Hi Byihi Vumundzuku Bya Nyimpi?

“EMALEMBENI ya 4000 ya ku ringeta matlhari ni ku tlhela ma endliwa, mukhuva wolowo wu hundzuke lowu tlhontlhaka nyimpi,” ku vule John Keegan, n’wamatimu wa nyimpi. Xana wu ta kala wu hela mukhuva lowu? Vutomi bya vanhu vo tala byi herisiwile hi ku lwa. Matimba lamakulu ngopfu ni ku va ni mali yo tala swi kucetele ku tlhontlhiwa ka nyimpi. Hi magidi ya malembe, vanhu vo tlhariha va lwe hi matimba leswaku va kuma tindlela letintshwa ni leti antswaka to dlaya ni ku herisa vanhu. Xana vanhu va ku hisekela hi ndlela leyi fanaka ku tisa ku rhula? Doo! Kambe, vo tala va vula leswaku ntshembo wu kona.

Vonelo Ra Leswaku Nyimpi I Vuphukuphuku

Vonelo leri ri sekeriwe eka ntshembo wa leswaku vanhu lava dyondzekeke a va ha languti nyimpi ku fana ni le ku sunguleni. Hi lembe-xidzana ra vu-13, ku vuriwa leswaku Genghis Khan nhenha ya le Mongol u te: “Munhu u kuma ntsako hi ku hlula valala vakwe, hi ku va susa emahlweni ka yena, hi ku va tekela swilo swa vona, hi ku va vona va ri ni gome ni hi ku pfinya vasati va vona ni vana va vona va vanhwanyana.”

Namuntlha a hi ehleketi nikatsongo hi ku twa murhangeri wa misava a vula marito wolawo! Buku leyi nge A History of Warfare yi ri: “Namuntlha a swi koteki kahle emisaveni ku nyikela swivangelo leswi kombisaka leswaku nyimpi yi fanerile.” Nyimpi a ya ha langutiwi yi ri nchumu lowu tolovelekeke, wa ntumbuluko, lowu dzunekaka kumbe lowu tlakukeke. Ku halatiwa ka ngati hi tinyimpi ta lembe-xidzana ra vu-20 ku siye vanhu va chava ni ku nyenya leswi nyimpi yi swi endlaka. Mutsari un’wana u vule leswaku ndlela leyi madzolonga ma vengiwaka ha yona yi endle leswaku ku herisiwa xigwevo xa rifu ematikweni yo tala kutani yi khutaza ku tshikiwa ka lava va alaka ku nghenela vusocha.

Ku venga ku dlaya a hi kona ntsena ku cinceke mavonelo ya vanhu. Ku tisirhelela na kona i xivangelo xin’wana xa nkoka. Kutani, matlhari ya manguva lawa ma ni khombo ngopfu, matlhari ya nyutliya ni lama tolovelekeke, lerova nyimpi yin’wana ni yin’wana leyi nga lwiwaka hi matiko lamakulu namuntlha yi nga ma lovisa hamambirhi. Ku sungula nyimpi leyikulu i vuphukuphuku, i ku tidlaya. Vo tala va vula leswaku vonelo leri hi rona ri siveleke nyimpi ya nyutliya ku tlula malembe ya 50.

Ka ha ri ni xivangelo xin’wana lexi endlaka leswaku vanhu van’wana va va ni langutelo rin’wana hi vumundzuku. Nyimpi leyikulu yi langutiwa yi ri vuphukuphuku ku nga ri ntsena hileswi ku nga lovisiwaka swilo hinkwaswo kambe hileswi ku nga riki na nchumu lexi nga kumiwaka. Hi tlhelo ra ikhonomi, lexi endlaka leswaku swi vonaka onge nyimpi leyikulu a yi nge vi kona hi lexi: Matiko lama fuweke ni lama nga ni matimba ma vuyeriwa ngopfu hi ntirhisano wa ikhonomi. Matiko lawa ma vuyeriwa ngopfu loko ku ri ni ku rhula ku tlula ndlela leyi ma nga vuyeriwaka ha yona endzhaku ka nyimpi. Hikwalaho, matiko lamakulu ma ni swivangelo leswinene swo hlayisa ku rhula. Tlhandlakambirhi, ma vuyeriwa hi ku lamula matiko lamatsongo lama xungetaka xiyimo xa ikhonomi hi ku lwa ka wona.

Matshalatshala Ya Misava Hinkwayo Ya Ku Tisa Ku Rhula

Ku kombisa leswaku matiko ma lava ku herisa nyimpi swi vonaka emaritweni lama tsariweke eka xitifiketi xa Nhlangano wa Matiko. Eka xona ku tsariwe leswaku matiko lama nga swirho swa wona ma tiyimisele “ku ponisa switukulwana leswa ha tlhandlamaka emaxangwini ya nyimpi, leyi enkarhini wa ku hanya ka hina [hi tinyimpi timbirhi ta misava] yi tiseleke vanhu nhlomulo lowukulu ngopfu kambirhi.” Ku tiyimisela ka matiko ku ponisa switukulwana swa nkarhi lowu taka enyimpini swi kombisiwe emaritweni ya nsirhelelo lowu hlanganyeriwaka—nawu wa leswaku matiko ma fanele ma khomisana eku lweni ni tiko leri ku vuriwaka leswaku ri rhandza ku pfuxa nyimpi. Kutani, loko tiko ro karhi ri lava ku tlhontlha nyimpi, a ri ta hlundzukeriwa hi matiko ya misava hinkwayo.

Hambileswi swi olovaka ku veka nawu lowu, kambe ku wu landzela swa tika. The Encyclopædia Britannica yi ri: “Hambileswi hi tindlela to karhi nsirhelelo lowu wu veke wa nkoka eka Ntsombano wa Ntwanano wa Matiko naswona wu tsariweke eka Xitifiketi xa Nhlangano wa Matiko, kambe wu tsandzekile hi tindlela timbirhi. Ku pfumaleka ka hulumendhe ya misava hinkwayo leyi nga ta lulamisa timhaka leti swi endle leswaku matiko ma tsandzeka ku va ni vonelo rin’we malunghana ni matiko lama rhandzaka nyimpi, xisweswo a ma pfumelelananga leswaku ku hlaseriwa matiko wolawo, kutani a ku simekiwanga vuthu ra misava hinkwayo ra nsirhelelo lowu tsariweke eka Xitifiketi lexi.”

Nilokoswiritano, vonelo ra ku simeka ntlawa wun’wana lowu nga ta khutaza ku rhula i nchumu lowuntshwa eka vanhu. Vo tala lava va lavaka ku rhula, va ha ri ni ntshembo eka vahlayisi va ku rhula va Nhlangano wa Matiko lava ambalaka tiberete ta wasi. Va titwa ku fana ni mutsari wa maphepha-hungu la dzuniseke “mianakanyo ya ku vekiwa ka masocha ya ku rhula, lama rhumeriweke endhawini leyi ku lwiwaka eka yona, ku nga ri ku ya lwa nyimpi, kambe ku ya khutaza ku rhula, ku nga ri ku ya lwa ni valala, kambe ku ya pfuna vanghana.”

Hi makume ya malembe, Nyimpi ya Vusukumbele yi avanyise Nhlangano wa Matiko wu va mintlawa yimbirhi, ha un’we wu tiyimisele ku onha leswi lowun’wana wu navelaka ku swi endla. Hambileswi ku hela ka Nyimpi ya Vusukumbele ku nga ku herisangiki ku lwa ni ku nga tshembani ka matiko, vanhu vo tala va kholwa leswaku xiyimo xa tipolitiki sweswi xi endla leswaku Nhlangano wa Matiko wu endla hilaha a wu kunguhate hakona.

Nhluvuko wun’wana wa lembe-xidzana ra vu-20 wu tlhela wu nyikela ntshembo eka lava va lavaka ku rhula. Hi xikombiso, pakani ya ku va ni vayimeri va matiko mambe emisaveni hinkwayo i ku tlhantlha swiphiqo hi ku rhula. Vumunhu byi pfuna ku hluvukisa matiko man’wana ni ku pfuna lava hlaseriweke hi nyimpi. Ku va ni ku rhula swin’we ni vumunhu, haswimbirhi swi ve xiphemu xa nawu wa matiko mambe. Lava va khutazaka ku rhula va xiximiwa.

Nyimpi Ya Nkarhi Lowu Taka

Hambiswiritano, ntshembo wun’wana ni wun’wana wu fanele wu sekeriwa hi mavonelo ya xiviri. Loko Nyimpi ya Vusukumbele yi hela hi 1989, vo tala a va tshemba leswaku ku ta va ni ku rhula emisaveni. Kambe, nyimpi yi ye emahlweni. Emalembeni ya nkombo lama landzeleke, ku ve ni tinyimpi tin’wana ta kwalomu ka 101 etindhawini to hambana-hambana. To tala a ku ri tinyimpi ta xin’wana-manana. A ti lwiwa hi mintlawa leyi phikizanaka yi tirhisa matlhari lama nga rharhanganangiki. Hi xikombiso, eRwanda, vanhu vo tala va dlayiwe hi mabanga.

Hakanyingi, manguva lawa ku lweriwa emadorobeni ni le mitini, naswona a ku hlawuriwi ndluwu ku siyiwa hove. Michael Harbottle, mukongomisi wa Ndzawulo yo Kondletela ku Rhula eMisaveni Hinkwayo, u tsarile: “Enkarhini lowu hundzeke leswi vangaka nyimpi a swi ri erivaleni, kambe namuntlha swi rharhangane ngopfu naswona swa tika ku swi lawula. Madzolonga lama fambisanaka ni tinyimpi leti i makulu swinene naswona a ma twisiseki nikatsongo. Vaaki va va ekhombyeni ra ku duvuriwa ku fana ni lava lwaka.” Tinyimpi to tano leti lwiwaka hi matlhari lama nga rharhanganangiki a ti vonaki ti ri kusuhi ni ku hela.

Hi nkarhi lowu fanaka, ematikweni lama fuweke ya misava, matlhari lama rharhanganeke ma ya ma andza swinene. Michini leyi tirhisiwaka ku vona—hambiloko yi vekiwe empfhukeni, elwandle-nkulu kumbe emisaveni—yi pfuna vuthu ra manguva lawa ku vona hi ku hatlisa tindhawu leti tumbeleke to fana ni le makhwatini, handle ko kavanyetiwa, ku tlula hambi ku ri rini eku sunguleni. Kan’we-kan’we loko michini leyi yi vona leswi faneleke ku hlaseriwa, ku nga rhumeriwa tibomo ti ya hlasela—hakanyingi ti ba hi ku pakanisa lokukulu. Loko thekinoloji leyintshwa yi ri karhi yi antswisiwa ngopfu naswona yi tirhisiwa, “nyimpi leyi nga ekule” yi vonaka yi ri kusuhi ni ku va ya xiviri, yi pfuna vuthu leswaku ri vona hinkwaswo, ri hlasela hinkwaswo ni ku lovisa vunyingi bya leswi nala a nga na swona.

Loko hi ehleketa hi nyimpi ya nkarhi lowu taka, a hi fanelanga hi rivala nxungeto wa matlhari ya nyutliya lama nga kona. Magazini lowu nge The Futurist wa vhumbha: “Ku andza ka matlhari ya atomo swi endla leswaku nxungeto wa tinyimpi ta atomo wu va wukulu emalembeni ya 30 lama taka. Tlhandlakambirhi, matlhari ya atomo ma nga ha tirhisiwa hi matherorisi.”

Xiphiqo Xi Kwihi?

I yini lexi pfilunganyeke matshalatshala ya ku kuma ku rhula ka misava hinkwayo? Xivangelo-nkulu hi leswi vanhu va nga riki na vun’we. Vanhu va avane hi matiko ni mindhavuko, leyi nga tshembaniki, leyi venganaka kumbe leyi chavanaka. Va ni swikongomelo, mavonelo ni tipakani leti nga faniki. Ku tlula kwalaho, ku tirhisiwa ka matimba ya nyimpi ku ve ndlela yin’wana ya ku kuma leswi vanhu va swi lavaka hi magidi ya malembe. Endzhaku ko lemuka xiyimo lexi, xiviko lexi humaka eka Ndzawulo ya Vukamberi ya Kholichi ya Nyimpi ya le United States xi te: “Eka vo tala leswi a swi vula leswaku ku rhula ku nga tisiwa ntsena hi hulumendhe ya misava hinkwayo.”

Van’wana a va vona onge Nhlangano wa Matiko wu nga va hulumendhe yoleyo. Kambe Nhlangano wa Matiko a wu sunguriwanga hi xikongomelo xa ku va hulumendhe ya misava hinkwayo leyi nga ni matimba ya ku tlula ya matiko lama nga swirho swa wona. Wu ni matimba lawa wu nyikiwaka wona hi matiko wolawo ntsena. Matiko wolawo ma ha ya emahlweni ma va ni mavondzo ni ku nga twanani, naswona matimba lawa ma wa nyikaka Nhlangano wa Matiko i matsongo swinene. Hikwalaho, ematshan’weni ya leswaku Nhlangano wa Matiko wu kongomisa matiko hinkwawo, hi wona wu kongomisiwaka hi matiko lawa.

Nilokoswiritano, ku rhula ka misava hinkwayo ku ta kala ku va kona emisaveni. Xihloko lexi landzelaka xi kombisa ndlela leyi ku nga ta ta ha yona.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 13]

“VANHU VA FANELE VA HERISA NYIMPI, LOKO SWI NGA RI TANO NYIMPI YI TA VA HERISA.”—JOHN F. KENNEDY

[Xifaniso lexi nga eka tluka 15]

Nhlangano wa Matiko a wu vanga hulumendhe ya misava hinkwayo

[Xihlovo Xa Kona]

UN photo