Ku Byala Swiluva Swa Ti-orchid—Ku Lehisa Mbilu Swa Vuyerisa

EKA van’wana, ku byala ti-orchid se swi le ngatini. Van’wana lava rhandzaka swiluva leswi va heta tiawara to tala va ri karhi va dyondza mavito ya Xilatini ya leswi va swi rhandzaka ngopfu leswaku va ta ma vitana kahle. Ha yini vanhu va swi rhandza ngopfu swiluva leswi?

Ku ni mixaka yo tala ya swiluva leswi. Ku kumiwe ti-orchid ta mixaka yo hambana-hambana ta ntumbuluko ta kwalomu ka 25 000 enhoveni, naswona mavandla man’wana ma kume mixaka ya ti-orchid leti pfanganisiweke leti tlulaka 100 000! Vativi va swimilana va hlanganise vuluva bya mixaka yo hambana-hambana ya ti-orchid leswaku ku kumeka mixaka leyi engetelekeke.

Ku ni ti-orchid letikulu ni letitsongo eka leta ntumbuluko ni le ka leti pfanganisiweke. Ti-orchid tin’wana i titsongo swinene lerova u nga tivona hi nghilazi yo kurisa swilo, kasi tin’wana u nga kota ku tivona hambiloko ti ri ekule. Orchid yin’wana leyi kumekaka ekhwatini le Indonesia yi tika tikhilogiramu leti tlulaka 500!

Ti-orchid ti ni mivala ni swivumbeko swo hambana-hambana. Tin’wana ti fana ni tinyoxi, tinsumba ni swinyenyana, kasi tin’wana ti ni swivumbeko swo hlamarisa leswi tsakisaka ngopfu-ngopfu vanhu lava ti byalaka. Khale swimilana leswi swo saseka a swi durha swinene lerova a swi xaviwa hi swigwili ntsena kambe sweswi ni swisiwana swa swi kota ku swi xava. Inge hi ku hlamusela hi matimu ya ti-orchid leti u nga ta ti tsakela namuntlha.

Ku Byala Ti-orchid Swa Tsakisa

I khale vanhu va rhandza ti-orchid, kambe va ha ku dyondza tolo kunene ndlela ya ku ti byala kahle. Orchid yo sungula leyi pfanganisiweke hi vanhu yi baleke swiluva hi 1856. Hambiswiritano, ku byala swiluva leswi swo xonga leswi lavaka ku khathaleriwa swinene hakanyingi a swi tika.

Timbewu ta ti-orchid i titsongo naswona tin’wana ti fana ni ritshuri. Ku byala timbewu teto letitsongo a swi nga olovi enkarhini lowu hundzeke naswona ni sweswi a swi olovi, kambe lexi tikaka ngopfu i ku tikhathalela kukondza ti mila. I khale vabyari va tona va ringeta ku ti byala eka swilo swo hambana-hambana ni le swiyin’weni leswi nga faniki leswaku va kuma ndhawu ya kahle yo byala timbewu leti. Hi 1922, Dok. Lewis Knudson, mutivi wa sayense eYunivhesiti ya Cornell le United States, u kume leswaku timbewu leti ti mila kahle loko ti byariwa ematini lama nga ni chukele ni nkuxu. Hi ku hatlisa vanhu lava rhandzaka ku byala timbewu teto va sungule ku byala mixaka yo tala ya ti-orchid letintshwa, leti pfanganisiweke. Vanhu va ye mahlweni va tsakisiwa hi ku byala ti-orchid, naswona lembe ni lembe a va humesa mixaka leyintshwa leyi pfanganisiweke ya tona, leti to tala ta tona a ku ri ro sungula vanhu va ti vona.

Kambe khale loko vanhu va nga si sungula ku ti byala, a ti timilela enhoveni. Swi ta njhani leswaku ti-orchid ta mixaka yo hambana-hambana ti hlangana kutani ti humesa muxaka lowuntshwa ku nga ri na munhu la ti pfanganisaka enhoveni?

Ku Hlangana Ka Ti-orchid eNhoveni

Loko mixaka yimbirhi kumbe ku tlula ya ti-orchid leyi fanakanyana leyi nga endhawini yin’we yi sungula ku baleka swiluva, swi nga ha endleka leswaku ti hlangana kutani ti humesa muxaka lowuntshwa hi ndlela ya ntumbuluko. Hi ntolovelo, switsotswana ni swivumbiwa swin’wana hi swona swi rhurhaka vuluva ku suka eka orchid yin’wana ku ya eka yin’wanyana. Loko xitsotswana xi phatsama eka ti-orchid xi ya lava vulombe bya swiluva, kutani xi suka xi ya eka orchid yin’wana, xi fika xi siya vuluva bya leyin’wana lebyi a byi namarhele emirini wa xona. Kutani ti-orchid ti nga ha nonisiwa ivi ti va ni swiphambati leswi nga ni timbewu.

Hi ku famba ka nkarhi, xiphambati xexo xa wupfa, xi pfuleka kutani ku huma magidi kumbe timiliyoni ta timbewu. Tin’wana ta tona ti wela ehansi kasi to tala ta tona ti hungiwa hi moya. Swi ta tika leswaku timbewu teto ti mila naswona to tala leti nga ta mila ti ta fa. Ti-orchid leti milaka hikwalaho ka ku va ku hlangane vuluva bya mixaka yimbirhi leyi nga faniki ti vitaniwa mpfangano wa ntumbuluko. Kambe vanhu va swi kotisa ku yini ku pfanganisa mixaka yimbirhi ya ti-orchid?

Ku Pfanganisa Ti-orchid

Orchid leyi vaka kona hi ku va ku pfanganisiwe mixaka yimbirhi ya tona yi teka swo karhi eka vatswari va yona havambirhi. Hikwalaho, munhu la byalaka ti-orchid u rhanga hi ku ehleketa leswaku u lava swiluva swa muxaka muni. A nga ha va a lava leswaku swiluva sweswo swi va ni mivala, tilayini kumbe mavati yo karhi. A nga ha lava ku hlanganisa mivala yoleyo eka ximilana lexi nga ni swiluva leswitsongo kumbe leswikulu. Naswona a nga ha lava nun’hwelo wo karhi. Loko se a tiva kahle leswi a swi lavaka, a nga ha hlawula ti-orchid timbirhi leti a tshembaka leswaku ti ta humesa orchid leyi a yi lavaka. Hi xikombiso, a nga ha hlawula ku tirhisa orchid leyi vitaniwaka golden slipper. Orchid yoleyo yi kumiwe eChayina hi 1979. Hakanyingi yi endla leswaku orchid yi va ni muvala wa nsuku wa xitshopana, tin’wana ta tona ti saseke ngopfu.

Loko mubyari se a kume ti-orchid timbirhi leti nga ta va vatswari, u susa vuluva hinkwabyo lebyi nga eka leyo sungula, leyi ku nga ta cheriwa vuluva bya orchid leyin’wana eka yona. Orchid ya vumbirhi hi leyi ku nga ta tekiwa vuluva eka yona. Mubyari u tirhisa ximhandzana xo susa swakudya emenweni kumbe xilo xin’wana lexi fanaka na xona leswaku a susa vuluva eka orchid yo sungula kutani a byi tota endzeni ka xiluva xa orchid ya vumbirhi. U tsala mavito ya ti-orchid timbirhi leti a ti tirhiseke ni siku leri a toteke vuluva eka leyin’wana ha rona.

U Fanele U Lehisa Mbilu

Loko vuluva bya orchid ya xisati byi hlangana ni bya ya xinuna, ku endleka nchumu wo hlamarisa eka orchid leyi nga ta va mutswari wa kona. Ku huma swilo leswi fanaka ni swirhabyana eka rhanga leri nga endzeni ka xiluva. Rhanga rero ra kukumuka kutani ri va xiphambati lexi nga ni timbewu. Endzeni ka xona ku vumbeka madzana ya magidi ya timbewu letitsongo, leti ha yin’we ya tona yi kumekaka eka rihlanga ra vuluva. Ku nga ha hela tin’hweti kumbe nkarhi lowu tlulaka lembe leswaku xiphambati xexo xa mbewu xi wupfa. Loko se xi wupfile, loyi a byalaka swiluva u teka timbewu leti kumekaka exiphambatini xexo xa mbewu. U chela timbewu teto ni mati ya nkuxu ni manyoro exibyeni lexi hlantswiweke hi tikhemikhali ta ku dlaya switsongwatsongwana. Loko timbewu teto ti sungula ku mila, u vona ti-orchid letitsongo ngopfu leti langutekaka ku fana ni byanyi bya rihlaza.

Endzhaku ka tin’hweti ti nga ri tingani, mubyari u susa ti-orchid leti sunguleke ku mila exibyeni kutani a ti byala embiteni yin’we. U tshama a ti veke tihlo naswona u ti cheleta nkarhi na nkarhi leswaku ti nga omi. Hi ku famba ka nkarhi, wa ti susa embiteni yoleyo kutani a byala ha yin’we embiteni ya yona. Hi nkarhi wolowo, mubyari u fanele a lehisa mbilu. Ku nga ha hundza malembe yo tlula khume swiluva swa tona swi nga si baleka.

A swi kanakanisi leswaku mubyari wa tsaka swinene loko a vona orchid leyi a yi byaleke yi baleka swiluva! Loko orchid yoleyo leyi pfanganisiweke yi ri leyintshwa, mubyari u ta yi tsarisa hi vito leri a ri hlawuleke. Kutani ti-orchid hinkwato leti pfanganisiweke ta muxaka wolowo leti nga ta byariwa endzhaku ka sweswo ti ta thyiwa vito leri a ti tsariseke ha rona.

Minkarhi yin’wana, mubyari u kuma mixaka ya ti-orchid leti hlanganaka kahle, leti va tsakisaka swinene varhandzi va tona. A nga ha kuma masagwadi naswona ti-orchid takwe to saseka ti ta durha swinene. Kambe ku nga khathariseki mali yo tala leyi a nga yi kumaka, nchumu lowu n’wi tsakisaka swinene i ku vona ti-orchid leti a ti pfanganiseke ti sungula ku baleka swiluva.

Se wa swi tiva leswaku swi teka nkarhi wo tala naswona swi lava ku lehisa mbilu leswaku ku byariwa ti-orchid to xonga leti u ti rhandzaka. Kambe entiyisweni, ntirho lowu vanhu va wu endlaka loko va byala ti-orchid leti pfanganisiweke a wu nyawuli loko wu pimanisiwa ni wa Muvumbi lonkulu wa swilo hinkwaswo leswi hanyaka, ku nga Yehovha. U veke fambiselo ra xitekela leri rharhanganeke eka ti-orchid hinkwato, leri endlaka leswaku ti baleka swiluva swo xonga swinene. Hina ho va vahlaleri ntsena va vutshila byakwe lebyi vonakaka eka mixaka yo hambana-hambana ya ti-orchid leti pfanganisiweke to saseka. Swi hilaha mutsari wa tipisalema Davhida a tsaleke hakona a ku: “Mintirho ya wena yi tele swinene, Wena Yehovha! Hinkwayo ka yona u yi endle hi vutlhari. Misava yi tele rifuwo ra wena.”—Pisalema 104:24.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Ti-orchid leti pfanganisiweke leti vuriwaka “Beallara”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 17]

Ti-orchid leti pfanganisiweke leti vuriwaka “Doritaenopsis”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 18]

Ti-orchid leti pfanganisiweke leti vuriwaka “Brassidium”