Nyimpi Ya Le Ain Jalut—Yi Cince Matimu Ya Misava

MASOCHA lama hlomeke ma hlasele vanhu va le Mongolia ni doroba rin’wana ni rin’wana leri a ri nga lavi ku tinyikela. Hi February 1258, ma humesele vukarhi bya wona eka tiko ra Baghdad ma tlhela ma hirimuxa ni makhumbi ya rona. Ma hete vhiki ma ri karhi ma dlayetela vanhu ma tlhela ma phanga. Tiko hinkwaro ra Mamoslem ri sungule ku khomiwa hi rhumbyana hikwalaho ka Mamongolia.a

Loko Mamongolia ma rhurhela evupela-dyambu hi January 1260, ma hlasele doroba ra Aleppo leri nga eSiriya ku fana na Baghdad. Hi March, doroba ra Damascus ri tinyikete eka Mamongolia. Endzhakunyana ka sweswo, Mamongolia ma lawule doroba ra Nablus (leri nga ekusuhi ni tiko ra khale ra Xikeme) na Gaza lama nga ePalestina.

Hülegü murhangeri wa le Mongolia u sindzise Sultan al-Muzaffar Sayf al-Din Qutuz, mufumi wa le Egipta la nga Mumoslem leswaku a tinyiketa eka vona. Hülegü u n’wi chuhise hi ku vula leswaku loko a nga tinyiketi, tiko ra Egipta ri ta xi kuma lexi ri xi lavaka. Masocha ya Hülegü a ma tele ku tlula masocha ya le Egipta lawa a ma ri 20 000, laha rin’we eka wona a ri ta fanele ri lwa ni masocha ya 15. Profesa Nazeer Ahmed, n’wamatimu wa dyondzo ya Mamoslem u te: “Matiko ya Mamoslem a ma khome nyarhi hi timhondzo.” I yini leswi Sultan Qutuz a a ta swi endla?

Qutuz ni Mamamluk

Qutuz a a ri Mumamluk, ku nga rixaka leri eku sunguleni a ri ri mahlonga ya le Turkey. Mamamluk a ma tirha tanihi masocha lama nga mahlonga ya Ayyubid, lava ku nga varhangeri va Mamoslem ya le Cairo, le Egipta. Hi 1250, mahlonga wolawo ma hlasele varhangeri va wona kutani ma fuma tiko ra Egipta. Qutuz, loyi na yena a a tirha tanihi socha leri nga hlonga, u nyikiwe vulawuri kutani a va murhangeri wa Mamoslem hi 1259. A a ri nhenha leyi a yi lwa ku ri ni ku tinyiketa. Kambe a swi tikomba onge a nge swi koti ku hlula Mamongolia. Endzhakunyana ka sweswo, ku sungule swiendlakalo leswi a swi ta khumba matimu ya misava hinkwayo.

Hülegü u byeriwe leswaku Möngke, ndhuna-nkulu ya Mamongolia yi file naswona yi fele endhawini leyi nga ekulenyana ni le Mongolia. Loko Hülegü a swi vona leswaku se ti bihile, yena ni man’wana ya mavuthu yakwe va tseme va ri vona. U siye masocha ya kwalomu ka 10 000 na 20 000 lawa a a ehleketa leswaku ma ta swi kota ku hlula tiko ra Egipta. Qutuz u tibyele leswaku swa yila ku noneriwa hi mpfundla naswona lowu hi wona nkarhi lowunene wo va a hlasela valala vakwe.

Exikarhi ka Egipta na Mongolia a ku ri ni valala va Mamoslem, ku nga masocha lawa a ma te ePalestina leswaku ma ta teka “Tiko ro Kwetsima” leswaku ri ta tirhisiwa hi Majagana. Qutuz u tirhise masocha wolawo leswaku a xava switirhisiwa leswi nga ta n’wi pfuna ku lwa ni tiko ra Mongolia ePalestina. Masocha wolawo a ma n’wi alelanga. Hi hala tlhelo, Qutuz a ku ri yena ntsena loyi masocha a ma n’wi tshembile leswaku u ta lawula tiko ra Mamongolia leri a ri va karhata hilaha a ri endla hakona eka Mamoslem.

Hikwalaho ka sweswo, ku hleriwe nyimpi exikarhi ka Mamamluk ni Mamongolia.

Tiko Ra Ain Jalut Le Palestine

Mavuthu ya Mamamluk ni ya Mamongolia ma hlangane eAin Jalut hi September 1260, eRivaleni ra Esdraelon. Ku vuriwa leswaku tiko ra Ain Jalut ri le kusuhi ni doroba ra khale ra Megido.b

N’wamatimu Rashid al-Din u vule leswaku Mamamluk ma tumbelele Mamongolia eMegido. Qutuz u tumbete man’wana ya masocha yakwe etintshaveni ta kwalaho kutani a rhumela vuthu ritsongo leswaku ri ya tlhontlha Mamongolia. Mamongolia a ma ehleketa leswaku vuthu ra Mamamluk ri helerile, hiloko ma namba ma hlasela. Hi nkarhi wolowo Qutuz u byele masocha yakwe leswaku ma huma laha ma nga tumbela kona ma hlasela Mamongolia. Hiloko ma hlula Mamongolia.

A ku ri ro sungula Mamongolia ma hluriwa hi mpfhuka ma sungula ku hlasela matiko ya le vupela-dyambu eka malembe ya 43 lama hundzeke. Hambileswi masocha lawa a ma ri enyimpini leyi a ma ri matsongo, nyimpi ya le Ain Jalut i yin’wana ya tinyimpi letikulu ematin’wini. Yi ntshunxe Mamoslem evuhlongeni, yi herisa mhaka ya leswaku Mamongolia a ma nge hluriwi ni ku pfuna Mamamluk leswaku ma kuma tindhawu leti a ma tekeriwe tona.

Vuyelo Bya Nyimpi Ya Le Ain Jalut

Mamongolia ma tlhelele eSiriya ni le Palestine ko tala, kambe a ma ha ri xungetanga tiko ra Egipta. Vatukulu va Hülegü va ye va ya tshama ePeresiya kutani va sungula ku landzela tidyondzo ta Mamoslem naswona hi ku famba ka nkarhi va tekelele ni ndhavuko wa wona. Tindhawu leti a va tshama eka tona a ti vitaniwa ilkhanate ya le Peresiya, leswi vulaka “ximutana xa khanate.”

Kambe Qutuz a nga hanyanga nkarhi wo leha endzhaku ko hlula. Swi nga si ya kwihi, u dlayiwe hi valala vakwe. Un’wana wa valala volavo a ku ri Baybars wo Sungula, ku nga yena murhangeri wo sungula wa Mamoslem lawa a ma ri ehansi ka mfumo lowu hlanganeke wa Egipta na Siriya. Vanhu vo tala a va vula leswaku hi yena mufumi la sunguleke mfumo wa Mamamluk. Hulumendhe yakwe leyintshwa—leyi a yi fambisiwa kahle naswona yi fumile—yi hete malembe-xidzana mambirhi ni hafu ivi yi wa hi 1517.

Hi nkarhi wolowo, lowu endlaka malembe ya kwalomu ka 250, Mamamluk ma hlongole masocha lawa a ma ri eTikweni ro Kwetsima kutani ma khutaza vanhu ku endla mabindzu, swilo swa vuxongi, ma aka swibedlhele, tindlu ta vugandzeri ta Mamoslem ni swikolo. Hi nkarhi wa ku fuma ka wona, tiko ra Egipta ri ve ntsindza wa vugandzeri bya Mamoslem emisaveni hinkwayo.

Nyimpi ya le Ain Jalut a yi khumbanga matiko ya le Vuxa Xikarhi ntsena. Yi khumbe ni vaaki va le vupela-dyambu. Magazini lowu vuriwaka Saudi Aramco World wu te: “Loko Mamongolia a ma hlule tiko ra Egipta, loko Hülegü a sungula ku fuma, a ma ta va ma fume matiko hinkwawo lama nga eAfrika N’walungu ku ya fika laha Gibraltar yi helelaka kona.” Hi nkarhi wa wona, Mamongolia a ma fuma ni tiko ra Poland, kutani swi nga ha endleka leswaku a ma ta hetelela ma fume matiko hinkwawo ya le Yuropa.

Magazini lowu wu tlhele wu ku: “Xana matiko ya le Yuropa a ma ta va ma swi kotile ku endla nhluvuko etimhakeni ta vutshila ehansi ka swiyimo sweswo? Swi nga ha endleka leswaku misava leyi nga kona namuntlha a yi ta va yi ri hi ndlela yin’wana.”

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Mepe lowu nga eka tluka 12]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Damascus

SYRIA

Mt. Tabor

Rivala ra Esdraelon

Ain Jalut (ekusuhi ni le Megido)

Nablus (Xikeme)

Yerusalema

Gaza

EGYPT

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Xiphemu xa doroba ra khale ra Megido

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Mavuthu ya Mamamluk ni ya Mamongolia ma hlangane eAin Jalut hi September 1260, eRivaleni ra Esdraelon

[Xihlovo Xa Kona]

Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Marhumbi ya doroba ra khale ra Xikeme ni xiphemu xa doroba ra manguva-lawa ra Nablus lexi nga exintshabyanini