Xana Yuropa Yi Nga Va Ni Vun’we Hakunene?

LOKO u nga swi tshembi kahle leswaku Yuropa yi tiyimiserile swinene ku va ni vun’we, swi lava u tsemakanya mindzilakano ya yona yi nga ri yingani. Sweswi vanhu va famba hi ku ntshunxeka eka Vun’we bya le Yuropa (EU [European Union]). Sweswi vanhu a va ha peleriwi hi dyambu va yime emindzilakaneni. Ina, vaendzi va tsakile—kambe a ku vuyeriwi vona ntsena. Sweswi vaaki va le matikweni ya EU swa va olovela ku dyondza, ku tirha ni ku simeka mabindzu kun’wana ni kun’wana ematikweni ya EU. Leswi swi endle leswaku ikhonomi yi antswa etindhawini leti nga evuswetini lebyikulu ta Vun’we lebyi.

Ku tsemakanya mindzilakana hi ku olova i ku cinca lokukulu hakunene. Kambe, xana hi fanele hi gimeta hi ku vula leswaku Yuropa ana se yi ni vun’we nileswaku a ku na nchumu lexi kavanyetaka vun’we lebyi? Doo, swihinga swi kona lahaya mahlweni, swin’wana swa swona swi tsema nhlana. Kambe hi nga si vulavula ha swona, a hi kambeni magoza man’wana lamakulu yo tisa vun’we lawa ma tekiweke ku fikela sweswi. Hi ndlela yoleyo, hi nga kuma xivangelo lexi endlaka leswaku vanhu va va ni ntshembo lowukulu swinene wa leswaku vun’we byi ta va kona.

Magoza Lama Nga Endlaka Leswaku Ku Va Ni Mali Yin’we

Swa durha ku hlayisa mindzilakana. Mindzilakana leyi a yi ri kona ematikweni ya 15 lawa ma nga swirho swa EU, yi tshame yi koxa matiko wolawo mali leyi ringanaka 12 wa magidi ya timiliyoni ta tiyuro hi lembe. A swi hlamarisi leswi endlelo lerintshwa malunghana ni mindzilakana ya le Yuropa ri ndlandlamuxeke ikhonomi. Loko u ehleketa hi vaaki lava ringanaka 370 wa timiliyoni lava tshamaka le EU lava sweswi va endzaka ku suka etikweni rin’wana ku ya eka rin’wana va tirhisa mali yin’we, swi le rivaleni leswaku ikhonomi yi nga ha kula. I yini lexi endleke leswaku nhluvuko wolowo wu va kona?

Le ndzhaku hi February 1992, varhangeri va hulumendhe va teke goza lerikulu ro tisa vun’we hi ku sayina Ntwanano wa Vun’we bya le Yuropa kumbe Ntwanano wa le Maastricht. Ntwanano wolowo wu veke xisekelo xo simeka vuxaviselo lebyi fanaka eYuropa, banki leyi tirhaka hinkwako swin’we ni mali yin’we. Kambe, a ku fanele ku landzela goza rin’wana ra nkoka: a ku fanele ku susiwa ku cinca-cinca ka ntswalo lowu vaka kona loko ku cinciwa mali. Phela, ntikelo wa mali ya mundzuku, wu titshege hi matirhiselo ya mali ya namuntlha.

Xihinga lexi xa vun’we xi susiwile hi ku simekiwa ka Nhlengeletano ya Ikhonomi ni ya Mali (EMU [Economic and Monetary Union]) kutani yuro yi sungula ku tirhisiwa hinkwako. Sweswi a ka ha ri na mali leyi hakeriwaka loko u cinca mali, naswona mabindzu a ma ha tisirheleli eka makhombo lama fambisanaka ni ku cinca mali. Leswi swi endle leswaku ku tirhisiwa mali leyitsongo emabindzwini naswona ku va ni ku xaviselana lokukulu ematikweni ya misava hinkwayo. Hi hala tlhelo, leswi swi nga endla leswaku ku va ni mintirho yo tala naswona mali leyi tirhisiwaka yi va ni matimba lama engetelekeke—ku nga leswi nga ta vuyerisa vanhu hinkwavo.

Ku sunguriwa ka Banki-nkulu ya le Yuropa hi 1998 ku ve goza rin’wana ra nkoka ra ku simekiwa ka mali yin’we. Banki leyi nga lawuriwiki hi tiko ro karhi, leyi kumekaka edorobeni ra Frankfurt le Jarimani, yi lawula mali ya tihulumendhe leti nga entlaweni lowu. Yi lwela ku endla leswaku ntikelo wa mali wu nga hunguteki ematikweni lawa ma vuriwaka ya yuro, lawa hi nhlayo ma nga 11,a ni ku endla leswaku ntikelo wa yuro, dolara ni yen wu nga tshameli ku cinca-cinca.

Kutani, loko swi ta emhakeni ya mali, ku endliwe matshalatshala yo tala leswaku ku va ni vun’we. Hambiswiritano, timhaka ta timali ti kombisa ni ndlela leyi ku pfumaleka ka vun’we ka ha riki kukulu ha yona ematikweni ya le Yuropa.

Timhaka To Tala Ta Timali

Matiko lama pfumalaka ya le EU ma ni swivilelo swa wona. Ma vona onge matiko lama fuweke lama nga swirho swa nhlangano lowu a ma ya aveli rifuwo ra wona hilaha ku ringaneke. Ku hava tiko leri nga xirho xa nhlangano lowu leri alaka leswaku ku ni xilaveko xo ma pfuna hi mali matiko-kulobye lama pfumalaka ya le Yuropa. Kambe, matiko lama fuweke ma vona onge ma ni swivangelo leswi twalaka leswi endlaka leswaku ma nga ya aveli.

Hi xikombiso, ehleketa hi Jarimani. Ku hiseka ka tiko rero ka ku lava ku hakelela matiko man’wana leswaku ku va ni vun’we eYuropa ku tsanile sweswi, hileswi rona ri nga ni swikweleti swo tala. Mali yo hlanganisa Jarimani Vuxa na Jarimani Vupela-dyambu ntsena yi tele ngopfu—yi kwalomu ka tsevu wa madzana ya magidi ya timiliyoni ta tirhandi hi lembe. Mali leyi yi ringana ni kotara ya mali leyi tiko ri kunguhataka ku yi tirhisa! Nhluvuko lowu wu endle leswaku swikweleti swa tiko ra Jarimani swi tlakuka ngopfu lerova Jarimani ri boheke ku endla matshalatshala lamakulu yo hlangavetana ni swilaveko leswi vekiweke hi EMU.

Matiko Man’wana Ma Kombela Ku Nghena Eka EU

Vanhu lava seketelaka mhaka ya ku tirhisiwa ka mali yin’we va kholwa leswaku matiko ya EU lama nga si vaka swirho swa EMU ma ta tlhantlha swiphiqo swa wona ku nga si fika lembe ra 2002, loko timali ta nsimbi ni ta maphepha ta yuro ti ta siva timali leti tirhisiwaka namuntlha eYuropa. Loko Britain, Denmark na Sweden mo tshika ku kanakana ka wona, vanhu va le matikweni wolawo va nga ha vona tiphawundi, kroner na kronor ti siviwa hi yuro.

Hi hala tlhelo, matiko man’wana ya tsevu ya le Yuropa ma kombela ku nghena eka EU. Wona i Estonia, Hungary, Kipra, Poland, Riphabliki ra Czech na Slovenia. Matiko man’wana ya ntlhanu ma yimele ku twa leswaku ma nghena rini, wona i Bulgaria, Latvia, Lithuania, Romania na Slovakia. Swi ta ma durhela ku nghena. Ku ringanyetiwa leswaku exikarhi ka malembe ya 2000 na 2006, EU yi ta boheka ku nyikela 80 wa magidi ya timiliyoni ta tiyuro leswaku yi pfuna swirho leswintshwa leswi humaka eYuropa Vuxa.

Hambiswiritano, mali leyi matiko lama lavaka ku nghena ma faneleke ma yi hlengeleta leswaku ma ta swi kota ku hlangavetana ni swilaveko swa EU yi tele ngopfu ku tlula mpfuno lowu ma nga ta wu kuma eka EU. Hi xikombiso, Hungary yi ta boheka ku tirhisa mali leyi ringanaka 12 wa magidi ya timiliyoni ta tiyuro eku hluvukiseni ka mapato ya rona ni swiporo. Riphabliki ra Czech ri ta boheka ku tirhisa mali leyi ringanaka 3,4 wa magidi ya timiliyoni ta tiyuro leswaku ri basisa mati ntsena, naswona Poland yi fanele yi tirhisa tiyuro leti ringanaka magidi manharhu ya timiliyoni ku hunguta musi wa xivavula. Nilokoswiritano, matiko lama endlaka swikombelo ma vona onge mimbuyelo yi tele ku tlula mali leyi ma nga ta yi tirhisa. Phela, ma ta swi kota ku endla bindzu leri engetelekeke ni matiko ya EU. Kambe, matiko lama endleke swikombelo swo joyina ma nga ha boheka ku rindzanyana. Hi ku ya hi langutelo ra tiko ra sweswi, matiko lamantshwa lama lavaka ku va swirho ma fanele ma amukeriwa ntsena endzhaku ka loko EU yi lulamise timhaka ta yona ta timali.

Ku Hlundzuka, Vutiko Ni Ku Pfumaleka Ka Mintirho

Ku nga khathariseki matshalatshala hinkwawo lama endliweke leswaku ku va ni vun’we lebyikulu, endzeni ni le handle ka Yuropa, vanhu va ha karhatekile hi nhluvuko wa Tiko-nkulu leri. Nakambe swa ha tika ku kuma tindlela to herisa tinyimpi ta rixaka, ku fana ni leti hambaniseke ndhawu ya Balkan—yo sungula, i nyimpi ya le Bosnia kutani ku landzela hasahasa ya le Kosovo. Hakanyingi matiko lama nga swirho swa EU a ma pfumelelani malunghana ni ndlela yo herisa tinyimpi leti nga eYuropa ni le matikweni man’wana. Tanihi leswi EU yi nga riki ntwanano wa tinhlengeletano ta matiko naswona yi nga riki na milawu leyi fanaka ni ya matiko mambe, hakanyingi yi ehleketa ntsena hi leswi swi nga ta pfuna tiko-nkulu ra yona. Swi le rivaleni leswaku ku ehleketa ntsena hi leswi nga pfunaka tiko i xiphiqo lexikulu ‘eMatikweni lama Hlanganeke ya Yuropa.’

Yuropa ra ha langutane ni xiphiqo xin’wana lexikulu—ku nga ku pfumaleka lokukulu ka mintirho. Hi xiringaniso, khume ra tiphesente ta vatirhi lava nga dyondzelangiki ntirho wo karhi a va thoriwanga. Leswi swi vula leswaku vanhu lava tlulaka 16 wa timiliyoni a va tirhi. Ematikweni yo tala, vantshwa, lava va endlaka kotara ya vaaki va le EU, va endle hinkwaswo leswi nga ematimbeni ya vona leswaku va kuma mintirho, kambe ko fana ni kwala. A swi hlamarisi leswi vanhu vo tala va ehleketaka leswaku xiphiqo xa ku lwa ni ku pfumaleka ka ntirho hi xona xi nga ntlhontlho lowukulu eYuropa! Ku fikela sweswi, matshalatshala ya ku pfuxeta mintirho a ma humelelanga.

Hambiswiritano, ka ha ri ni swiphiqo leswikulu swa vun’we.

I Mani La Lawulaka?

Ku lwela vuhosi ka ha ri xiphiqo lexikulu ku tlula hinkwaswo xa ku fikelela vun’we eYuropa. Matiko lama nga swirho swa nhlangano lowu ma fanele ma pfumela leswaku ma tiyimisele ku fikela kwihi ku tshika vuhosi bya tiko. Xikongomelo xa EU i ku vumba mfumo lowu nga ta lawula matiko man’wana. Le Monde yi vula leswaku loko swo tsandza, ku sunguriwa ka yuro ku ta va ku ri “ku hlula ka nkarhinyana.” Kambe, matiko man’wana ma kuma swi tika ku tshika vuhosi bya tiko. Hi xikombiso, murhangeri un’wana wa tiko leri nga xirho xa EU u vule leswaku tiko rakwe ri “velekeriwe ku rhangela matiko man’wana, ku nga ri ku ma landzela.”

Swa twisiseka leswi matiko lamatsongo lama nga swirho ma chavaka leswaku hi ku famba ka nkarhi, matiko lamakulu ma ta veka milawu ya wona naswona ma ta ala ku amukela swiboho leswi nga ta endla leswaku ma lahlekeriwa. Hi xikombiso, matiko lamatsongo ma tivutisa leswaku matiko lama nga ta va ni ntsindza wa vayimeri vo hambana-hambana va EU ma ta hlawuriwa njhani. Lexi i xiboho xa nkoka hikuva vayimeri volavo va pfuneta emhakeni ya mintirho ematikweni lawa va kumekaka eka wona.

Hikwalaho ka swihinga leswi swi hetaka matimba ya vun’we—ku nga fani ka ikhonomi, nyimpi, ku pfumaleka ka mintirho ni vutiko—swi nga ha olova ku hela matimba emhakeni ya vun’we bya Yuropa. Kambe yinhla hi leswaku ku endliwe nhluvuko lowukulu ngopfu. A swi tiviwi leswaku ku ta endliwa nhluvuko lowukulu ku fikela kwihi enkarhini lowu taka. Entiyisweni swiphiqo leswi karhataka lava va ringetaka ku tisa vun’we eYuropa, swa fana ni leswi karhataka tihulumendhe ta vanhu hinkwato.

Xana swi ta kala swi koteka ku tisa hulumendhe leyi nga ta tlhantlha swiphiqo swo kota madzolonga ya rixaka, ku pfumaleka ka mintirho ya vanhu vo tala, vusweti ni nyimpi? Xana ku ta va ku nga ri ku tlanga hi nkarhi ku ehleketa hi misava leyi vanhu va nga ta hanya eka yona hi vun’we bya ntiyiso? Xihloko lexi landzelaka xi ta nyikela nhlamulo leyi yi nga ha ku hlamarisaka.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi leri nga eka tluka 14]

Hoyohoyo Yuro!

Hambileswi timali ta tiko ta nsimbi ni ta maphepha ta swirho swa Nhlangano wa le Yuropa ti nga ta ka ti nga nyamalali ku nga si fika 2002, ana se ku tirhisiwa mpimo wa mali ya yuro eka mabindzu. Ku cinca mali leyi ku ve ntirho lowukulu eka tibanki. Hambiswiritano, ntsengo wo cincisa timali ta matiko lama nga swirho swa nhlangano lowu hi yuro se wu vekiwile. Laha ku cinciwaka kona mali ku kombisiwa ntsengo wa tiyuro. Sweswi switolo swo tala swi kombisa minxavo ya swilo leswi swi swi xavisaka hi ntsengo wa tiyuro ni wa mali ya kwalaho.

Mabindzu wolawo ma lava leswaku vanhu va endla ku cinca lokukulu—ngopfu-ngopfu eka vanhu vo tala lava kuleke, lava va nga ta ka va nga ha swi koti ku tirhisa mali leyi va yi toloveleke ya deutsche mark, frank kumbe lira. Hambi ku ri michini yo nghenisa mali ni ku yi humesa yi fanele yi cinciwanyana. Ku hleriwe tsima ro byela vanhu hi ta ku fika ka yuro ni ku tirhisiwa ka yona, hi xikongomelo xa leswaku ku cincela eka yona swi olova ngopfu.

Ku nga khathariseki swihinga leswa ha seleke, yuro yi le ndleleni. Entiyisweni, se ku sunguriwe ku mpfampfarhutiwa ni ku endliwa ka yuro. Naswona i ntirho lowukulu. Hambi ku ri etikweni leritsongo ro kota Netherlands, leri nga ni vaaki lava ringanaka 15 wa timiliyoni, ku mpfampfarhutiwa ni ku endliwa ka yuro ku ta ya emahlweni ku ringana malembe manharhu leswaku ku endliwa mali ya nsimbi leyi ringanaka 2,8 wa magidi ya timiliyoni na 380 wa timiliyoni ta mali ya maphepha hi January 1, 2002. Loko mali leyi hinkwayo ya maphepha a yo fumbiwa ndhawu yin’we, a yi ta endla nhulu yo tlakuka 20 wa tikhilomitara!

[Bokisi leri nga eka tluka 15]

“Ku Herisiwa Ka Yuro”?

Eku sunguleni ka 1999, Khomixini ya le Yuropa, ku nga huvo leyi lawulaka Vun’we bya le Yuropa (EU [European Union]), yi sale yi khomiwe hi tingana. Khomixini leyi yi voniwe nandzu wa vukanganyisi, vuxisi ni xihlawuhlawu. Ku vumbiwe komiti yin’wana leswaku yi kambisisa swihehlo leswi. Endzhaku ka mavhiki ya tsevu ya vulavisisi lebyikulu, komiti yoleyo yi kume leswaku Khomixini ya le Yuropa yi byi endlile vukanganyisi ni vungungundzwana. Hambiswiritano, komiti yoleyo a yi endla vulavisisi a yi byi kumanga vumbhoni bya leswaku vatirhi va khomixini yoleyo va teke mali yi va ya vona.

Endzhaku ka loko xiviko xi kandziyisiwile, Khomixini hinkwayo ya le Yuropa yi tshike ntirho hi March 1999—ku nga goza leri a ri nga languteriwanga. Swi vange nkitsinkitsi lowukulu le EU. Magazini wa Time wu swi vule “Ku Herisiwa ka Yuro.” Swi ta vonaka hi ku famba ka nkarhi leswaku nkitsinkitsi lowu wu ta ku khumba njhani ku endliwa ka Yuropa yi va ni vun’we.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Ana se swi olova ngopfu ku tlula mindzilakana eYuropa

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Banki Xikarhi ya le Yuropa, le Frankfurt eJarimani, yi simekiwe hi 1998