Xana Ri Lo Endliwa?

Ririmi Ra N’wabvuma

● Valavisisi va kambisisa swiphemu leswitsongo ngopfu swa ngati, swa DNA ni swilo swin’wana eka nghilazi leyi ringanaka ni voko ra wena. Loko va tirhana ni swiphemu sweswo leswitsongo ngopfu swa swihalaki, va tirhisa swo tswonga ha swona, kambe maendlelo lawa ma vonaka ma nga tirhi kahle. Xana yi kona ndlela yo antswa yo kota ku tswonga swihalaki leswitsongo swinene? Hi ku ya hi Dok. John Bush wa le Kholichi ya Thekinoloji ya Massachusetts, “swivumbiwa swa ntumbuluko i khale swi tlhantlhe xiphiqo lexi.”

Xiya: Loko n’wabvuma a tswonga vulombe lebyi nga eka swiluva a nga tirhisi matimba. Ematshan’weni ya sweswo, u pfuniwa hi matimba lama endlaka leswaku swilo swi khomana kutani mati ma ya ehenhla ivi ma va mathonsi. Loko ririmi ra n’wabvuma ri khumba vulombe bya swiluva, ra songeka ri va xiphayiphana, kutani vulombe byi tswongeka hi le ndzeni ka xona. Hikwalaho, n’wabvuma u namba a tshika vulombe byi tswongeka hi byoxe eririmini ra yena leri vumbekeke ku fana ni xiphayiphana byi ya enon’wini. Loko a ri karhi a dya, a nga tswonga vulombe minkarhi ya 20 hi sekoni yin’we!

Ku tlhele ku xiyiwa leswaku tinyenyana leti tshamaka eribuweni ti songa ririmi ra tona ri va xiphayiphana loko ti nwa mati. Loko Mark Denny, Profesa wa le Yunivhesiti ya Stanford, eCalifornia, le U.S.A., a vulavula hi vuswikoti bya n’wabvuma byo songa ririmi rakwe, u te: “Ya hlamarisa hakunene ndlela leyi endlelo leri ro nwa mati ri hlanganisaka vunjhiniyara, sayense ni tinhlayo ha yona . . . Loko wo byela munjhiniyara kumbe mutivi wa tinhlayo wihi na wihi leswaku a endla ndlela leyi nyenyana yi nga tswongaka ha yona mati ma ya enon’wini wa yona, a va ta va va nga yi ehleketanga ndlela leyi.”

U anakanya yini? Xana ririmi leritsongo swinene ra n’wabvuma leri kotaka ku tswonga vulombe bya swiluva hi ku hatlisa ri lo tiendlekela kumbe ri lo endliwa?

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 23]

© Richard Mittleman/Gon2Foto/Alamy