Marabou—Xinyenyana Lexi Langutiwaka Hi Ndlela Leyi Hoxeke

Hi mutsari wa Xalamuka! le Kenya

“A ndzi si tshama ndzi vona xinyenyana . . . lexi nga ni mihlolo ku tlula lexi vuriwaka marabou.”—The World’s Wild Places—Africa’s Rift Valley.

EKA swinyenyana swo tala leswi kumekaka eAfrika, a swi talanga leswi nyenyiwaka ngopfu ku tlula lexi vuriwaka marabou. Hakanyingi xinyenyana lexi xi kombisiwa xi ri ni mona, xi swarhile naswona xi nga lulamanga. Swi le rivaleni leswaku vanhu a va xi rhandzi xinyenyana lexi vuriwaka marabou.

Xana u rhandza swinyenyana swo saseka ni leswi baka miloti? Phela, marabou a nga sasekanga naswona a nga swi koti ku ba miloti. Leswi nhloko ni nhamu ya xona, leswa pinki swi nga riki na tinsiva, xi vonaka xi swarhile naswona xi nga tsakisi. Leswikulu swa kona, swi ni nchumu wun’wana lowu vonakaka onge i chelela enhan’wini. Vanhu vo tala va vona onge nchumu lowu wu bihisa xinyenyana lexi. Hambiswiritano, Dok. Leon Benun, murhangeri wa Ndzawulo ya Ntivo-vutomi bya Swinyenyana wa Muziyamu ya Tiko ra le Kenya, wa hi tsundzuxa: “Leswi nchumu lowu wu vonakaka wu bihile eka hina, a swi vuli leswaku wu bihile ni le ka marabou.” Ku fikela sweswi, ku hava la tivaka leswaku nchumu lowu wu xi pfuna ha yini.

Hilaha ku fanaka, mukhuva lowu xinyenyana lexi xi dyaka ha wona wu endla leswaku vanhu va xi venga. Phela, xi dya nyama yo bola. Loko xi nga swi kumi swiharhi leswi feke, xi tiveka hi ku dlaya swinyenyana swin’wana leswaku xi kuma swakudya. A swi hlamarisi leswi vanhu vo tala va xi vengaka ngopfu.

Kambe, ku nga khathariseki ku swarha ka xona ni mikhuva ya xona yo biha, xinyenyana lexi vuriwaka marabou xi ni timfanelo to hlayanyana letinene. A hi xi kambisiseni swin’we xinyenyana lexi lexi xi nga rhandziwiki.

Xinyenyana Lexikulu Ku Tlula Hinkwaswo

Ku nga ha vuriwa leswaku marabou i xinyenyana lexikulu eka swinyenyana leswin’wana. Nkuku wa kona wu nga fika eka mpimo wa 150 wa tisentimitara hi ku tlakuka ni ntiko wa tikhilogramu ta nhungu. Leswa mimbhaha i switsongonyana. Nomu wa xona lowo tontswa wu nga leha tisentimitara leti tlulaka 30—wu xi pfuna ngopfu ku xokolela nyama emintsumbini.

Hambileswi xi nga xikulu ngopfu, xinyenyana lexi xi ni vuswikoti byo haha. Leswi timpapa ta xona ti leheke ku tlula 2,5 wa timitara, xinyenyana lexi vuriwaka marabou xi kota ku haha ku fana ni swinyenyana leswi nga ni vuswikoti lebyikulu byo haha. Xi saseke ngopfu loko xi ri karhi xi haha, nhloko ya xona yi ri ndzhakunyana ka makatla naswona milenge ya xona yi navele endzhaku. Xa swi kota ku tirhisa moya lowo kufumela, naswona xi nga tlhandlukela ehenhla swinene lerova minkarhi nyin’wana xi nga vonaki loko xi ri mpfhukeni! Phela, swinyenyana leswi vuriwaka ti-marabou swi tiveka hi ku haha swi ya ehenhla ku fika eka 4 000 wa timitara!

Vatswari Lava Khathalelaka

Kambe ntirho lowunene ngopfu, hi lowu xinyenyana lexi marabou xi wu endlaka tanihi mutswari. Ina, ku va mutswari i ntirho wo tika lowu sunguriwaka hi ku akiwa ka xisaka. Endzhaku ko hlawula ndhawu leyi faneleke, lexa nkuku xi sungula ku aka xisaka, kutani hi ku famba ka nkarhi xi pfunetiwa hi lexa mbhaha. Nkarhi wun’wana xisaka xa kona xi akiwa empfhukeni wa 30 wa timitara ku suka ehansi, kambe a xi sasekanga. Xisaka xa kona xi aname mitara yin’we naswona xo va ndhawu yo khwaxa, leyi pfulekeke, leyi endliweke hi swimhandzana swo oma, swirhabyana swa mirhi ni matluka. Entiyisweni, minkarhi yin’wana xinyenyana lexi lavaka ku tshikela mandza xi tirhisa xisaka xa khale, xi pfuxeta xisaka lexi hi ku engetela swirhabyana ni matluka. Mixaka yin’wana ya ti-marabou yi tiviwa hi ku tirhisa xisaka xin’we ku ringana malembe ya 50.

Loko ta ha aka xisaka lexintshwa, marabou wa nkuku u sungula ku lava mbhaha. Ku hambana ni mixaka leyin’wana ya swinyanyana, nkuku wu rindza mbhaha leswaku wu ta eka wona. Kutani mimbhaha yi titshineta yi ri ni ntshembo wa leswaku nkuku wu ta yi rhandza. Kambe swi tolovelekile leswaku minkuku yi bakanya mimbhaha. Kambe ku phikelela swa pfuna, hikuva eku heteleleni mbhaha wun’wana wu ta amukeriwa. Hi nkarhi wa ku gangisana ka swona, haswimbirhi ka swona, minkwama leyi nga eminkolweni ya swona ya kukumuka, kutani swi humesa mpfumawulo lowu chavisaka swinyenyana leswi nga lavekiki. Ku vuriwa leswaku mimpfumawulo leyi yi twala ku fana ni pongo ra ku bonga ka tihomu, mpfumawulo wa ku rila ni wa ku biwa ka noti—hi wona mpfumawulo lowu tiviwaka wa ti-marabou, handle ka huwa leyi swi talaka ku yi endla hi milomu ya swona leyikulu. Swa rhandzana swinene, rirhandzu ra kona ri tiyisiwa hi ku xewetana loku tolovelekeke loko munghana wa xona a vuya exisakeni. Swi xewetana hi ku tlhentlhisa nhloko, swi yi korhamisa, kutani swi tlhotlhosela hi milomu ya swona.

Haswimbirhi ka swona swi hetisa ku aka xisaka swin’we. Matandza swi ma fukamela swin’we. Endzhaku ko fukamela matandza n’hweti yin’we, matandza mambirhi kumbe manharhu ya muhlovo wo basanyana ma tlhotlhorheka, ku huma swiciwana leswitsongo swa muhlovo wa pinkinyana, leswi nga timpapa leti tsalanganeke, vatswari havambirhi va ta swi khathalela swin’we. Swiciwana leswi swa ti-marabou swi khathaleriwa kahle. Kutani swi ta sungula ku gingiriteka swi swi lavela swakudya leswi nga ni rihanyo swinene, swo tanihi tihlampfi. Etindhawini ta nhlangasi leti ti-marabou ti talaka ku ti endzela, vatswari va kona va kuma machela yo tala, ku nga swakudya swin’wana leswi dyiwaka hi swinyenyana. Mavondlo lawa ma dya mahlanhla ya swakudya leswi kapfunyiweke hi vatswari va kona. Mavondlo lawa a ma kuli hi ku hatlisa, naswona swi tshama ku fikela loko swi ri ni tin’hweti ta mune—laha swi swi kotaka ku haha swi huma exisakeni—hi kona swi sungulaka ku tihlotela hi swoxe.

Vatirhi Vo Basisa

Hambileswi ti-marabou hakanyingi ti dyaka nyama leyo bola, entiyisweni ti endla ntirho lowunene ngopfu. Swiharhi leswi dyaka nyama swi siya timbala ta Afrika ti thyakisiwe hi mintsumbu yo bola. Loko a yo tshikiwa sweswo, mintsumbu leyi a yi ta hangalasa mavabyi hi ku olova naswona a ma ta va ni khombo eka vanhu ni le ka swivandzana. Hambiswiritano, ti-marabou ti endla ntirho wa nkoka wa ku susa thyaka. Ti-marabou ni makoti—leswi na swona swi nga swinyenyana leswi rhandzaka nyama—swi famba swi hlota mintsumbu ya swiharhi etimbaleni. Loko ti-marabou ti kuma ntsumbu, ti rindza makoti lama nga ni milomu yo kariha leswaku ma wu pfula. Hi nkarhi lowu faneleke, marabou hi nomu wa yona lowu leheke ku fana ni mukwana, yi ta boxa ntsumbu hi ku hatlisa leswaku yi rhurhuvula qatha ra nyama kutani yi yima ekulenyana ni ntsumbu, yi yimela ku ya phindha. Loko makoti ma dye ma xurha, i nkarhi wa leswaku ti-marabou ti hetisela masalela. Ti-marabou ti mbumburhela hinkwaswo leswi nga rhelelaka enkolweni wa tona, handle ka marhambu. Ti mita maqatha ya nyama lama nga ni ntiko lowu endlaka 600 wa tigiramu hi ku olova.

Emalembeni ya sweswinyana, ti-marabou a ti ha basisi enhoveni ntsena. Xinyenyana lexi a xa ha va chavi ni vanhu naswona sweswi xi tala ku endzela emadorobeni ni lomu ku cukumetiwaka kona thyaka. Ku ve ni vuyelo byihi? Mbango wu basile. Ti-marabou ti ya ni lomu ku lahliwaka kona thyaka ra le tisilaheni, ti ya lava nyama leyi nga vaka yi sele. Xikombiso lexi landzelaka xi kombisa ndlela leyi xinyenyana lexi xi nga ni matimba ha yona. Loko xinyenyana lexi vuriwaka marabou xi ri karhi xi ngundzuvanya laha ku lahliwaka kona thyaka ra le silaheni le Kenya vupela-dyambu, xi kote ku mita mukwana wa le silaheni. Endzhaku ka masikunyana, mukwana—lowu a wu basile wu tlhela wu hatima—wu kumeke ekusuhi ni ndhawu yoleyo ku lahliwaka kona thyaka, kasi nyenyana ya marabou leyi a yi wu mitile, a ya ha ya emahlweni ni ntirho wa yona wa ntolovelo, yi nga vavisekanga!

Vumundzuku Bya Ti-marabou

Loko muxaka wun’wana wa tona lowu laveke ku fana swinene wa le Asiya, wu ri karhi wu hela, ti-marabou ta le Afrika ta engeteleka. A xi kona lexi tivekaka xi ri nala wa tona enhoveni. Eminkarhini leyi hundzuke, valala va ti-marabou a ku ri vanhu. Xinyenyana lexikulu a xi dlayiwa, kutani tinsiva ta xipesu xa xona a ti hluviwa kutani ti tirhisiwa ku sasekisa swihuku swa vavasati. Buku leyi nge Storks, Ibises and Spoonbills of the World yi ri: “A swi kholweki nikatsongo leswaku tinsiva leti to saseka, leti sasekiseke xipepisa-moya kumbe swin’wana leswi tsakisaka vavasati, ti huma eka xinyenyana lexi lexikulu, xo lala xi tlhela xi swarha, lexi dyaka thyaka.” Nkateko wa swinyenyana leswi, a swa ha dlayiwi hi ndlela yoleyo, naswona nhlayo ya swona ya engeteleka nakambe. A swi kanakanisi leswaku ku kambisisa xinyenyana lexi vuriwaka marabou ku hi pfunile leswaku hi kota ku vona leswaku a xi faneriwanga hi ku hlekuriwa kumbe ku tseketseriwa. Ntirho wa xona ni ku gingiriteka ka xona eka ku basisa mbango swa hi pfuna swinene. Hambileswi xinyenyana lexi xi nga sasekangiki ngopfu, xa ha tisa ku dzuneka eka Muvumbi wa xona hi ndlela ya xona leyi nga xiyekiki.—Pisalema 148:7, 10.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Nomu wa xinyenyana lexi xa ntiko lowukulu wu nga ha kula hi mpimo lowu tlulaka 25 wa tisentimitara

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26, 27]

Xinyenyana lexi vuriwaka “marabou” xi ni timpiko leti leheke ku tlula 2,5 wa timitara

[Xihlovo Xa Kona]

© Joe McDonald

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Mavondlo ya “ti-marabou” ma kuma nkhathalelo lowunene

[Xihlovo Xa Kona]

© M.P. Kahl/VIREO

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

A swi si tiveka leswaku nchumu lowu fanaka ni chelela lowu nga enkolweni wa “ti-marabou” wu xi pfuna ha yini

[Xifaniso lexi nga eka tluka 29]

Xisaka xa swona minkarhi yin’wana xi akiwa empfhukeni wa 30 wa timitara ku suka ehansi