihanyisa enkarhini lowu? Xa vumbirhi, hakanyingi lava fuweke va onha rifuwo-pfuneta ra mbangu leri nga ra swisiwana leswaku ku vuyeriwa vona. Hikwalaho ku onhiwa ka rifuwo-pfuneta ra ntumbuluko hi vanhu lava fuweke ni swisiwana ku engetela vusweti.

Dyondzo

Alicia, mukondleteri wa vanhu la tshamaka edorobeni le Philippines, u te: “Xikombiso xa vusweti i xa wansati la rhumaka vana va yena leswaku va ya kombela mpfuno eka vanhu lava fambaka eswitarateni ematshan’weni yo va yisa exikolweni hikuva handle ka sweswo a ku nge dyiwi nchumu. Manana loyi u phindha xiendlo lexi a tshameke a va eka xona, kambe a ku na ndlela yin’wana leyi a vonaka yona.”

Vana va kwalomu ka 500 wa timiliyoni a va na xikolo xo nghena eka xona. Vanhu lavakulu va gidi ra timiliyoni a va swi koti ku hlaya ni ku tsala khwatsi. Handle ka dyondzo, swa tika ku kuma ntirho lowunene. Xisweswo vusweti byi pfumata vanhu dyondzo ku nga yona leyi vangaka vusweti lebyikulu.

Ku Akela Vanhu Tiyindlu

Ku pfumaleka ka tiyindlu ku kona ematikweni lama nga ni vusweti naswona hambi ku ri ematikweni lama fuweke. Xiviko xin’wana xi vula leswaku kwalomu ka kotara ya miliyoni ya vaaki va Doroba ra New York, eka minkarhi yin’wana a va tshama etindlwini ta lava nga riki na makaya emalembeni ya ntlhanu lama hundzeke. Yuropa na rona ri ni vanhu lava nga swisiwana. Le London ku ni vanhu va kwalomu ka 400 000 lava tsarisiweke tanihi lava nga riki na makaya. Le Furwa vanhu va hafu ya miliyoni a va na makaya.

Ematikweni lama hluvukaka, xiyimo xi bihile. Vanhu vo tala va rhurhela emadorobeni lamatsongo ni lamakulu, va xisiwa hi ku navela ka vona lokukulu ka ku lava ku kuma swakudya, mintirho ni vutomi byo antswa. Emadorobeni man’wana, vaaki lava tlulaka 60 wa tiphesente va tshama emikhukhwini kumbe eswidakanini. Hikwalaho vusweti bya le matiko-xikaya byi nyanyisa vusweti bya le madorobeni.

Ku Andza Ka Vaaki

Lexi nyanyisaka swiphiqo leswi hinkwaswo i ku andza ka vaaki. Vaaki va misava va andze kambirhi emalembeni ya 45 lama hundzeke. Nhlangano wa Matiko wu ringanyeta leswaku nhlayo leyi yi ta engeteleka ku fika eka 6200 wa timiliyoni hi lembe ra 2000 ivi yi fika eka 9800 wa timiliyoni hi lembe ra 2050. Matiko ya misava lama nga ni vusweti lebyikulu ma ni tinhlayo letikulu ta ku andza ka vaaki. Eka ticence ta kwalomu ka 90 wa timiliyoni leti velekiweke hi 1995, 85 wa timiliyoni ti velekiwe ematikweni lama nga riki na swa ku ti wundla.

Xana wa tshemba leswaku vanhu ku nga ri khale va ta tirhisana leswaku va herisa vusweti hilaha ku nga heriki hi ku herisa maxangu lama vangiwaka hi ndlala, vuvabyi ku pfumaleka ka mintirho, ku onhiwa ka mbangu, ku kayivela ka dyondzo, ku kayivela ka tiyindlu ni tinyimpi? Kumbexana a wu tshembi.

Xana sweswo swi vula leswaku ntshembo a wu kona? A swi tano, hikuva ntlhantlho wu tshinele naswona wu ta va kona hakunene. Kambe a wu nge tisiwi hi matshalatshala ya munhu. Kutani ke, xana wu ta va kona hi ndlela yihi? Naswona ku vuriwa yini hi marito ya Yesu lama nge: “Swisiwana mi tshama mi ri na swona”?

[Box on page 7]

Swisiwana Swa Swisiwana

Hi 1971, xivulwa-hava lexi nge “matiko lama hluvukeke katsongo” xi sunguriwile hi Nhlangano wa Matiko loko wu vula “matiko lama hluvukaka lama nga swisiwana ni lama ikhonomi ya wona yi nga nyawuriki.” Enkarhini wolowo a ku ri ni matiko yo tano ya 21. Sweswi ku na 48, 33 ma laha Afrika.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Vanhu va timiliyoni va tirha tiawara to tala ivi va kuma muholo lowu nga nyawuriki

[Credit Line]

Godo-Foto

[Xifaniso lexi nga eka tluka 6]

Ndzalo ni vusweti swa fambisana

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Vanhu va timiliyoni va tshama emadumbeni