Ku Suka Le Egipta Ku Ya eMadorobeni eMisaveni Hinkwayo

HI MUTSARI WA XALAMUKA! LE ITALIYA

MAGAZINI wa Archeo wa le Italiya wu ri: “Ti suke etikweni ra rikwavo, ti va swikombiso leswi nga erivaleni swa leswaku laha ti humaka kona ku ni nhluvuko lowukulu.” To tala ti suke khale le Egipta naswona ti yisiwe etindhawini to fana ni le Istanbul, London, Paris, Rhoma ni le New York. Lava endzelaka le Rhoma va swi xiya leswaku madoroba yo tala ma khavisiwe hi tona. Xana i yini? I tiphuphu!

Phuphu yin’wana ni yin’wana i ribye leri nga ni matlhelo ya mune naswona le henhla ka yona ku ni yinhla yo tontswa, phuphu ya kona yi vitaniwa phiramidi. Phuphu ya khale leyi nga kona yi ni malembe ya kwalomu ka 4 000. Kasi leyi yi nga riki ya khale ngopfu yi ni malembe ya 2 000.

Hi xitalo tiphuphu leti ti endliwe hi ribye ro tshwuka ra granayiti, leri a ri ceriwa hi Vaegipta va khale ri ri ribye lerikulu naswona a ri yimisiwa emahlweni ka masirha ni le titempeleni. Tiphuphu tin’wana i tikulu swinene. Leyikulu leyi na sweswi ya ha riki kona yi yime erivaleni ra le Rhoma yi lehe 32 wa timitara naswona yi tika 455 wa tithani. To tala ri khavisiwe hi matsalelo ya khale yo tirhisa swifaniso.

Xikongomelo xa tiphuphu leti a ku ri ku xixima xikwembu xa dyambu lexi vitaniwaka Ra. Ti akiwe hi xikongomelo xo nkhensa xikwembu lexi hikwalaho ka ku va xi va sirhelerile naswona xi va nyike matimba yo hlula lama xi ma nyikeke vafumi va le Egipta, ni ku endla leswi va swi kombelaka. Van’wana va vula leswaku xivumbeko xa tona xi fana ni tiphiramidi ta le Egipta. Ti yimela miseve ya dyambu leyi kufumetaka ni ku voninga misava.

Ku engetela kwalaho, tiphuphu leti a ti tirhisiwa ku xixima Tihosi ta le Egipta. Marito lama tsariweke eka tona a ma thopa vafumi vo hambana-hambana va le Egipta ku fana ni lama nge, “Ra, la rhandzekaka” kumbe “ku saseka . . . wonge i Atum,” loyi a a ri xikwembu xa dyambu loko ri pela. Phuphu yin’wana a yi tsariwe leswi landzelaka hi vurhena bya un’wana wa Tihosi ta le Egipta: “Matimba ya yena ma fana ni ya Monthu [xikwembu xa nyimpi], nkuzi leyi kandziyelaka matiko mambe ni ku dlaya vagwinehi.”

Tiphuphu to sungula ti yimisiwe le dorobeni ra le Egipta ku nga Junu (eBibeleni ri vitaniwa Oni), leri ku ehleketiwaka leswaku ri vula “Doroba ra Tiphuphu,” kumbexana ku vulavuriwa hi tiphuphu leti hi ku kongoma. Magriki a ma vitana Junu hi le ri nge, Heliopolis, leswi vulaka “Doroba ra Dyambu,” hikwalaho ka leswi a ku ri ntsindza wa Vaegipta wo gandzela dyambu. Vito ra Xigriki leri nge Heliopolis ri yelana ni ra Xiheveru leri nge Beth-shemesh, leri vulaka “Yindlu ya Dyambu.”

Vuprofeta bya Bibele byi vulavula hi ku tshovelela “tiphuphu ta le Beta-xemexe, leyi nga etikweni ra Egipta.” Swi nga ha endleka leswaku marito lawa a ma vulavula hi tiphuphu ta le Heliopolis. Xikwembu a xi nyenya swikwembu swa hava leswi a swi yimeriwa hi tiphuphu leti.—Yeremiya 43:10-13.

Ku Yimburiwa Ni Ku Tleketliwa

Leswaku tiphuphu a ti endliwa njhani, swi vonaka hi vukulu bya yin’wana ya tona. Yi kumeka laha a yi ceriwa kona le kusuhi ni le Aswân, aEgipta. Endzhaku ko hlawula ribye lerikulu, vatirhi va ri vatlile, kutani va boxa micele ematlhelo ya rona. Va cele migodi ehansi ka rona va hoxa timhandzi leswaku ri yima ehenhla ka tona, kukondza ri va ehenhla ka timhandzi. Dyiribye ledyi a dyi tika kwalomu ka 1 170 wa tithani naswona a dyi tika ku tlula maribye hinkwawo lama nga tshama ma ceriwa hi Vaegipta va khale, kutani a dyi ta rhwariwa dyi ya enambyeni wa Nayili kutani dyi rhwariwa hi xikepe dyi yisiwa laha a dyi ta tshama kona.

Vatirhi va tshike ku cela ribye leri ra le Aswân, loko va kuma leswaku ri phatlukile naswona a ri nga ta lunghiseka. Loko a va swi kotile ku ri simula, a ri ta va ri lehe 42 wa timitara naswona tshaku ra rona ri aname timitara ta mune matlhelo hinkwawo. Leswaku tiphuphu leti a ti yimisiwa njhani a swi tiviwi nisweswi.

Ku Suka aEgipta Ku Ya eRhoma

Hi lembe ra 30 B.C.E., Egipta ri ve xifundzha xa Rhoma. Vafumi vo hambana-hambana va le Rhoma a va rhandza ku khavisa madoroba-nkulu ya vona hi maribye ya switsundzuxo yo saseka swinene, kutani ku rhumeriwa tiphuphu to tlula 50 le Rhoma. Leswaku ti ta kota ku tleketliwa, a ku akiwa swikepe leswikulu, leswi a swi ta kota ku rhwala tiphuphu leti. Loko ti fika eRhoma, tiphuphu leti a ta ha fambisana ni ku gandzeriwa ka dyambu.

Loko Mfumo wa Rhoma wu wa, doroba ra Rhoma ri onhiwile. Tiphuphu to tala ti wile kutani ti tshikisiwa xisweswo. Kambe vapapa vo hambana-hambana va ringete ku yimisa tiphuphu leti tekiweke emarhumbini ya doroba leri ra khale. Kereke ya Rhoma Khatoliki yi pfumerile leswaku tiphuphu leti a “ti nyikeriwe eka xikwembu xa Dyambu hi hosi ya le Egipta” nileswaku “a ti gandzeriwa etitempeleni ta vahedeni.”

Ku yimisiwa ka phuphu yo sungula hi nkarhi wa ku fuma ka Mupapa Sixtus wa Vuntlhanu (1585-90) a swi fambisana ni vungoma ni ku ti katekisa, ku katsa ni ku n’watseka mati yo kwetsima ni ku hisa mirhi ya risuna. Bixopo un’wana u vule leswi landzelaka emahlweni ka Phuphu leyi nga le Vatican: “Ndza ku hlawulekisa, leswaku u va ni Mfungho wa Xihambano xo kwetsima, nileswaku u tenga eka thyaka hinkwaro ra vuhedeni ni ku hlaseriwa hi mimoya leyo biha.”

Xisweswo, loko muvalangi a ri karhi a languta tiphuphu leti nga kona le Rhoma namuntlha, a nga ha anakanyisisa hi vutlhari lebyi tirhisiweke ku cela, ku tleketla ni ku ti yimisa. Nakambe, a nga ha hlamala ku twa leswaku phuphu leyi khale a yi tirhisiwa eku gandzeleni ka dyambu se yi tirhiseriwa ku khavisa doroba ra vapapa—swa hlamarisa hakunene!

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Luxor, le Egipta

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Rhoma

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

New York

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Paris