Vatsendzeleki Va Le Asia Lava Vumbeke Mfumo

Vaaki va le Rhaxiya a va khomiwe hi rhumbyana va tlhela va pfilunganyeka. Ku fana ni tinjiya, ntshungu wa tinhenha leti gadeke tihanci leti a ti huma evuxeni wu tsemakanye timbala leti nga ni byanyi wu yayarhela, wu phanga ni ku lovisa vuthu rihi na rihi leri a ri lwisana na wona. Xiphemu lexi poneke xa Rhaxiya a ku ri ndhawu leyi vuriwaka Novgorod leyi a yi lawuriwa hi hosana. Munhu un’wana loyi a swi voneke hi mahlo loyi a ri kwalaho, u tsale hi ta nhlaselo lowu tanihi nhlaselo wa “tinxaka leti nga tivekiki” leti vulavulaka ririmi rimbe.

VAHLASERI va kona a ku ri Vamongolia, ku nga vanhu lava humaka etimbaleni ta tiko leri namuntlha ri vitaniwaka Mongolia, leri nga le xikarhi ni le n’walungu-vuxa bya Asia. Nhlaselo wa vona wa xihatla lowu sunguleke eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-13 C.E., wu cince swilo le Asia ni hafu ya Yuropa. Hi malembe ya 25 ntsena Vamongolia va lovise vaaki va le matikweni yo tala ku tlula lava lovisiweke hi Varhoma hi malembe-xidzana ya mune. Loko mfumo wa vona se wu ri emaninginingini, va fume ku suka eKorea ku ya fika eHungary ni ku suka eSiberia ku ya fika eIndiya—lowu a wu ri wun’wana wa mimfumo leyikulu lowu matiko lawa a wu ma fuma a ma vandzakanile.

Ku engetela eka rungula ra matimu ya le Asia ni ya le Yuropa, matimu ya Mfumo wa le Mongolia lowu nga tlhaveriwangiki hi dyambu ma seketela tidyondzo to tala ta le Bibeleni malunghana ni ndlela leyi vanhu va nga xiswona ni ndlela leyi vanhu va fumaka van’wana ha yona. Tidyondzo leti ti katsa timhaka leti landzelaka: Ndhuma ya munhu i ya hava naswona i ya xinkarhana. (Pisalema 62:9; 144:4) ‘Munhu u fume munhu ku n’wi endla swo biha.’ (Eklesiasta 8:9) Nakambe hilaha swi kombisiweke hakona eBibeleni, mimfumo ya tipolitiki ya matimba yi tikhome ku fana ni swivandzana hileswi yi laveke ku tshikilela matiko man’wana.a

A Ku Ri Vamani Vamongolia?

Vamongolia a ku ri tinxaka leti tsendzelekaka tlhelo vavanuna lava gadaka tihanci lava nga ni vutshila lava a va tihanyisa hi ku risa, ku xavisa ni ku hlota. Ku hambana ni vanhu van’wana vo tala—lava ku leteriwaka vanhu va nga ri vangani leswaku va hlomiseriwa nyimpi—eka Vamongolia wanuna un’wana ni un’wana la nga ni hanci ni tlhari a a ri nhenha leyi tiyeke leyi nga ni nsele. Rixaka rin’wana ni rin’wana ra Vamongolia a ri yingisa ndhuna ya rona.

Endzhaku ko heta malembe ya 20 yi ri karhi yi lwa nyimpi, ndhuna yin’wana leyi vuriwaka Temüjin (c. 1162-1227), yi hlanganise tinxaka ta 27 ta Vamongolia leswaku ti lawuriwa hi yona. Endzhakunyana, Mamoslem lama humaka eTurkey lama vuriwaka Matatar a ma seketela Vamongolia. Entiyisweni, loko tinhenha ta le Mongolia ti ya evupela-dyambu, vanhu va le Yuropa lava a va khomiwe hi rhumbyana a va vitana vahlaseri lava va ku i Matatar.b Hi 1206, loko Temüjin a ri ni malembe yo tlulanyana 40 hi vukhale, Vamongolia va n’wi endle “mufumi la nga ni matimba” kumbe “mufumi wa vuako hinkwabyo.” Nakambe a a tiviwa tanihi Ndhuna-nkulu.

Tinhenha ta Ndhuna-nkulu leti gadeke tihanci ti tlhela ti hloma hi miseve ti hlasele hi ku hatlisa na hi vukarhi, minkarhi yo tala a ti hlasela hi miseve yo tala ti ri ekule swinene. Encarta Encyclopedia yi vula leswaku hi tlhelo ra vuswikoti byo lwa “a a ringana na Alekzanda Lonkulu kumbe Napoleon wo Sungula.” Juzjani n’wamatimu wa le Peresiya, loyi a hanyeke nkarhi wun’we na Ndhuna-nkulu, u n’wi hlamusele tanihi “loyi a a ri ni matimba lamakulu, a a twisisa naswona a a tlharihile.” U tlhele a n’wi vitana “muyayarheli.”

Va Suka eMongolia Va Tlulela Kun’wana

Le n’walungwini wa Chayina a ku tshama rixaka leri vuriwaka Mamanchu, leri a ri vitana vafumi va rona leswaku i va Jin kumbe “Vanhu Lava Dumeke.” Leswaku Vamongolia va ya fika tindhawini leti ku tshamaka Mamanchu va tsemakanye Mananga ya Gobi laha swi tikaka ku hundza kona—lexi a ku nga ri xihinga lexikulu eka vatsendzeleki lava, lava nga hanyaka hi ntswamba ni ngati ya tihanci loko se swi tikile. Hambileswi Ndhuna-nkulu yi ndlandlamuxeke mfumo wa yona wu katsa Chayina na Manchuria, nyimpi leyi yi teke malembe ya kwalomu ka 20. Eka Machayina ndhuna leyi yi teke swidyondzeki, vanhu lava tivaka mintirho yo hambana-hambana ni vaxavisi ku katsa ni vanjhiniyara lava a va ta kota ku endla tigolonyi ta nyimpi leti hoxaka matlhari ni tibomo leti nga mapa.

Endzhaku ko lawula Gondzo ra Khale leri a ri suka eChayina ri ya eLwandle ra Mediteraniya, Ndhuna-nkulu yi endle vuxaka bya mabindzu na Hosi Muhammad wa le Turkey. Mfumo wa hosi leyi a wu ri wukulu hikuva a yi fuma ku sukela laha namuntlha ku vuriwaka Afghanistan, Tajikistan, Turkmenistan, Uzbekistan ni xiphemu lexikulu xa Iran.

Hi 1218 vaxavisi va le Mongolia va fike le vuhosini bya Muhammad. Kambe ndhuna ya kwalaho yi va dlayile, hiloko yi vanga nhlaselo wo sungula wa Vamongolia etikweni ra Mamoslem. Eka malembe manharhu lama landzeleke, Vamongolia lava a va tele bya vusokoti, va sungule ku phanga ni ku hisa madoroba ni masimu ni ku dlayetela vanhu vo tala va Hosi Muhammad, va siya vanhu lava nga ni vutshila lebyi laviwaka hi Vamongolia.

Mavuthu ya Vamongolia lawa ku ringanyetiwaka leswaku a ma ri kwalomu ka 20 000, ma ye eAzerbaijan ni le Georgia ma ya fika le tintshaveni ta le n’walungu wa Caucasia, ma hlula vuthu rihi na rihi leri ma hlanganeke na rona, ku katsa ni vuthu ra le Rhaxiya ra masocha ya 80 000. Loko va ri karhi va famba mpfhuka wa kwalomu ka tikhilomitara ta 13 000—ku nga mpfhuka lowukulu lowu tshameke wu fambiwa ematin’wini—Vamongolia va rhendzele Lwandle ra Khaspi. Ku hlula ka vona hi ku landzelelana ku pfulele vafumi va le Mongolia va le nkarhini lowu taka ndlela yo kota ku hlasela Yuropa Vuxa.

Vatlhandlami Va Ndhuna-nkulu

Ögödei, n’wana wa jaha wa vunharhu eka ya mune lama tswariweke hi nsati lonkulu wa Ndhuna-nkulu, u ve mutlhandlami wa Ndhuna-nkulu. Ögödei u tlhele a lawula matiko lama hluriweke, a kuma ndzuvo eka vafumi lava nga mahlonga naswona a hetisa ku hlula ka yena vafumi lava tlhandlamanaka lava a va vuriwa va Jin en’walungwini wa Chayina.

Leswaku Ögödei a kuma mfumo a tlhela a hanya emafurheni tanihi leswi Vamongolia a va swi toloverile sweswo, u hetelele a endle xiboho xo tlhela a ya lwa nyimpi—kambe u ye a ya lwa ni matiko lama nga si phangeriwaka. U hlasele tindhawu timbirhi—u lwe ni matiko ya le Yuropa ku ya vupela-dyambu a tlhela a lwa ni vafumi lava vuriwaka Sung edzongeni wa Chayina. U swi kotile ku hlula matiko ya le Yuropa kambe ya le Chayina ma n’wi tsandzile. Ku nga khathariseki leswi va hluleke kun’wana, Vamongolia va tsandzekile ku hlula ndhawu leyikulu ya vafumi lava vuriwaka Sung.

Ku Hlasela eMatikweni Ya Le Vupela-dyambu

Hi 1236, tinhenha ta kwalomu ka 150 000 ti gwirime ti ya evupela-dyambu ti kongoma eYuropa. Ti rhange ti hlasela tindhawu leti vambeke ni Nambu wa Volga; kutani ti hlasela madoroba ya Rhaxiya, ti siya doroba ra Kiev ri ri nkuma. Vamongolia va tshembise leswaku a va ta tsetselela madoroba loko vanhu va kona vo va nyika vukhume bya swilo hinkwaswo. Kambe Marhaxiya ma hlawule ku lwa. Hi ku tirhisa tigolonyi ta nyimpi Vamongolia va hoxetele valala va vona hi maribye, va hisa khemikhali ya naphtha, na leyi vuriwaka saltpeter. Loko marhangu ya doroba ma mbundzumuxiwile, vahlaseri va nghene endzeni, va yayarhela vanhu vo tala swinene.

Mavuthu ya Vamongolia ma hlasele le Poland, eHungary ni le swiphen’wini swin’wana laha sweswi ku vuriwaka Jarimani. Matiko ya le Yuropa vupela-dyambu ma lunghekele nhlaselo, kambe a wu fikanga. Hi December 1241, Ndhuna-nkulu Ögödei u file handle ko kanakana a a dakwile. Kutani varhangeri va Vamongolia va hatle va tlhelela entsindza wa vona wa Karakorum laha ku nga kwalomu ka mpfhuka wa tikhilomitara ta 6 000 ku suka laha a va ri kona leswaku va ya hlawula mufumi lontshwa.

Güyük n’wana wa Ögödei, u ve mutlhandlami wa yena. Loyi a voneke ta ku vekiwa ka Güyük exikhundlheni a ku ri Muntariyana loyi a ri nghwendza loyi a fambeke riendzo ra tin’hweti ta 15 etindhawini leti a ti lawuriwa hi Vamongolia a yisela Mupapa Innocent wa Vumune papila. Mupapa u lave ku tiyisekisiwa leswaku Ndhuna-nkulu a yi nge ri hlaseli tiko ra Yuropa kutani u khutaze Vamongolia leswaku va amukela Vukreste. Güyük a nga tiyisekisanga. Ku ri na sweswo, u byele mupapa leswaku a a ta ta ni tihosi leswaku ti ta n’wi fundzha.

Ku Hlasela Tindhawu Tin’wana Timbirhi Nakambe

Ndhuna-nkulu leyi landzeleke a ku ri Mongke, loyi a vekiweke hi 1251. Yena ni buti wakwe Kublai va hlasele vafumi lava vuriwaka Sung le dzongeni wa Chayina, loko vuthu lerin’wana ri ye evupela-dyambu. Vuthu leri yeke evupela-dyambu ri siye Baghdad ri ri rhumbi naswona ri endla leswaku muti wa Damaska wu tinyiketa. Lava a va tivula Vakreste lava a va lwa ni Mamoslem va tsakile loko Mamoslem ma hluriwa hi Vamongolia, naswona lava a va tshama eBaghdad va phange swilo swa vaakelani va vona va Mamoslem va tlhela va ma dlaya.

Enkarhini wolowo wa nyimpi—loko Vamongolia va vonaka va lunghekele ku lwa ni Mamoslem—ku tlhele ku humelela mhaka leyi tshameke yi humelela. Ku fike rungula ra leswaku Mongke u file. Nakambe, vahlaseri va tlhelele ekaya, enkarhini lowu va siya vavanuna va 10 000 leswaku va sala enyimpini. Endzhaku ka sweswo, vuthu leri, leri nga nyawuriki ri lovisiwile hi vuthu leri humaka aEgipta.

Va hlurile loko va hlasela vafumi lava fuweke lava vuriwaka Sung le dzongeni wa Chayina. Entiyisweni, Ndhuna-nkulu Kublai u vule leswaku hi yena musunguri wa vafumi lavantshwa va le Chayina lava a va vuleke va Yuan. Ntsindza wakwe lowuntshwa namuntlha wu vuriwa Beijing. Endzhaku ko hlula lava a va seketela mfumo wa Sung eku heleni ka va-1270, Kublai u fume tiko ra Chayina leri a ro sungula ku va ni vun’we ku sukela loko ku we mfumo wa vafumi lava vuriwaka Tang hi 907.

Ku Avana Ni Ku Wa Ka Mfumo

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-14, Mfumo wa matimba wa Mongolia wu sungule ku avana. Swivangelo swa kona swi tele. Xivangelo xin’wana i ku lwa ka vatukulu va Ndhuna-nkulu Genghis loku vangeke leswaku mfumo wu avana wu va ni tindhuna-nkulu to hambana-hambana. Nakambe, Vamongolia va tekelele mikhuva ya vanhu va matiko lawa va nga ma hlula. Le Chayina ku lwa ka vatukulu va Kublai ku tsanise mfumo wolowo. Hi 1368 Machayina lawa a ma karharisiwe hi vafumi lava nga pfuniki nchumu, vuhomboloki ni swibalo leswi tlakukeke, ma hlule vafumi va wona va ka Yuan, ma va sindzisa ku tlhelela eMongolia.

Ku fana ni xidzedze, mfumo wa Vamongolia wu hatle wu vumbiwa, wu fuma swa xinkarhana ivi wu wa. Nilokoswiritano, ka ha vulavuriwa ha wona ematin’wini ya le Yuropa ni ya le Asia, ku katsa ni mhaka ya ku hlanganisiwa ka tiko ra Mongolia ni ra Chayina. Phela, Vamongolia va manguva lawa va dzunisa Ndhuna-nkulu yo sungula Genghis tanihi musunguri wa rixaka ra vona.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Bokisi/Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Endzhaku ko hlula va sungule mabindzu

Hi nkarhi lowu mfumo wa va ka Yuan, lowu sunguriweke hi Ndhuna-nkulu Kublai a wa ha ri ni matimba, wu seketele mabindzu ni ku famba-famba, leswi endleke leswaku ku va ni leswi a swi vuriwa “ku ndlandlamuxiwa lokukulu ka bindzu ematin’wini ya le Yuropa ni le Asia.” Wolowo a wu ri nkarhi wa muvalangi lonkulu wa le Venetia, Marco Polo (1254-1324).c Vaxavisi va le Arabiya, Peresiya, Indiya ni le Yuropa lava a va famba emisaveni kumbe elwandle a va famba ni tihanci, mimete, tindzalama ni swo lunga ha swona, leswi a va cincisa va kuma swilo leswi endliweke hi vumba,

Hi 1492, Christopher Columbus, loyi a a khome rungula leri kombisaka laha Marco Polo a fambeke kona, u tlute a ya evupela-dyambu a suka eYuropa, a ri ni ntshembo wo kondletela timhaka ta mabindzu ni vandyangu va le vuhosini va le Mongolia. Hambiswiritano, a a nga swi tivi leswaku mfumo wolowo se a wu ri ni malembe yo tlula dzana wu wile. Ku wa ka wona swi endle leswaku swi nga ha koteki ku vulavurisana, naswona Mamoslem a ma nga ha pfumeli leswaku ku tirhisiwa tindlela to suka eYuropa ti ya eVuxeni.

[Nhlamuselo ya le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Va Tiviwa Hi Ku Nga Hlawuli Vukhongeri

Hambileswi Vamongolia va khale a va nga hlawuli vukhongeri, kambe a va gandzela swikwembu swa hava. Buku leyi nge The Devil’s Horsemen yi hlamusela leswaku loko vanhu va le Vupela-dyambu va nghena eKarakorum, ku nga ntsindza wa Mongolia, va hlamarisiwe hi rifuwo ra kona na hi ntshunxeko wa vukhongeri lowu nga kona—a ku ri ni tikereke, tiyindlu ta vugandzeri ta Mamoslem ni titempele swi ri ekusuhi ni le kusuhi.

Vamongolia a va dyondzanga tidyondzo ta ntiyiso ta Vukreste kambe va dyondze tidyondzo ta mavunwa ta ntlawa wa Nestorius, lowu phatlukeke eKerekeni ya le Byzantium, kumbe ya le Vuxeni. Ntlawa wa Nestorius wu hundzule vanhu vo tala va ntlawa wa le Turkey lowu nga eAsia, lowu Vamongolia va hlanganeke na wona. Vavasati van’wana lava hundzuriweke va tekiwe emindyangwini ya le vuhosini bya Vamongolia.

Vamongolia va manguva lawa va pfumela eka vukhongeri byo hambana-hambana. Vaaki lava endlaka tiphesente ta kwalomu ka 30 va gandzela swikwembu swa hava; Vaprista va Mabudha (ya le Tibet) i 23 wa tiphesente; naswona Mamoslem ma endla tiphesente ta ntlhanu. Vanhu lavan’wana hinkwavo a va ngheni kereke.

[Mepe lowu nga eka tluka 15]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Matiko lawa a ma fumiwa hi Vamongolia

HUNGARY

RUSSIA

Kiev

Nambu wa Volga

SIBERIA

Lwandle ra Khaspi

Damascus

IRAN

Baghdad

UZBEKISTAN

MONGOLIA

Karakorum

Mananga ya Gobi

KOREA

CHINA

Beijing

INDIA

Novgorod

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Ntlhambi wa tihanci eMongolia

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Ndhuna-nkulu Genghis

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 12]

Bildarchiv Preussischer Kulturbesitz/​Art Resource, NY

[Laha Swifaniso Swi Humaka Kona eka tluka 15]

Scenic: © Bruno Morandi/age fotostock; Genghis Khan: © The Stapleton Collection/The Bridgeman Art Library