Ku Pfuna Vanhu Lava Tshameke Va Xanisiwa

HI MUYIMERI WA XALAMUKA! LE DENMARK

“SWA OLOVA KU TSHUNGULA MARHAMBU LAMA TSHOVEKEKE KU RI NI KU TSHUNGULA MOYA-XIVIRI LOWU TSHOVEKEKE.”—Dok. Inge Genefke.

JAHA rin’wana ri karhi ri rhelela hi xitarata lexi rhuleke edoroba-nkulu ra Yuropa kutani ra yima ri languta swilo leswi xavisiwaka, leswi navetisiweke efasitereni ra xitolo. Hi xitshuketa, mavoko ya rona ma rhurhumela. Matsolo ya rona ma gudla-gudla. Ri korhamisa nhloko onge ra titivala. Efasitereni, ra ha ku vona maphorisa mambirhi lama ambaleke yunifomo. Jaha leri a ri tlulanga nawu, naswona ku hava xivangelo xa leswaku ri chava. Kambe, loko ri vona vavanuna lava ambaleke yunifomo swi ri tlherisele endhawini leyi nga le kule swinene, enkarhini lowu ri tshameke ri xanisiwa ha wona.

Mhaka leyi yi nga ha va yi endleke eka timiliyoni ta vavanuna, vavasati hambi ku ri vana. Swi nga ha endleka ku ri mhaka leyi humeleleke munhu loyi u n’wi tivaka. Munhu la tshameke a khomiwa hi ndlela yo biha ku nga ha va ku ri muhlapfa kumbe muluveri la rhurheleke ekusuhi ni laha u tshamaka kona. Swi nga ha endleka vana vakwe va nghena xikolo ni vana va wena. Wena u nga ha n’wi tiva a rhurile, a ri ni rirhandzu naswona a nga rhandzi ku tolovelana ni vanhu van’wana. Kambe, ku languteka ka le handle ku nga ha ku kanganyisa; ku nga ha tumbeta ku vava loku munhu yoloye a ku twaka loko a ri karhi a ringeta ku langutana ni mikhumbulo ya khale ya ku xaniseka emirini ni le miehleketweni. Nchumu wun’wana ni wun’wana lowu a wu vonaka—kumbe mpfumawulo lowu a wu twaka—swi nga ha n’wi tsundzuxa ku xaniseka ka nkarhi lowu hundzeke. Un’wana wa vanhu vo tano lava tshameke va xanisiwa wa hlamusela: “Nkarhi wun’wana ni wun’wana loko ndzi twa xihlangi xi rila, ndzi tsundzuka vanhu lava ndzi va tweke va rila ejele. Nkarhi wu’wana ni wun’wana loko ndzi twa mpfumawulo lowu baka noti emoyeni, ndzi tsundzuka ku pfuma ka nhonga—mpfumawulo lowu a yi wu endla yi nga si ndzi ba.”

A hi mintlawa ya tipolitiki ni ya vutherorisi leyi hisekelaka etlhelo ntsena leyi xanisaka vanhu. Ematikweni yo tala, masocha ni maphorisa na wona ma xanisa vanhu. Ha yini? Ku xanisa munhu ku nga ha va ndlela leyi hatlisaka ni leyi tirhaka ya ku kuma rungula, ku endla leswaku munhu a tiphofula, ku kuma vumbhoni bya leswaku munhu u ni nandzu kumbe ndlela ya ku tirihisela. Hi ku ya hi Dok. Inge Genefke, mutshila wa le Denmark la rhangeleke eka timhaka leti khumbaka ku xanisiwa ka vanhu, minkarhi yin’wana tihulumendhe “ti teka mfumo ni ku hambeta ti fuma hikwalaho ka ku xanisa vanhu.” Un’wana loyi a tshameke a xanisiwa u swi vekisa xileswi: “A va lava ku ndzi tshova mbilu, leswaku vanhu va vona leswaku ku humelela yini loko munhu a sola hulumendhe.”

Eka vanhu vo tala, ku xanisa munhu-kuloni i Xikhale. Phela, hi 1948 Nhlangano wa Matiko wu amukele Vumbiwa bya Misava Hinkwayo bya Mani na Mani, lebyi nge: “A nga kona munhu loyi a faneleke a xanisiwa kumbe ku khomiwa hi ndlela ya tihanyi, leyi nga riki ya vumunhu kumbe a xanisiwa kumbe ku xupuriwa hi ndlela leyi n’wi tsongahataka.” (Article 5) Hambiswiritano, vatshila van’wana va kholwa leswaku vahlapfa va le misaveni hinkwayo lava ringanaka 35 wa tiphesente va tshame va xanisiwa. Ha yini ku xanisa vanhu ku hangalake swonghasi? Xana lava va xanisiwaka va khumbeka njhani, naswona i yini lexi nga endliwaka ku va pfuna?

Vuyelo

A swi hlamarisi leswi vanhu vo tala lava xanisiwaka va balekaka ematikweni ya vona leswaku va ya sungula vutomi lebyintshwa kun’wana. Kambe, hambiloko swilo swi cinca, kambe ku xanisiwa—emirini ni le mianakanyweni—ku ya emahlweni. Hi xikombiso, munhu loyi a xanisiweke a nga ha tivona nandzu hikuva a tsandzekile ku sirhelela vanghana kumbe maxaka leswaku ma nga khomiwi hi ndlela yo biha. Swi nga ha endleka a nga ha va tshembi nikatsongo vanhu van’wana, a chava leswaku munhu un’wana ni un’wana loyi a hlanganaka na yena i nhlori. Carsten Jensen, la nga mutsari u ri: “Munhu loyi a xanisiweke a nge pfuki a tolovelane ni vanhu van’wana. A nga ha tshembi munhu.”

U va ni ntshikilelo emirini ni le mianakanyweni, ntshikilelo wolowo wa n’wi pfilunganya wu tlhela wu pfilunganya un’wana ni un’wana loyi a nga ringetaka ku n’wi pfuna. Swiphiqo swa le mirini swi nga lulamisiwa hi ku olova, kambe a swi tano hi swiphiqo swa le mianakanyweni. Dok. Genefke wa pfumela: “Eku sunguleni a hi ehleketa leswaku, ‘Swi lulamile, hi ta va tshungula emirini—kutani va ta muka.’ Kambe hi ku hatlisa hi lemuke leswaku a va karhatiwa hi ku vava loku nga etimbilwini ta vona.” Nilokoswiritano, Dok. Genefke u ri: “Swi ndzi hlamarisile ku lemuka leswaku niloko se ku hundze malembe yo tala, vanhu lava tshameke va xanisiwa swa koteka ku va rhurisa mbilu ni ku va pfuna.”

Hi 1982, eCopenhagen’s National Hospital, Dok. Genefke swin’we ni madokodela man’wana ya le Denmark va simeke ndzawulo leyitsongo yo tshungula vahlapfa lava tshameke va xanisiwa. Eka masungulo lawa lamatsongo, ku sungule nhlangano wa misava hinkwayo lowu thyiweke International Rehabilitation Council for Torture Victims (IRCT). Ku suka entsindza wa yona le Copenhagen, huvo leyi yi kongomisa mphalalo etindhawini leti tlulaka 100 emisaveni hinkwayo. Hi ku famba ka malembe, huvo leyi yi dyondze swo tala malunghana ni ndlela yo tshungula vanhu lava tshameke va xanisiwa.

Ndlela Yo Va Seketela

Hakanyingi swa pfuna leswaku lava va xanisiweke va vulavula hi mintokoto ya vona. Rungula leri humaka eka IRCT ri ri: “Emalembeni ya 20 lama hundzeke, vanhu lava tshameke va xanisiwa hakanyingi a va hlaseriwa hi tindlela timbirhi. Yo sungula, hi ku va va xanisiwe emirini ni le mianakanyweni, ya vumbirhi, hi ku tsandzeka ku vulavula ha swona.”

I ntiyiso leswaku a swi tsakisi ku vulavula hi mhaka yo vava ku fana ni ku xanisiwa. Kambe loko loyi a tshameke a xanisiwa a lava ku phofulela munghana wakwe kutani munghana wakwe a ala ku n’wi yingisa, loyi a tshameke a xanisiwa a nga khomiwa hi gome lerikulu. Hikwalaho, i swa nkoka ku tiyisekisa munhu la tshameke a xanisiwa leswaku u kona munhu loyi a khathalaka hi mhaka yakwe. Ina, a nga kona la faneleke a tinghenisa etimhakeni ta vanhu van’wana. Eku heteleleni, loyi a vavisiweke hi yena a nga ta tiendlela xiboho xa leswaku u lava ku vulavula hi mhaka leyi kumbe e-e, u lava ku vulavula rini ha yona, nileswaku u lava ku yi byela mani.—Swivuriso 17:17; 1 Vatesalonika 5:14.

Vatshila vo tala va bumabumela leswaku hi fanele hi languta mhaka leyi ya ku xanisiwa hi matlhelo mambirhi, hi tlhelo ra nyama ni ra mianakanyo. Vanhu van’wana lava tshameke va xanisiwa va fanele va kuma mpfuno wa vutshila. Tindlela to tshungula ti katsa ku titoloveta ndlela yo hefemula khwatsi ni vuswikoti byo vulavula.a A nga ha titwa a ri ni tingana, hikwalaho, hi ntolovelo mi nga ha sungula ku vulavula hi tingana teto. Muongori un’wana u byele wansati loyi a a pfinyiwe ko tala a tlhela a bukuteriwa a ku: “Tingana leti u nga na tona a ti bihanga naswona ha swi twisisa. Kambe tsundzuka leswaku a ti vangiwi hi wena. Tingana teto ti vangiwa hi vanhu lava va ku endleke swilo leswi.”

Lava Poneke eTikampeni Ta Nxaniso

Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, timiliyoni ta vanhu ti khomiwe hi ndlela leyi nyumisaka etikampeni ta nxaniso ta Hitler. Eka timiliyoni leti ta vanhu, a ku ri ni magidi ya Timbhoni ta Yehovha leti a ti xanisiwa hikuva ti arile ku landzula ripfumelo ra tona ra vukhongeri. Ripfumelo ra tano ri ti pfunile leswaku ti tiyiselela swiyimo swo tano leswi ringaka. Njhani?

Va nga si khomiwa, se a ku hundze nkarhi wo leha Vakreste lava va ri swichudeni leswi nga ni vukheta swa Rito ra Xikwembu. Hikwalaho, a va hlamalanga loko ku pfuka miringo, naswona a va nga soli Xikwembu loko ku xaniseka ka vona ku nga heli hi ku hatlisa. Hi ku dyondza Bibele, Timbhoni ti kume xivangelo lexi endleke leswaku Xikwembu xi pfumelela vubihi ni ndlela leyi xi nga ta byi herisa ha yona hi nkarhi lowu faneleke. Dyondzo ya Bibele yi ti dyondzise leswaku Yehovha u “rhandza vululami” nileswaku wa hlundzuka loko vanhu va hanyisana hi ndlela yo biha.—Pisalema 37:28; Zakariya 2:8, 9.

Ina, vanhu vo tala lava poneke etikampeni leti ta nxaniso va boheke ku langutana ni mintshikilelo leyi vangiweke hi ku xanisiwa ka vona. Hi ku endla tano, va tiyisiwile swinene hi ku landzela xitsundzuxo xa muapostola Pawulo. Loko Pawulo a pfaleriwe ejele ya le Rhoma, a ri exiyin’weni lexi vavisaka ngopfu, u tsalele vapfumeri-kulobye a ku: “Mi nga vileli ha nchumu, kambe eka hinkwaswo tivisani Xikwembu swikombelo swa n’wina hi xikhongelo ni xikombelo swin’we ni ku nkhensa swikombelo swa n’wina; kutani ku rhula ka Xikwembu loku tlulaka miehleketo hinkwayo ku ta rindza timbilu ta n’wina ni matimba ya n’wina ya mianakanyo ha Kreste Yesu.”—Vafilipiya 1:13; 4:6, 7.

Hi dyondzo ya Bibele, vahlayisi lava va vutshembeki va dyondze leswaku Xikwembu xi tshembise ku endla misava yi va paradeyisi, laha mimbuyelo ya ku khomiwa hi ndlela leyi nyumisaka ku fana ni ku xanisiwa yi nga ta herisiwa.

Timbhoni ta Yehovha ti byela vaakelani va tona ntshembo lowu sekeriweke eBibeleni ematikweni lama tlulaka 230. Swiyimo swa mpfilumpfilu swa misava leyi swi endla leswaku ti hlangana ni vanhu vo tala lava xanisekeke hikwalaho ka leswi munhu a khomaka munhu un’wana hi ndlela leyi nga riki ya vumunhu. Loko Timbhoni ti hlangana ni vanhu lava tshameke va xanisiwa, ti lwela ku byela vanhu lava xitshembiso xa Bibele malunghana ni vumundzuku lebyinene. Mawaku ndlela leyi ti tsakaka ha yona ku hangalasa mahungu lamanene ya nkarhi lowu taka lowu eka wona ku xaniseka ku nga ta va ku hundzile!—Esaya 65:17; Nhlavutelo 21:4.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 17]

“A NGA KONA MUNHU LOYI A FANELEKE A XANISIWA KUMBE KU KHOMIWA HI NDLELA YA TIHANYI, LEYI NGA RIKI YA VUMUNHU KUMBE A XANISIWA KUMBE KU XUPURIWA HI NDLELA LEYI N’WI TSONGAHATAKA.”—Article 5, Universal Declaration of Human Rights

[Bokisi leri nga eka tluka 18]

NDLELA LEYI U NGA PFUNAKA HA YONA

LOKO U TOLOVELANE NI MUNHU LOYI A LANGUTANEKE NI MAHLOMULO YA KU XANISIWA, SWIRINGANYETO LESWI LANDZELAKA SWI NGA HA VA MPFUNO:

● Kombisa ntwela-vusiwana. U nga ha ku: “Ndza swi tiva leswaku ku ni swiphiqo swo tala etikweni leri u humaka eka rona. Byi ku khome njhani vutomi?”—Matewu 7:12; Varhoma 15:1.

● U nga sindzisi ngopfu leswaku u pfuna. Ematshan’weni ya sweswo, vana ni musa naswona u ehleketela. Byela munhu loyi a tshameke a xanisiwa leswaku u tiyimisele ku pfuna.—Yakobo 1:19.

● U nga pfuni ku tlula mpimo. U nga tekeli munhu loyi a xanisekaka xindzhuti xakwe kumbe u nghena-nghena etimhakeni takwe ta munhu hi xiyexe. Leswi u lavaka ku swi endla i ku n’wi rhwarisa ndzhwalo wakwe, ku nga ri ku ringeta ku wu rhwala hinkwawo.