Yuropa Leyi Nga Ni Vun’we—Ha Yini Swi Ri Swa Nkoka Leswaku Yi Va Kona?

SWIPFALO swa vhinyo leyi vuriwaka champagne swi hahe emoyeni. Tikhrikete ti voninge matilo. A ku tlangeriwa yini? Xana a ku tlangeriwa gidi ra malembe lerintshwa? Doo, ku vuriwa leswaku xiendlakalo lexi i xa nkoka ku tlula ku cinca ka tinomboro eka tikhalendara ta misava. A ku ri January 1, 1999. Mali leyintshwa ya Nhlangano wa le Yuropa (EU [European Union])—leyi vuriwaka yuroa—yi humesiwe ximfumo hi siku rero.

Vanhu vo tala va le Yuropa va languta ku humesiwa ka mali leyi va nga ta yi tirhisa hinkwavo tanihi goza ra nkoka ro kuma vun’we lebyi se ku hundzeke nkarhi wo leha Yuropa ri byi lava. Phepha-hungu ra Xidutch leri vuriwaka De Telegraaf ri hoyozele yuro tanihi “xidlodlo ehenhla ka vun’we bya Yuropa.” Kunene, endzhaku ka makume ya malembe ya milorho, ya mano ni ku hlwela, vun’we bya le Yuropa byi vonaka byi ri kwala nyongeni.

Phela, vanhu lava tshamaka ematikweni lama nga riki eYuropa va nga ha tivutisa leswaku nyanyuko lowu i wa yini. Swi nga ha vonaka onge ku fika ka yuro ni matshalatshala ya ku tisa vun’we eYuropa a swi byi khumbi vutomi bya vona bya siku ni siku. Hambiswiritano, ku tisiwa ka vun’we eYuropa swi ta tisa ku cinca lokukulu ngopfu eka ikhonomi ya misava hinkwayo. Xisweswo a nga kona loyi a nga ta ka a nga swi tivi leswaku yi kona Yuropa leyi nga ni vun’we—ku nga khathariseki tiko leri munhu a hanyaka eka rona.

Hi xikombiso, Marc Grossman, Xandla xa Matsalana wa le United States wa Ndzawulo ya Tiko wa ha ku byela vanhu va le Amerika N’walungu a ku: “Rifuwo ra hina ri fambisana ni ra le Yuropa.” Ha yini? Xin’wana xa swivangelo leswi a swi vuleke a ku ri leswaku “munhu un’we eka vanhu va 12 lava tirhaka efektri ya le United States u tirha eka rin’wana ra mabindzu ya 4 000 lama nga eUnited States kambe ma lawuriwaka hi Yuropa.” Nakambe, ku vikiwe leswaku mali leyintshwa ya le Yuropa yi nga ha khumba mali yo hakela nhundzu leyi rhumeriwaka ematikweni mambe—hambi ku ri swikweleti swa tindlu—ematikweni lama nga ekule na Yuropa.

Matiko lama ha hluvukaka ma nga ha vuyeriwa. Njhani? Xiviko xin’wana xi ri: “Ku siviwa ka timali to hambana-hambana ta le Yuropa hi yuro swi ta olovisa ntirhisano wa matiko lama hluvukaka ni EU.” Tlhandlakambirhi, van’wana va vula leswaku tifeme ta le Japani ni ta le United States leti endlaka bindzu eYuropa ti ta vuyeriwa. Loko ku tirhisiwa yuro, a ku nge vi na ku cinca-cinca ka ntikelo wa mali ematikweni ya le Yuropa. Swi nga ha londzovota mali yo tala ku endla bindzu eYuropa.

Loko u kunguhata ku teka riendzo ro ya eYuropa, na wena u nga ha vuyeriwa hikwalaho ka vun’we bya Yuropa. Ku nga ri khale u ta swi kota ku xava nhundzu ni ku endleriwa mintirho yin’wana ematikweni yo hambana-hambana ya le Yuropa u tirhisa mali yin’we, ku nga yuro, leyi nga ni ntikelo lowu ringanakanyana ni dolara ya le United States. Ma ta va ma hundzile masiku lawa vavalangi lava pfilunganyekeke a va boheka ku cinca-cinca mali leyi vuriwaka ti-gulden, tifrank, tilira, ti-deutsche mark ni ku tirhisa tikhalkhuleta letitsongo.

Hambiswiritano, goza leri tekiweke hi Yuropa leswaku ri va tiko-nkulu leri nga ni vun’we ri nyikela nchumu lowu tsakisaka ngopfu—ntshembo. Ehleketa, eka makume ya malembe ma nga ri mangani lama hundzeke, Yuropa a ri ri enyimpini. Loko u ehleketa hi sweswo, vun’we bya Yuropa byi va nchumu lowu hlamarisaka. Vanhu va misava hinkwayo va swi lemuka.

Van’wana va kanakana leswaku vun’we bya misava hinkwayo byi ta kala byi va kona. Kunene lowu i ntshembo lowu vanhu va lavaka ku wu vona wu hetiseka! Xana magoza lama tekiweke hi Yuropa ya ku lwela vun’we ma ta tshineta misava evun’weni? Hi nga si hlamula xivutiso lexi, hi fanele hi kambisisa vun’we bya Yuropa. Hi swihi swihinga swa vun’we leswa ha faneleke swi susiwa?

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 12]

XANA VUN’WE BYI KARHI BYA ENDLIWA?

Mhaka ya vun’we eYuropa a hi yintshwa. Enkarhini wa Mfumo wa Varhoma, enkarhini wa Charlemagne swin’we ni le nkarhini wa Napoléon wo Sungula, a ku ri ni vun’we hi mpimo wo karhi. Enkarhini wolowo, vun’we a byi sekeriwe eka matimba ni le ku hluleni. Kambe, endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, matiko yo tala lama onhiweke hi nyimpi ma vone swi fanerile leswaku ku va ni vun’we lebyi sekeriweke eka ntirhisano. Matiko wolawo a ma tshemba leswaku ntirhisano wo tano a wu nga ta antswisa ikhonomi ntsena kambe a wu ta tlhela wu endla leswaku nyimpi yi yirisiwa. Hi lawa magoza man’wana lama tekiweke lama tiseke xiyimo lexi nga kona sweswi:

• 1948 Varhangeri va tipolitiki va le Yuropa va madzana va hlengeletanile le The ­Hague, eNetherlands, kutani va hlambanya: “A hi nge he tlheli hi lwa hi xihina.”

• 1950 Furwa na Jarimani ma sungule ku tirhisana leswaku ma sirhelela malahla ni tifeme ta wona ta nsimbi. Matiko yo tala ma ya joyinile, kutani leswi swi endle leswaku ku simekiwa Nhlangano wa Malahla ni Nsimbi ya le Yuropa (ECSC [European Coal and Steel Community]). ECSC yi sungule ku tirha hi 1952, a yi vumbiwa hi Belgium, Furwa, Italiya, Jarimani Vupela-dyambu, Luxembourg na Netherlands.

• 1957 Swirho swa tsevu swa ECSC swi vumbe tinhlengeletano tin’wana timbirhi: Nhlangano wa Ikhonomi ya le Yuropa (EEC [European Economic Community]) ni Nhlangano wa le Yuropa wa Matimba ya Atom (Euratom [European Atomic Energy Community]).

• 1967 EEC yi hlangane na ECSC na Euratom leswaku yi vumba Nhlangano wa le Yuropa (EC [European Community]).

• 1973 EC yi amukele Denmark, Ireland na United Kingdom.

• 1981 Grikiya yi joyine EC.

• 1986 Portugal na Spaniya ma joyine EC.

• 1990 EC yi tlhele yi ndlandlamuka loko Jarimani Vupela-dyambu na Vuxa ma hlangana, ma tlherisela khale ka Jarimani Vuxa eka nhlangano lowu.

• 1993 Matshalatshala yo ndlandlamuxa ikhonomi ni vun’we bya tipolitiki bya swirho swa EC ma endle leswaku ku vumbiwa Vun’we bya le Yuropa (EU [European Union]).

• 2000 EU yi vumbiwe hi matiko lama ringanaka 15—Austria, Belgium, Denmark, Fin­land, Furwa, Grikiya, Ireland, Italiya, Jarimani, Luxembourg, Netherlands, Portugal, Spaniya, Sweden na United Kingdom.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 11]

Yuro yi ta siva timali to tala ta le Yuropa

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 11]

Tiyuro ni mimfungho ya yuro eka matluka 11, 13-14 na 16: © European Monetary Institute