Leswi Endlaka Leswaku Ntirhisano Wu Va Wa Nkoka

“Ku hava xivumbiwa ni xin’we lexi nga hanyaka xi ri xoxe—xin’wana ni xin’wana xi titshege hi swin’wana, hi ku kongoma kumbe hi ndlela yo karhi.”—“Symbiosis—An Introduction to Biological Associations.”

SWILO leswi hanyaka swa tirhisana! Vanhu na vona va laveka eka ntirhisano lowu. Leswaku u swi vona sweswo, rhanga hi ku languta miri wa wena. Fambiselo ra wena ra ku gayela ri tirha kahle ri lo whii, mavuthu ya switsongwatsongwana leswinene ma karhi ma dlayetela leswi nga ni khombo leswaku u ta tshama u hanye kahle ni ku ku pfuna eku gayeleni ka swakudya ni le ku endleni ka tivhithamini ta nkoka. Hi hala tlhelo, wena u nyika switsongwatsongwana leswi swakudya ni ndhawu leyinene leyi swi tirhelaka eka yona.

Swi tano ni le ka swiharhi, ngopfu-ngopfu swiharhi leswi gayelaka swo kota tihomu, timhofu ni tinyimpfu. Saka leri swi dyelaka eka rona ro sungula ri ni tibakteriya ni switsongwatsongwana swo tala. Switsongwatsongwana leswi swi borisa ti-cellulose, ku nga tikhabohaydreti leti kumekaka eka swimilana, ti va swiaki. Hambi ku ri switsotswana swin’wana leswi dyaka swakudya leswi nga ni ti-cellulose, swo kota swifufunhunhu, mahele, muhlwa ni mimpfi, swi ni tibakteriya efambiselweni ra swona ra ku gayela.

Swivumbiwa swo tano swa tirhisana hambileswi swi nga faniki.a Tom Wakeford, ebukwini yakwe leyi nge Liaisons of Life, u ri: “Ntirhisano wolowo wa laveka leswaku swilo hinkwaswo leswi hanyaka swi kota ku ya emahlweni swi hanya.” Ehleketa hi misava swa xinkarhana, phela hi kona laha swilo swo tala leswi hanyaka swi humaka kona.

Misava—Entiyisweni I Nchumu Lowu Hanyaka!

Bibele yi vula leswaku misava yi ni matimba. (Genesa 4:12) Marito lawa i ya risima, hikuva misava leyi fuweke i ya nkoka ku tlula ritshuri leri nga pfuniki nchumu. Hi laha swilo swi milaka kona, yi ni swilo swo tala leswi hanyaka. Khilogiramu yin’we ya misava yi nga ha va ni tibakteriya leti tlulaka 500 wa tibiliyoni, switsongwatsongwana leswi tlulaka biliyoni yin’we ni swivumbiwa leswi nga ni tisele to tala leswi tlulaka 500 wa timiliyoni, ku sukela eka switsotswana ku ya eka swivungu. Swivumbiwa leswi swo tala swi tirha swin’we, swi tirhisa swilo leswi boleke—swo tanihi matluka ni vulongo—swi ri karhi swi tswonga nayitrojini, leyi swi yi cincaka leswaku swimilana swi kota ku yi tirhisa. Swi tlhela swi cinca khaboni yi va khaboni-dayokisayidi ni swiaki swin’wana leswi laviwaka hi swimilana leswaku ku ta endleka fotosintesisi.

Swakudya swa xinyawa swo kota alfalfa, clover, tindluwa ni tinyawa, swi tirhisana hi ndlela yo hlawuleka ni tibakteriya hileswi swi pfumelelaka tibakteriya leswaku ti “nghena” eka timitsu ta swona. Kambe ematshan’weni yo vavisa swimilana, tibakteriya ti pfuna timitsu leswaku ti hluma. Laha tibakteriya ti fikaka ti tshama kona kutani ti kula hilaha ku phindhiweke ka 40, ti va tibakteriya ta swivumbeko swo hambana-hambana. Ntirho wa tona i ku “cinca” nayitrojini yi va swiaki leswi tinyawa ti nga swi tirhisaka. Hi hala tlhelo, tibakteriya ti kuma swakudya eka swimilana.

Mfurhe na wona wa pfuna eku kuriseni ka ximilana. Entiyisweni, murhi wun’wana ni wun’wana, swihlahla ni byanyi swi ni xihundla, swi burisana ni mfurhe ehansi ka misava. Wu tlhela wu “nghena” etimitswini, laha wu pfunaka swimilana ku tswonga mati ni timinerali ta nkoka to kota ayoni, fosferasi, photeziyamu ni zinki. Kasi mfurhe wona wa tsandzeka ku endla swakudya hikuva a wu na yona chlorophyll, wu tswonga khabohayidreti eka swimilana.

Ximilana lexi hanyaka hi mfurhe i orchid. Le nhoveni, vuxaka bya kona byi sungula hi timbewu leti langutekaka ku fana ni ritshuri ta orchid. Mfurhe wu tlhela wu pfuna ximilana lexikulu hi ku pfuna timitsu ta xona letitsongo. Wakeford u vula leswaku mfurhe “wu endla nchumu lowukulu lowu kotaka ku hlengeleta swakudya leswi wundlaka orchid. Hi hala tlhelo, [mfurhe] wu nga ha kuma tivhithamini letitsongo ni swiaki swa nayitrojini leswi humaka eka swimilana. Kambe, swimilana swa pima leswaku swi teka ku fikela kwihi eka orchid. Ximilana xi lawula swilo leswi dlayaka mfurhe wa ntumbuluko, xi xiya loko ku ri ni swikombiso swa leswaku wa tlhandluka wu suka laha wu faneleke wu tshama kona etimitswini, wu ya namarhela ensinyeni wa orchid.”

Loko ku ri swimilana leswi balekaka swiluva, a swo endla vunghana ntsena ehansi ka misava; swi tlhela swi endla vunghana ni swilo swin’wana leswi vonakaka.

Vuxaka Byo Andzisa

Loko nyoxi yi phatsama ehenhla ka xiluva, yi endla vuxaka lebyi nga ta vuyerisa yona ni xiluva xexo. Nyoxi yi kuma vulombe bya swiluva kasi xiluva xi kuma vuluva bya swiluva swin’wana leswi fanaka na xona. Vuxaka lebyi byi pfuna swimilana leswaku swi kota ku baleka swiluva. Loko swi heta ku nonisiwa hi vuluva, swiluva a swa ha humesi swakudya. Xana switsotswana swi swi tivisa ku yini leswaku “swakudya” swi herile? Swiluva swi swi “byela” hi tindlela to hambana-hambana. Swi nga ha endleka swi nga ha nun’hweli, swi wisa swiluva swa swona kumbe swi cinca tlhelo leri swi voyameleke eka rona kumbe swi cinca muhlovo—kumbexana swi vunanyana. Leswi swi nga ha hi heta matimba, kambe i “mpfuno” lowukulu eka tinyoxi leti gingiritekaka, leti nga ha hundzelaka eka swiluva leswa ha humesaka swakudya.

Etindhawini tin’wana, nhlayo ya swilo leswi rhwalaka vuluva, ngopfu-ngopfu tinyoxi, yi hunguteke ngopfu. Leswi swi ta vanga khombo, hikuva swimilana leswi balekaka swiluva swa kwalomu ka 70 wa tiphesente swi titshege hi swilo leswi swi rhwalaka vuluva. Tlhandlakambirhi, 30 wa tiphesente ta swakudya swa hina swi huma eka swimilana leswi tinyoxi ti fambisaka vuluva bya swona.

Vusokoti eNtangeni

Vusokoti byin’wana byi tirhisana ni swimilana. Byi akela eka swimilana swin’wana, byi hundzisela vuluva kwalaho, byi hangalasa timbewu ta swimilana swa kona, byi pfuna ku swi endlela swakudya kumbe ku swi sirhelela eka swiharhi leswi dyaka byanyi ni swimilana, ku nga ha va ku ri switsotswana swin’wana kumbe swiharhi. Vusokoti lebyi fikaka byi tshama ensinyeni wa mitwa wa munga byi dlaya mirhi leyi kulaka hi ku phasa-phasa mirhi yin’wana, leyi byi yi kumaka loko byi ri karhi byi kambela ndhawu leyi rhendzeleke nsinya lowu. Nsinya wa munga wu khensa vusokoti lebyi byi basisaka etlhelo ka wona hi ku byi nyika vulombe bya swiluva lebyo nyanganya.

Hi hala tlhelo, vusokoti byin’wana byi “khathalela swiharhi,” byi khathalela swivumbiwa swo kota tinhwala ta swimila leti humesaka vulombe byo tsokombela loko ti biwanyana hi timhondzo ta byona. Malunghana ni tinhwala ta swiluva, buku leyi nge Symbiosis yi ri: “Vusokoti byi khathalela switsotswana leswi ku fana ni tihomu, bya swi senga leswaku byi kuma swakudya ni ku swi sirhelela eka tinsula-voya.” Ku fana ni leswi n’wamapurasi wa masi a nga ha pfalelaka tihomu takwe exivaleni nimadyambu, hakanyingi vusokoti byi rhwala tinhwala ta swimilana byi famba na tona eswisakeni swa byona nimadyambu kutani byi ti tlherisela “emadyelweni” nimixo, hi ntolovelo eka matluka lamatsongo, lama akaka miri. Naswona a hi vulavuli hi tinhwala ta swimilana ti nga ri tingani ntsena. Vusokoti byi nga ha va ni “mintlhambi” leyi fambaka hi magidi eka xisaka xin’we!

Maphaphatani man’wana ma khathaleriwa hi vusokoti loko ma ha ri eka xiteji xa xivungu. Hi xikombiso, maphaphatani lamakulu ya rihlaza ma pfunana ni vusokoti lebyo tshwuka. Entiyisweni, a ma nge swi koti ku kula ma va maphaphatani handle ko pfuniwa hi vusokoti. Tanihi leswi ma nga xivungu, ma hakela vusokoti hi ku humesa swilo swo tsokotsa ku fana ni chukele. Hi ku famba ka nkarhi, loko phaphatani ri huma eka xidongodi [pupa], ri huma exisakeni xa vusokoti ri hlayisekile naswona ri nga vavisekanga.

Ku Hanya eKhombyeni

Loko a wu ri xinyenyana, xana a wu ta tisa nyoka leyi hanyaka exisakeni xa wena? U nga ha ku, “Doo!” Kambe, ku ni muxaka wun’wana wa swinyenyana lowu endlaka sweswo—xikhovha lexo nkenkela. Nyoka ya kona yi vuriwa nyoka leyo fa mahlo. Ematshan’weni yo dya mavondlo, nyoka ya kona yi dya vusokoti, swihahi ni switsotswana swin’wana swin’we ni vana va swona. Hi ku ya hi xiviko lexi nga eka magazini wa New Scientist, mavondlo lama kulaka loko ku ri ni nyoka leya bofu endyangwini “ma kula hi ku hatlisa naswona ma tala ku hanya” ku tlula lama kulaka loko ku nga ri na nyoka exisakeni.

Xinyenyana lexi vuriwaka water dikkop, a xi pfunani ni tinyoka letitsongo; xi rhandza ku aka xisaka xa xona ekusuhi ni ngwenya ya le Nayili—ku nga xikokovi lexi dyaka swinyenyana swa muxaka wo karhi! Kambe, ematshan’weni ya leswaku yi dya xinyenyana lexi, water dikkop yi tirha tanihi mancingelana. Loko ko tshuka ku ta nchumu wo karhi lowu nga ni khombo ekusuhi ni xisaka xa xona kumbe laha ngwenya yi tshamaka kona, xinyenyana lexi xi ta huwelela xi lemukisa ngwenya leyi. Loko ngwenya leyi ya ha fambile, yi ta yi lo la, yi kongome ekaya.

Xi Jovotela Ku Sala Ku Lo Paa

Xana u tshame u swi vona swinyenyana leswi landzelelaka tihomu swo kota madzandza leswi u kumaka swi ri enhlaneni wa timhunti, tihomu, tinhutlwa kumbe tinkavi, swi ri karhi swi jovotela emadzobyeni ya swona? Swinyenyana leswi swi va swi nga swi karhati swiharhi leswi, kambe swi va swi swi pfuna swinene hi ku dya tinhwala, swigalana ni swilo swin’wana leswi nga lavekiki leswi swiharhi leswi swi nga taka swi nga swi koti ku swi susa hi swoxe. Swi tlhela swi jovotela laha swiharhi leswi swi vavisekeke kona ni ku dya swivungu. Madzandza ma tlhela ma endla pongo ku lemukisa swiharhi leswi loko ku ri ni khombo.

Leswi yi tshamaka ehandle ni le ndzeni ka mati, mpfuvu yi basisiwa hi “vanghana” va yona lava nga swinyenyana ni lava nga tinhlampfi. Loko yi ri ematini, tinhlampfi leti vuriwaka black labeos, ku nga ta muxaka wa carp, “ti kulula” nkuxe, dzovo leri feke ni swin’wana leswi yi karhataka—entiyisweni, xin’wana ni xin’wana lexi namarheleke eka mpfuvu. Ti basisa hambi ku ri meno ni maxinini! Tinhlampfi tin’wana na tona ta pfuna—tin’wana ti basisa timbanga, tin’wana ti nghenisa tinhompfu ta tona leto leha ti tlhela ti nantswa exikarhi ka swikunwana swa timpfuvu ni le ka tindhawu tin’wana leti swi tikaka ku ti fikelela.

Phela, nhlampfi na yona ya ti wonga tin’wana loko yi lava ku hlambisiwa, yi susa swilo leswi yi nga ha swi laviki swo kota crustaceans ni tibakteriya leti nga ehandle, mfurhe ni tinhwala swin’we ni nhlonge leyi vavisekeke kumbe leyi nga ni mavabyi. Hikwalaho ka sweswo, nhlampfi leyi vuriwaka marine yi tala ku ya laha yi basisiwaka kona. Kwalaho, tinhlampfi leto vangama to kota ti-goby, ti-wrasse ni timundle ti fika ti basisa nhlampfi leyi ya marine, ti dya thyaka leri ti ri susaka eka yona. Nhlampfi leyikulu yi nga ha basisiwa hi ntlawa lowukulu!

Nhlampfi leyi lavaka ku basisiwa yi ni ndlela yo kombela letin’wana leswaku ti ta yi basisa. Hi xikombiso, yin’wana yi nga ha yima hi ndlela yo karhi leyi nga tolovelekangiki—nhloko yi langute ehansi, ncila wu langute ehenhla. Kumbe yin’wana yi nga ha pfula nomu ni maluku ya yona swi ku gabaa, onge hiloko yi ku: “Nghenani. A ndzi nge mi lumi.” Tinhlampfi leti ti endlaka ntirho wo basisa ti teka goza, hambiloko nhlampfi leyi ti kombelaka ku ri leyi dyaka tinhlampfi yo kota moray eel kumbe nyankwave. Loko ti ri karhi ti basisiwa, tin’wana ti cinca muvala, kumbexana ku endlela leswaku swilo leswi nga lavekiki swi vonaka kahle. Emadan’wini lama nga riki na tinhlampfi leti basisaka tin’wana, tinhlampfi “ti sungula ku hlaseriwa hi swidyeleri kutani ti vabya. Kambe loko tinhlampfi leti ti basisaka ti nghenisiwa, ti sungula ntirho wa tona wo basisa, naswona letin’wana na tona ti fola layini leswaku ti ta basisiwa, onge hiloko ti swi tiva leswaku ku endleka yini,” hi ku vula ka buku leyi nge Animal Partnerships.

Loko hi ya hi kambisisa, hi ya hi hlamarisiwa ngopfu hi ntwanano ni ku tirhisana ka swiharhi leswi nga kona laha misaveni. Ku fana ni vatlangi va vuyimbeleri bya okhestra, xivumbiwa xin’wana ni xin’wana xi endla ntirho wa xona, leswaku vutomi byi famba kahle—ku katsa ni bya vanhu—leswaku byi va kona naswona byi tsakisa. Kunene, lebyi i vumbhoni bya swilo leswi endliweke hi vutlhari hi Muendli la Tlhariheke Ngopfu!—Genesa 1:31; Nhlavutelo 4:11.

Nchumu Lowu Vangaka Hasahasa

Swa vava swinene ku xiya leswaku hakanyingi vanhu a va tirhisani ni swilo swa ntumbuluko. Ku hambana ni swiharhi, leswi swi endlaka swilo hi rintumbuluko, vanhu va kuceteriwa hi swilo swo hambana-hambana, swin’wana swa swona i rirhandzu ni timfanelo tin’wana letinene ku ya eka rivengo ni makwanga.

Tanihi leswi vanhu swi vonakaka va ya va lawuriwa ngopfu hi leswo biha, vanhu vo tala va vona onge pulanete ya hina yi le khombyeni. (2 Timotiya 3:1-5) Kambe va n’wi rivala Muvumbi. Ku hetiseka ka xikongomelo xa Xikwembu hi misava a ku nge pfuxeleli ntsena ntirhisano lowunene wa ntumbuluko kambe ku ta tlhela ku endla leswaku swivumbiwa hinkwaswo swi tirhisana hi vun’we, ku katsa ni vanhu.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Swivumbiwa Swimbirhi Eka Xin’we

Swivati leswi u talaka ku swi vona emaribyeni kumbe emirhini swa makhwaxakhwaxa, swo kwalala kumbe swa rihlaza swi nga ha endleka ku ri xilo lexi hanyaka lexi vuriwaka ma-lichen. Tibuku tin’wana ti vula leswaku ku nga ha va ku ri ni mixaka ya 20 000 ya ma-lichen! Ma-lichen ma nga ha languteka onge i xivumbiwa xin’we, kambe entiyisweni, ku va ku ri mfurhe ni nkuxe.

Ha yini swilo leswimbirhi leswi hanyaka swi hlangana? Mfurhe a wu swi koti ku tiendlela swakudya. Hikwalaho hi xintambhana lexitsongo ngopfu, mfurhe wu hlangana na nkuxe, lowu tirhisaka fotosintesisi ku endla chukele. Rin’wana ra chukele ra kona ri pfuta hi le mirini wa nkuxe naswona ri tswongiwa hi mfurhe. Hi hala tlhelo, nkuxe wu kuma ndzhongo lowu humaka eka mfurhe naswona mfurhe wu tlhela wu wu sirhelela leswaku wu nga tlhaviwi ngopfu hi ku vonakala ka dyambu.

Hi ndlela ya misavu, n’wasayense un’wana u katsakanye ma-lichen tanihi “mfurhe lowu nga n’wamapurasi.” Naswona wu ni vuswikoti lebyikulu, hikuva hi ku ya hi buku leyi nge Liaisons of Life, ma-lichen “ma funengeta ndhawu leyikulu hilaha ku phindhiweke ka khume ku tlula leyi funengetiweke hi makhwati.” Ma kumeka hinkwako-nkwako, ku suka eArctic ku ya eAntarctic naswona ma hanya kahle eminhlaneni ya switsotswana!

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8]

Ti-coral Reef—Xikombiso Lexikulu Xa Ku Pfunana Ka Swilo

Ti-coral reef ti vumbiwa hi ti-polyp na nkuxe. Leswi nkuxe wu kumekaka hinkwako-nkwako eka tisele ta polyp, sweswo swi endla leswaku ti-coral reef ti va ni mivala ya tona leyo saseka. Naswona hakanyingi nkuxe wu tika ku tlula ti-polyp, minkarhi yin’wana wu ni ntiko lowu phindhekeke kanharhu eka lowa polyp, leswi endlaka leswaku ti-coral reef ti wela ngopfu eka swimila ku nga ri eka swiharhi! Kambe, ntirho lowukulu wa nkuxe i ku endla swakudya hi nkarhi wa fotosintesisi, leswi endlaka 98 wa tiphesente wu swi “lomba” ti-coral reef. Ti-polyp ti lava swakudya leswi leswaku ti ta hanya ni ku aka ti-coral reef.

Nkuxe wa vuyeriwa eka vuxaka lebyi hi tindlela timbirhi. Yo sungula, wu kuma swakudya eka swilo leswi swi lahliwaka hi ti-polyp—ku nga khaboni-dayokisayidi, swiaki swa nayitrojini ni fosifeti. Ya vumbirhi, wu sirheleriwa hi nkongotlo wo tiya. Nakambe nkuxe wu lava ku voninga ka dyambu; ti-coral reef ti kula ematini lama nga tenga naswona ma kumaka ku voninga ka dyambu.

Loko ti-coral ti tshikilelekile, ku fana niloko mati ma kufumela, ti-polyp ti bakanya nkuxe kutani ti vuna. Ti nga ha fa hi ndlala. Emalembeni ya sweswinyana, van’wasayense va lemuke leswaku ti-polyp to tala ta vuna emisaveni hinkwayo.

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 8, 9]

Dyondzo Ya Ku Pfunana

Swihaha-mpfhuka swimbirhi swi tsemakanya xibakabaka swi ri karhi swi haha ekusuhi na kusuhi ku fana ni swinyenyana. Kambe a swi ngo haha ntsena hi ndlela ya ntolovelo; van’wasayense a va ri eku endleni ka nkambisiso wo karhi hi ku ya hi leswi va swi xiyeke loko va kambisisa swinyenyana leswi vuriwaka magumbula. Valavisisi va kume leswaku magumbula lama hahaka swin’we ma kuma mpfuno wo karhi eka lama nga emahlweni, leswi endlaka leswaku mbilu ya wona yi hunguta ndlela leyi yi baka ha yona hi 15 wa tiphesente loko yi pimanisiwa niloko gumbula ri haha ri ri roxe. Xana swihaha-mpfhuka na swona swi nga vuyeriwa loko swi haha swi tele?

Leswaku va kuma nhlamulo, van’wasayense va nghenise tikhompyuta leti rharhanganeke eka xihaha-mpfhuka lexi a va kambela ha xona kutani va xi veka eka mpfhuka wa kwalomu ka 30 wa tisentimitara endzhaku ka xihaha-mpfhuka xin’wana, kambe va tiyiseka leswaku a xi hunguti kumbe ku engetela mpfhuka lowu nga exikarhi ka xona ni lexi nga emahlweni, lexi a xi ri emahlweni hi 90 wa timitara. (Vona xifaniso.) Vuyelo byi ve byihi? Xihaha-mpfhuka lexi nga endzhaku xi antswisa mafambelo ya xona hi 20 wa tiphesente naswona xi tirhise petirolo leyi nga ehansi hi 18 wa tiphesente. Valavisisi va kholwa leswaku vuyelo lebyi byi nga ha pfuna masocha ni vaaka-tiko.

[Swihlovo Swa Kona]

Jets: NASA Dryden Flight Research Center; birds: © Joyce Gross

[Swifaniso leswi nga eka tluka 5]

Ekhwirini, homu yi ni swilo swo tala swa ikholoji ya tibakteriya, mfurhe ni switsongwatsongwana (xi kurisiwile xa le ndzeni)

[Xihlovo Xa Kona]

Inset: Melvin Yokoyama and Mario Cobos, Michigan State University

[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]

Tinyoxi ti endla leswaku swimilana leswi balekaka swiluva swi veka mihandzu

[Xifaniso lexi nga eka tluka 8, 9]

Homu yi ri ni dzandza

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Nhlampfi leyi fanaka ni phaphatani yi ri ni nhlampfi leyitsongo leyi yi basisaka

[Xifaniso lexi nga eka tluka 10]

Mundle wa mivalavala lowu basisaka wu ri ni nhlampfi ya “anemone”