Vuluva Ndzhongo Wa Vutomi
LOKO ximun’wana xi ku xewani, tinyoxi ta gingiriteka naswona vuluva byi hangalaka ni moya. Eka vanhu lava vabyisiwaka hi vuluva, a va voni nchumu lexinene hi vuluva. Kambe loko hi nga si byi bakanya, hi fanele hi tsundzuka ntirho wa byona wo hlawuleka. Swi nga ha hi hlamarisa ku vona ndlela leyi vuluva byi byi khumbaka ngopfu ha yona vutomi bya hina.
Kahle-kahle, vuluva i yini? The World Book Encyclopedia ya hlamusela: “Vuluva byi akiwa hi swindzohwana leswi kumekaka eka xiluva xa xinuna ni swimilana swin’wana swo fana ni swifaki.” Hi ku kongoma, swimilana swi endla vuluva tanihi leswi byi nga ndzhongo wa vutomi bya swimilana. Hilaha hi swi tivaka hakona, eka vanhu, tandza ra wansati ri fanele ri nonisiwa hi mbewu ya wanuna leswaku ku ta va ni n’wana. Hilaha ku fanaka, xiluva xa ximilana xa xisati xi lava lexa xinuna leswaku xi ta nonisiwa, kutani xi tswala mihandzu.a
Tindzoho ta vuluva i titsongo ngopfu lerova a hi nge swi koti ku tivona hi tihlo ra nyama; kambe, u nga swi kota ku ti vona hi mayikhroskopu. Entiyisweni, munhu a nga swi vona leswaku a ti ringani, ti hambana hi ku ya hi mpimo ni xivumbeko xa ximilana ha xin’we. Leswi vuluva byi nga boliki, i swa nkoka leswaku van’wasayense va kambisisa ndlela leyi tindzoho ta vuluva leti va ti yimbuluka emisaveni ti hambanaka ha yona. Xisweswo va nga kuma swimilana leswi vanhu a va swi byarile emalembeni ya madzana-dzana lama hundzeke. Xa nkoka ngopfu, ku hambana ka vuluva swi pfuna swimilana ku tiva vuluva lebyi nga bya swona.
Ndlela Leyi Vuluva Byi Fambaka Ha Yona
Swimilana swo tala swi pfuniwa hi moya ku tleketla vuluva bya swona endzhaku ka loko byi sukile laha byi tshamaka kona. Mati ma tleketla vuluva bya swimilana swin’wana swa le matini. Nkarhi wun’wana moya a wu yisi vuluva laha byi faneleke byi ya kona, xisweswo mirhi ni swimilana leswi tirhisaka moya leswaku wu rhwala vuluva bya yona yi humesa vuluva byo tala ngopfu.b Vanhu lava karhatiwaka hi ku entshemula, va koka exilogweni loko mirhi yi humesa vuluva byo tarisa xileswi.
Hambileswi moya wu pfunaka ku tleketla vuluva bya mirhi ni mabyanyi yo tala, swimilana leswi nga ni swiluva leswi nga yiki ehenhla ngopfu swi lava tindlela tin’wana to tleketla vuluva bya swona. Xana vuluva bya swimilana swo tano byi ya njhani eka swin’wana leswi fanaka na swona leswi nga ekule? Swi tirhisa vamangadyana, swinyenyana ni switsotswana ku tleketla vuluva lebyi! Kambe, ku tleketla ka swona a hi nyuku wa mbyana lowu ngo helela evoyeni, swa hola hi ku tleketla vuluva lebyi.
Swi hakeriwa hi vulombe bya swiluva—naswona swa tsaka swinene ha byona. Loko swi ri karhi swi korhamela ku ya tswonga vulombe lebyi, swi totiwa hi vuluva. Loko swi hundzela eka xiluva xin’wana ku ya lava vulombe byin’wana, swi hundzisela vuluva lebyiya eka swiluva sweswo.
Switsotswana hi swona leswi tleketlaka vuluva byo tala, ngopfu-ngopfu ematikweni lama nga ni maxelo ya kahle. Swi endzela swiluva swo tala siku ni siku loko swi ri karhi swi dya vulombe ni vuluva.c Profesa May Berenbaum, u ri: “Swi vonaka onge ndlela ya nkoka swinene leyi switsotswana swi pfunaka vanhu ha yona eka rihanyo ra vona, a yi bumabumeriwi: ku nga ku tleketla vuluva.” Mirhi leyi nga ni mihandzu hi xitalo yi titshege hi vuluva lebyi humaka eka mihandzu yin’wana leswaku yi ta tswala mihandzu yo tala. Xisweswo, wa swi vona leswaku i swa nkoka ku tleketliwa ka vuluva hikuva ku pfuna hina.
Ndlela Leyi Vatirhi Va Yengiwaka Ha Yona
Swiluva swi fanele swi koka swilo leswi nga ta swi tleketlela vuluva, kambe swiluva leswi swi fanele swi tlhela swi hakela swilo leswi. Xana swiluva swi swi endla njhani sweswo? Swi nga ha endla leswaku swilo leswi swi va ni ndhawu yo orhela masana. Swi nga ha tlhela swi navetisa swilo leswi swi nga na swona, hi ntolovelo hi ku saseka ni hi nun’hwelo wa swona. Nakambe, swiluva swo tala swi nyikela nkongomiso lowu pfunaka vatleketli va vuluva hi ku va ni mivala yo hambana-hambana. Hi ndlela leyi, va vona lomu va nga ta byi kuma kona vulombe.
Swinavetisi swa hambana swinene hi ku ya hi swiluva. Swin’wana swi humesa ku nun’hwelo lowu twalaka onge ku ni swilo leswi boleke loku kokaka swilo leswi hahaka swo kota tinhongana. Kasi swiluva swin’wana swi kanganyisa switsotso leswi tleketlaka vuluva. Hi xikombiso, swiluva leswi vitaniwaka ti-bee orchid swi languteka ku fana ni tinyoxi, naswona ku languteka ka swona ku kanganyisa tinyoxi leti lavaka tinyoxi leti ti nga tswalaka vana na tona kutani ti endzela ximilana lexi hi ku vona onge i nyoxi-kulobye. Swiluva swin’wana swi phasa switsotswana, kutani swi swi ntshunxa ntsena loko swi hete ku endla ntirho wa swona wo hundzisa vuluva. Mutivi wa swimilana, Malcolm Wilkins, u ri: “Eka swimilana, ku hava ndlela leyi rharhanganeke, leyi pakanisaka ni leyi kombisaka vutlhari lebyikulu ku tlula ndlela leyi vuluva byi hundzelaka ha yona eka swiluva.”
Loko Muvumbi a a nga hlelanga leswaku swiluva swi hundziselana vuluva hi ku endla leswaku swi koka mahlo, swimilana swa timiliyoni a swi nga ta va na mihandzu. Loko a vulavula hi vuyelo bya mintirho yoleyo yo hlamarisa, Yesu u te: “Dyondzani eka makhon’wa ya nhova leswi ma kurisaka xiswona; a ma tirhi, a ma swuli; kambe ndza mi byela leswaku hambi ku ri Solomoni eku vangameni kakwe hinkwako a nga ambalanga ku fana ni rin’we ra wona.”—Matewu 6:25, 28, 29.
Hikwalaho ka lunghiselelo leri ra ku tleketliwa ka vuluva, swiluva swi kula kahle ni ku humesa swakudya leswi hi swi lavaka. I ntiyiso leswaku vuluva byi nga ha vabyisa van’wana va hina, kambe hinkwerhu hi fanele hi nkhensa hikwalaho ka swilo leswi gingiritekaka leswaku swi hundzisa vuluva, tanihi leswi byi nga ndzhongo wa vutomi. Ntshovelo lowunene wu titshege hi fambiselo leri ro hlamarisa ra ntumbuluko, leri kombisaka leswaku ku ni Muvumbi wo hlamarisa.
[Tinhlamuselo ta le hansi]
a Xi nga ha nonisiwa hi vuluva lebyi humaka eka ximilana xin’wana kumbe hi vuluva bya xona n’wini. Kambe, vuluva bya kahle lebyi endlaka leswaku ku va ni mihandzu yo hambana-hambana naswona ximilana xa kona xi hanya kahle, xi nga hlaseleki hi mavabyi, hi lebyi byi humaka eka swimilana swin’wana.
b Hi xikombiso, ximudyana xin’we xa birch catkin, xi nga ha humesa tindzoho ta vuluva leti tlulaka timiliyoni ta ntlhanu, naswona ximudyana lexi xi nga ha va ni switshetshe swa magidi yo hlayanyana.
c Khilogiramu yin’we ya vulombe yi lava leswaku tinyoxi ti endzela swiluva minkarhi ya kwalomu ka khume ra timiliyoni.
[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 16, 17]
Swihadyana Leswi Tleketlaka Vuluva
TINHONGANA NI SWIFUFUNHUNU
Lava i vakorhoki lava nga ndhundhuzeriwiki hi ntirho wa vona wa ku tleketla vuluva. Loko u ri karhi u dya chokoleti, ehleketa hi xitsotswana lexi endlaka ntirho wa nkoka wa ku tleketla vuluva bya murhi wa cacao.
VAMANGADYANA NA TI-OPOSSUM
Yin’wana ya mirhi leyikulu swinene emisaveni, ku fana na kapok na ximuwu, yi pfuniwa hi vamangadyana ku va tleketlela vuluva. Vamangadyana van’wana va dya mihandzu kutani va hangalasa timbewu ta yona, xisweswo va endla mintirho yimbirhi. Le Australia, swihadyana swin’wana leswi tiviwaka tanihi hi ti-opossum, swi endzela swiluva leswaku swi ya ti khorhwisa hi vulombe. Loko swi ri karhi swi famba, mimiri ya swona leyi nga ni voya yi tleketla vuluva ku suka eka xiluva xin’wana byi ya eka xin’wanyana.
MAPHAPHATANI NI TINSUMBHA
Switsotswana leswi swo saseka swi hanya hi vulombe bya swiluva, swi teka vuluva loko swi suka eka xiluva xin’wana swi ya eka xin’wanyana. Ti-orchid tin’wana to saseka ti pfuniwa hi tinsumbha leswaku ti ti tleketlela vuluva.
SWITSOTSO NI VAN’WABVUMA
Swinyenyana leswi swo saseka swi tshamela ku suka eka xiluva xin’wana swi ya eka xin’wanyana, swi ri karhi swi tswonga vulombe. Vuluva byi namarhela evoyeni bya le mombyeni ni le xifuveni xa swinyenyana leswi.
TINYOXI NI MIPFI
Mimiri leyi nga ni voya ya tinyoxi yi vungelela vuluva hi ku olova swinene, leswi endlaka leswaku tinyoxi ti va vatirhi lavakulu vo tleketla vuluva. Nyoxi yin’wana leyi vitaniwaka bumblebee yi kota ku tleketla tindzoho ta vuluva ta 15 000 yi ri yoxe. Hikwalaho ka ku tisiwa ka ti-bumblebee leti humaka eNghilandhi hi lembe-xidzana ra vu-19, masimu ya le New Zealand sweswi ma swi kota ku humesa swakudya swo tala, leswi dyiwaka hi swifuwo etikweni rero.
Tinyoxi leti endlaka vulombe hi tona leti nga vatleketli-nkulu va vuluva emisaveni hinkwayo. Hi ntolovelo ti nghenela muxaka wo karhi wa xiluva lowu taleke ekusuhi ni le goveleni ra tona. Mutivi wa switsotswana Christopher O’Toole loko a hlayela, u kuma leswaku “kwalomu ka 30 wa tiphesente ta swakudya leswi dyiwaka hi vanhu, swi va swi rhwaleriwe vuluva bya swona hi tindlela to karhi hi tinyoxi.” Ku laveka tinyoxi leswaku swibyariwa swo kota timongo ta xilungu, maapula, makanyi, swidzungela ni ti-kiwi swi kota ku kuma vuluva. Van’wamapurasi va hakela vanhu lava fuwaka tinyoxi hikwalaho ka ntirho lowu endliwaka hi tinyoxi leti.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]
“Ti-bee orchid”