Ku Endzela Nsimu Ya Mabanana

HI MUTSARI WA XALAMUKA! EAFRIKA DZONGA

I KHALE ndzi rhandza mabanana. Ndzi tshemba leswaku vanhu vo tala na vona va ma rhandza. Mabanana a mo nandziha ntsena kambe ma ni tivhithamini, timinerali ni fiber. Xana u nga swi tsakela ku tiva swo tala hi mbhandzu lowu wu wundlaka miri? Murimi un’wana ni nghamu yakwe va ha ku ndzi kombisa ndlela yo hlamarisa leyi mabanana ma tipfuxetaka ha yona.

Tony na Marie (lava kombisiweke laha henhla) va ni masimu eXifundzheni xa le Limpopo xa Afrika Dzonga, endhawini leyi vuriwaka Levubu. Va byala swilo swo hambana-hambana epurasini ra vona leri hlanganisaka tihekitara ta 55. Kambe nchumu lowu va wu byalaka ngopfu, i mabanana. Tony u tsakela ku hi chumbutela swo tala hi mbhandzu lowu wo duma.

Ku Byala Ni Maxelo

Tony wa hlamusela: “Misava ya kahle hi leyi yi nga ni vumba byo tala—naswona a yi talanga sava kumbe maribye. Misava leyi ya vumba yi fanele yi kumeka ni le hansi swinene naswona ndhawu ya kona yi fanele yi va ni switsunga. Mabanana ma kula kahle etindhawini leti nga riki na gwitsi. Entiyisweni, ma rhandza ku hisa. Maxelo ya lembe ni lembe ya le Levubu ma le xikarhi ka 12 ku ya eka 35 wa tidigri Celsius hi xiringaniso.” Loko a vutisiwa malunghana ni mpfula, Tony u angurise xileswi: “Mabanana ma lava leswaku mpfula yi na nkarhi hinkwawo kumbe ma cheletiwa vhiki ni vhiki.”

Ximila xa banana xi nga ha languteka ku fana ni murhi, kambe miri wa xona a hi mhandzi, ko va xikatsa xa makamba. Kahle-kahle, banana i ntsembyana lowukulu, a hi murhi. Nsinya wa kona wu le hansi ka misava naswona wu vuriwa nsinya-hansi (rhizome). Timitsu ti mila eka nsinya-hansi lowu, kutani makamba ni swiluva swa muhlovo wa xivunguvungu, swi mila eka wona. Nsinya-hansi wu tlhela wu humesa swihluke swin’wana leswi swi vaka swimilana leswintshwa.

Mabanana ma kula hi swiyenge swinharhu, leswi varimi va ndhawu leyi va swi vitanaka “kokwana, n’wana ni ntukulu.” (Vona xifaniso.) “Kokwana” u ta va ni vana lembe leri, haxawa ku landzela “n’wana” kutani hi lembe ra vunharhu ku landzela “ntukulu.” “Vatukulu,” va huma va tele ekusuhi ni “mana” wa kona. Loko “vana” lava se va fika ematsolweni hi ku leha, vo tala va tsemiwa, ku siyiwa loyi a vonakaka a tiyerile.

Xiluva lexikulu xa muhlovo wa xivunguvungu, lexi xi hetelelaka xi ri nyandza ya mabanana, xi kula exikarhi ka nsinya-hansi wa ximilana. Eku heteleleni xi humelela exikarhi ka makamba mambirhi ya le henhla kutani xi petseka xi languta ehansi. Loko xiluva xexo xi sungula ku languta ehansi, xi humesa xikatsa lexikulu lexi langutekaka ku fana ni voko, lexi nga ni swichocho leswa ha kulaka swa 10 ku ya eka 15—hi ku pfumala vutivi, munhu a nga vona onge swi yime hi nhloko! Xichocho xa kona xi nga ha va ni mabanana ya 20 kumbe ku tlula, wona ma vuriwa tintiho.

Nkarhi Wa Ntshovelo

Nkarhi lowu xiluva lexi xa muvala wa xivunguvungu xi humaka ha wona kukondza ku ya tshoveriwa mabanana, wu sukela eka tin’hweti tinharhu ku ya eka ta tsevu, swi ya hileswaku i nkarhi wihi wa lembe. Mabanana ma khiwa ma ha ri rihlaza, kambe ntsena loko tintiho se ti ri ni xivumbeko xa xirhendzevutana. Xichocho xa kahle xi tika kwalomu ka 35 wa tikhilogiramu. Hi nkarhi wa ntshovelo, swichocho leswi swi funengetiwa hi tiplastiki leswaku mabanana ma nga vaviseki loko ma ri karhi ma pakiwa egolonyini. Kwalaho xikatsa xexo xa tsemeleriwa xi va swichocho leswitsongo leswi nga ni mabanana manharhu ku ya eka ya tsevu kutani ma cheriwa mirhi leyi endlaka leswaku ma nga furhi.

EAfrika Dzonga, mabanana lawa ma pakiwa ebokisini leri nga ni timbhovo to nghenisa moya, leri cheriweke mirhi ya kona kutani ma hoxiwa ekamareni leri ma nga ta wupfela eka rona. Kwalaho ku ni gasi leyi vuriwaka ethylene, leyi endlaka leswaku ma sungula ku wupfa.a Mabokisi lawa ma vekiwa endhawini leyi, leyi nga ni mpimo wo karhi wa mahiselo, ku ringana siku rin’we kumbe mambirhi, kutani ma rhumeriwa eka vaxavi.

Tony, a ri karhi a ku n’wayi-n’wayi ematihlweni, u ri: “Kumbexana ndzi lo voyamela etlhelo rin’we, kambe ndzi ehleketa leswaku mabanana ya le Levubu ma ni nantswo wo hlawuleka, kumbexana hikwalaho ka misava ya hina. Kambe khombo ra kona, leswi hi nga le kule ni doroba leri rhumelaka swilo ematikweni mambe, mabanana ya hina ma dyiwa etikweni leri ntsena.”

I Manene Eka Rihanyo Ra Wena

Mabanana ma ni photheziyamu yo tala. Magazini wa rihanyo lowu vuriwaka Health wu vule leswi exihlokweni xa wona lexi vulavulaka hi mabanana: “Minkambisiso yo hlaya yi kombisa leswaku xiaki lexi, xi nga pfuna eku tiyiseni ka marhambu ya wena ni ku hunguta khombo ra ku khomiwa hi nsusumeto wa le henhla wa ngati.” Magazini lowu wa engetela: “Mabanana ma tamele nchumu lowu lwaka ni swiphiqo swa mbeleko, vithamini B leyi nga ya nkoka eka un’wana ni un’wana la tikeke kumbe la nga emalembeni ya ku veleka.” Mabanana ma tamele timinerala tin’wana ta nkoka, ku fana ni magineziyamu, leyi pfunaka marhambu leswaku ma tswonga khalisiyamu kutani ma tiya.

Tiprotheyini leti nga eka mabanana ti endliwe hi tiamino asidi ta 18, ku katsa ni hinkwato ta nkoka leti miri wa wena wu tsandzekaka ku ti endla hi mpimo lowu ringaneke kumbe wu tsandzekaka hi ku helela ku ti endla. Mbhandzu lowu wu ni tikhabohayidireti leti endlaka 22 wa tiphesente, leti nyikaka matimba hi ku hatlisa hikuva mabanana ma gayeka hi ku olova. Marie u engetela leswi: “Mabanana i xihlovo lexinene xa vhithamini A, B na C. Nakambe, swi vonaka onge ma endla leswaku munhu a nga dyi ngopfu, tanihi leswi munhu a nga taliki ku dya mabanana yo tala hi nkarhi wun’we.” Hikwalaho, ha yini u nga ma dyi—ma ta ku pfuna naswona ma nandziha ngopfu!

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Kamba

Xiluva/mabanana

Makamba lama endlaka miri wa kona

Misava

Rimitsu

Nsinya-hansi

[Xihlovo Xa Kona]

Mpfampfarhuto: Wu tekiwe eka The Complete Encyclopedia of Illustration/J. G. Heck

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Kokwana

N’wana

Ntukulu wa xisati

[Swifaniso leswi nga eka tluka 27]

Xiluva lexikulu xa muhlovo wa xivunguvungu xi hetelela xi ri xichocho xa mabanana

[Xihlovo Xa Kona]

Xifaniso hi Kazuo Yamasaki

[Swifaniso leswi nga eka tluka 28]

Nkarhi wo ntshovelo (eximatsini); swimilana (ehenhla)