I Mani La Nga Tisaka Ku Rhula Loku Nga Heriki?

“Va ta fula mabanga ya vona ya va swikomu, ivi matlhari ya vona va ma endla tihwevo: tiko a ri nga ha lwi ni tiko rin’wana, hambi ku ri nyimpi a va nga ha yi dyondzi.”

TSALWA leri nga laha henhla ri huma eka Esaya ndzima 2, ndzimana 4, eka vuhundzuluxeri bya Bibele bya King James. Magazini lowu nge Human Development Report 1994, lowu kandziyisiweke hi United Nations Development Programme (UNDP) wu tshahe marito lawa ivi wu engetela wu ku: “Loko ku hela nyimpi ya vusukumbele [hi 1990] a swi vonaka onge kutani vuprofeta lebyi a a byi hetiseka. Kambe ku ta fika sweswi leswi swi tikombe swi ri ntshembo wa vukanganyisi.”

Ku Hunguta Masocha

Nchumu wun’wana lowu hungutaka mintshembo ya ku rhula hi leswaku ku hundzuka ka mafambiselo ya tipolitiki ta misava hinkwayo a ku fambisani ni ku hungutiwa ka timali leti tirhiseriwaka vusocha. I ntiyiso, ku ni laha ti hungutiweke. Hi ku ya hi tinhlayo ta Nhlangano wa Matiko, timali leti tirhiseriwaka vusocha emisaveni hinkwayo ti hunguteke ku suka eka mali leyi ana a yi tshama yi ri ehenhla ya 3,6 wa tibiliyoni ta tirhandi hi 1987 ku ya ka 2,96 wa tibiliyoni ta tirhandi hi 1992. Kambe yona 2,96 wa tibiliyoni ta tirhandi toleto ya ha tele ngopfu. Hi mindzinganyeto ntsena yi nga ringana ni kwalomu ka hafu ya muholo wa hafu ya vaaki va misava!

Xivangelo xin’wana lexi endlaka leswaku matlhari ya nga vekiwi ehansi i mhaka ya leswi ku anakanyiwaka leswaku vusocha byi nga ha hi sirhelela. Xisweswo, hambiloko Nyimpi ya Vusukumbele yi herile, vo tala lava nga ematikweni lama hluvukeke va vula leswaku timali ta tiko leti tirhiseriwaka ku tisa nsirhelelo ti fanele ti tshama ti ri ehenhla. James Woolsey, loko a ha ri mukongomisi wa U.S. Central Intelligence Agency, u byele Nhlengeletano leyi Tlakukeke hi February 1993 a ku: “Xivandzana lexi [U.S.S.R.] hi xi dlele, kambe sweswi hi hanya ekhwatini leri nga tala hi tinyoka ta tinxaka-nxaka leti chavisaka leta vuxungu.”

Ni le matikweni lama hluvukaka mali leyi tirhiseriwaka vusocha leyi nge henhla yi yimeleriwa hi leswaku i ndlela yo tisirheleta eka nhlaselo wa matiko man’wana lama ku anakanyiwaka leswaku ya nga ha va swivandzana ni tinyoka leta vuxungu. Kambe entiyisweni, UNDP yi te, “matiko lama hluvukaka ma lwe tinyimpi to hlayanyana ta matiko hinkwawo, naswona mo tala ya wona ma tshikilele vanhu hi mavuthu ya wona lama hlomeke.” Entiyisweni, xiviko xa UNDP xa hlamusela: “Ematikweni lama hluvukaka, swivangelo swo dlawa hikwalaho ka mihuni ya vanhu (hi nsiko ni mavabyi lama sivelekaka) swi tlula swivangelo swa ku dlayiwa hi nyimpi ni ku dlayiwa hi swivangelo swin’wana hi makhamba ya 33. Kambe, hi avhareji ku na 20 wa masocha eka dokodela un’we. Kasi, hakanyingi masocha ya hunguta nsirheleleko wa munhu ku tlula ku wu engetela.”

Bindzu Ra Matlhari Ra Matiko Hinkwawo

Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vusukumbele, mimfumo mimbirhi leyi tlakukeke yi ma xavisele matlhari matiko lama yi endleke mintwanano na wona, leswaku yi tiyisa vuxaka, yi ta kuma ndhawu yo simeka mintsindza ya vusocha, ni leswaku yi hambeta yi ma lawula. Mavuthu ya le matikweni yo tala ma engeteleke matimba. Hi xikombiso, sweswi matiko ya 33 ma na kwalomu ka 1000 wa mimovha ya wona vini ya nyimpi ha rin’we.

Sweswi leswi Nyimpi ya Vusukumbele yi heleke, ku yimeleriwa ka ku xavisiwa ka matlhari hi swivangelo swa tipolitiki ni swa vutlharhi swi herile. Kambe xivangelo xa ikhonomi xa ha ri xikulu. Ku laviwa mali! Hikwalaho, loko etikweni matlhari ya nga ha laviwi ngopfu, vaendli va matlharhi va khorwisa tihulumendhe ta vona leswaku ndlela yo endla mintirho ni ku hlayisa ikhonomi yi ri yinene i ku xavisa matlhari ematikweni mambe.

Magazini lowu nge World Watch wu ri: “Lexi nga twisisekiki hi leswaku, loko hi hala tlhelo mimfumo leyikulu yi ri karhi yi tshika ku xavisa miseve ya yona leyikulu ya nyutliya, hi hala tlhelo lerin’wana handle ko dya nkarhi yi lava tindlela to xavisa tibomo ni swibamu swa yona leswi tolovelekeke eka un’wana ni un’wana la nga swi xavaka.” Wu ri yini ntsengo? Hi ku ya hi Stockholm International Peace Research Institute, ntsengo wa matlhari lama amukelekaka lama xavisiweke ebindzwini ra misava hinkwayo emalembeni ya 1988 ku ya ka 1992 a wu ri 548 wa magidi ya timiliyoni ta tirhandi. Muxavisi lonkulu a ku ri United States, ivi ku landzela matiko ya khale ka Soviet Union.

Nxungeto Wa Nyutliya Wa Ha Ri Kona

Ku vuriwa yini hi nxungeto wa nyutliya? Hi 1987, United States na Soviet Union (kumbe matiko lama nga vatlhandlami va rona) ma sayine ntwanano lowu vitaniwaka Intermediate-Range Nuclear Forces Treaty, ivi hi lembe ra 1991 ni ra 1993 va sayina mintwanano mimbirhi ya Strategic Arms Reduction Treaties (START).

Mintwanano ya START yi yirise miseve leyi celeriwaka leyi nga na swiyenge leswi bulukaka swo tlula xin’we ivi yi lerisa leswaku ku nga si fika lembe ra 2003 ku fanele ku va ku herisiwe kwalomu ka swiyenge swinharhu swa xibuluki xin’wana ni xin’wana xa nyutliya lexi nga kotaka ku buluka. Kambe hambileswi nxungeto wa Nyimpi ya Vunharhu ya Misava wu heleke, ka ha ri ni vuhlayiselo bya matlhari ya nyutliya byo tala—byo tala lerova byi nga herisa xin’wana ni xin’wana lexi hanyaka emisaveni hi minkarhi yo hlayanyana hi ku phindha-phindha.

Ku tlhantlha matlhari lawa swi engetela tindlela ta ku yiviwa ka nhundzu ya nyutliya. Hi xikombiso, hi lembe Russia ri ntlhantlha swibuluki swa kwalomu ka 2000 ivi ri swi hlayisa, ivi eka swona ri humesa swirhungulutwana swa plutonium leswi ringanaka ni xibakele leswi vitaniwaka tipiti. Piti ya xibuluki, leyi ku yi endla swi lavaka mali ni vutshila lebyikulu, hi xona xivindzi xa bomo ya nyutliya. Tanihi leswi hi ntolovelo tipiti ti nga phutseriwa hi xikhwakhwa xa nsimbhi lexi pfalelaka miseve leyi nga vonakiki, khamba ri nga tipambulela yin’we ri yi hoxa exikhwameni. Loko mupfukeri wa mfumo a kuma piti leyi ana yi lunghekeleke ku tirha a nga ha yi funengeta hi swilo leswi bulukaka hi matimba, a tivumbela bomo ya matimba lamakulu ngopfu.

Xiphiqo xin’wana i nxungeto wa ku hangalasiwa ka matlhari ya nyutliya ematikweni lama ngo ya ma andza. Ntlhanu wa matiko ma tekiwa ma ri mintsindza ya nhundzu ya nyutliya—China, Furwa, Russia, United Kingdom, na United States—ni matiko ma nga ri mangani man’wana na wona ma langutiwa ma ri ni vuswikoti byo hlela matlhari ya nyutliya hi ku hatlisa.

Tanihi leswi matiko yo tala ma yaka ma kuma matlhari ya nyutliya, leswaku un’wana a nga ma tirhisa na swona swi ya swi humela erivaleni. Vanhu a vo swi chava ntsena ku tirhisiwa ka matlhari lawa lamakulu. Hilaha buku leyi nge The Transformation of War yi swi vekaka ha kona, “matimba ya wona i makulu ngopfu lerova ma endla matlhari lama tolovelekeke ma vonaka onge i swilo swo hungasa ntsena.”

Ku Veka Matlhari Ehansi Ni Ku Rhula

Xana xiyomo xi ta va njhani loko matiko yo herisa matlhari ya wona lama ya xiyimo xa le henhla lama lovisaka? Xana sweswo swi nga vula misava leyi nga ni ku rhula? Nikatsongo. N’wamatimu wa swa vusocha John Keegan u te: “Ku sukela hi August 9 1945, matlhari ya nyutliya a ma si dlaya munhu. Lava 50000 000 lava feke enyimpini ku sukela hi siku rolero, va dlayiwe ngopfu-ngopfu hi matlhari lama nga nyawuriki lama endliwaka ya tele ni hi makulu lamatsongo, lama nga ni nxavonyana wo ringana ni wa swi-ya-ni-moya swa nkoka wa le hansi ni tibetiri ta nsiti leti ti tateke misava hi nkarhi wun’we na swona.”

Xikombiso xa sweswinyana xa ku tirhisiwa ka matlhari ya thekinoloji leyi nga nyawuriki i ku dlayana ka le Rwanda, tiko leri The World Book Encyclopedia (1994) yi vulaka leswi ha rona: “Vanhu vo tala i Marhoma Khatoliki. . . . Tikereke ta Rhoma Khatoliki ni tin’wana ta Vukreste ti fambisa swikolo swo tala swa le hansi ni swa le henhla.” Kambe, le Rwanda kwalomu ka hafu ya miliyoni wa vanhu va dlayiwe hi vanhu lava hlomeke hi mabanga. Kahle-kahle, leswaku ku tisiwa ku rhula ka misava hinkwayo, ku laveka swin’wana, ku tlula ntsena ku hunguta matlhari lama tolovelekeke ni ya nyutliya. Nakambe, ku ni nchumu wun’wana lowu lavekaka ku tlula tidyondzo leti dyondzisiwaka hi vukhongeri bya misava.

Mimpfilumpfilu Ya Swivongo Ya Engeteleka

Sadako Ogata, khomixinara lonkulu wa Nhlangano wa Matiko wa vabaleki, wa ha ku vula leswi: “Xikan’we-kan’we endzhaku ka Nyimpi ya Vusukumbele, a hi anakanya leswaku swiphiqo hinkwaswo swi ta tlhantlhiwa. A hi nga swi xiyi leswaku Nyimpi ya Vusukumbele a yi katsa ni swin’wana—ku nga leswaku mimfumo leyikulu a yi hlayisa kumbe ku sindzisa nhleleko etindhawini leti yi ti lawulaka. . . . Kutani sweswi, leswi Nyimpi ya Vusukumbele yi nga hela, hi vona ku tumbuluka ka tinxaka hinkwato ta mimpfilumpfilu ya swivongo leyi kumbexana a yi ri kona emahlweni ya Nyimpi yo Sungula ya Misava leyi ngopfu-ngopfu yi nga ya xintu, leyi a yi lo tumbelanyana.”

Arthur Schlesinger, n’wamatimu ni mutsari la kumeke sagwadi ra Pulitzer, na yena u humesa yinhla leyi fanaka: “Muxaka wun’wana wa rivengo wu siva wun’wana. Ku ntshunxa vanhu eka voko ra nsimbhi ra mintshikilelo ya mavonelo le Yuropa Vuxa ni le khale ka Soviet Union swi pfuxe rivengo ra swivongo, ra vutiko, ra vukhongeri ni ra ririmi leri dzimeke timitsu ematin’wini ni le mianakanyweni. . . . Loko lembe-xidzana ra vu-20 a ri ri lembe-xidzana ra mavonelo lama nga hundzukiki ya nyimpi, lembe-xidzana ra vu-21 rona ri sungula ri ri lembe-xidzana ra nyimpi ya swivongo.”

Hi ku ya hi tinhlayo ta Nhlangano wa Matiko, exikarhi ka 1989 na 1992 a ku ri na 82 wa tinyimpi leti ku hlomiweke eka tona, ngopfu-ngopfu leti lwiweke ematikweni lama hluvukaka. Hi 1993, 42 wa matiko ma lwe tinyimpi letikulu, naswona ematikweni man’wana ya 37 ku ve ni madzolonga ya swa tipolitiki. Kasi, Nhlangano wa Matiko—mali ya wona yi tirhisiwe hi laha va nga kotaka ha kona—yi endla matshalatshala yo tisa ku rhula etindhawini ta 17 handle ko humelela. Hakunene, vanhu va fanele va yi langutela kun’wana misava ya ku rhula.

Swiphiqo Leswi Swa Ha Hlometelaka

Ematshan’wini ya leswaku va languta vumundzuku va ri ni ntshembo, vanhu vo tala va ya va byi languta byi chavisa. Xifunengeto xa nkandziyiso wa February 1994 wa The Atlantic Monthly xi katsakanya nchumu wun’wana lowu nga ta humelela eka malembe lama taka: “Matiko ma hlanhleka hikwalaho ka magandlati lama nkarhi na nkarhi ma humelelaka ma lava balekaka timhangu ta ntumbuluko ni leti vangiwaka hi vanhu. . . . Etinyimpini ku lweriwa swilo leswi ana swi pfumalekaka, ngopfu-ngopfu mati, ivi nyimpi hi yoxe yi ndlandlamuxiwa hi vugevenga, loko mintlawa leyi hlomeke, leyi nga riki na mintsindza, yi famba yi pembela hinkwako-nkwako yi phanga swilo yi lwa ni mavuthu yo hlayisa nsirheleleko lama thoriweke hi vanhu va swiyimo swa le henhla.”

Xana leswi swi vula leswaku ku rhula ka hilaha ku nga heriki a ku nge kumeki? Nikatsongo! Xihloko lexi landzelaka xi kombisa swivangelo swa ku va hi languta vumundzuku hi ri ni ntshembo.

Vukhongeri —Xana I Mutisi Wa Ku Rhula?

Loko matiko ma lwa, vukhongeri bya misava byi tibakanyela ekule tidyondzo ta ku rhula ni vumakwavo. Mayelana ni xiyimo xa nkarhi wa Nyimpi yo Sungula ya Misava, brigadiya lonkulu wa le Britain, Frank P. Crozier u te: “Tikereke ta Vukreste hi vona vahlohloteri-nkulu va ku halatiwa ka ngati loku hi ku endleke, naswona hikwalaho ka vona hi swi endle hi tshunxekile.”

Leswi vukhongeri byi swi endleke enyimpini swa fana eminkarhini hinkwayo. N’wamatimu wa Mukhatoliki E. I. Watkin u pfumerile: “Hambileswi swi vavaka ku swi pfumela, hina hi nga ka hi nga vuli mavunwa kumbe hi nga tshembeki kumbe hi honisa ntiyiso wa matimu wa leswaku Vabixopo va hambete va seketela tinyimpi hinkwato leti lwiweke hi hulumendhe ya tiko ra vona.” Nakambe kholomu ya vakandziyisi va phepa-hungu leri nge Sun ra le Vancouver, eCanada, yi te: “Kumbexana i ku tsana ka vukhongeri hinkwabyo lebyi hleriweke leswaku kereke yi rhandza mujeko . . . Hi yihi nyimpi leyi tshameke yi lwiwa ku nga vuriwi leswaku Xikwembu xi le ka matlhelo hamambirhi?”

Swi le rivaleni, ematshan’wini yo va mutisi wa ku rhula, vukhongeri bya misava byi hlohlotele tinyimpi ni ku dlayana—hilaha swi kombisiweke hakona swinene eku dlayaneni ka le Rwanda.

Vuhava Bya Nyimpi

Ebukwini leyi nge I Found No Peace, leyi kandziyisiweke hi 1936, muyimeri wa tiko rimbe Webb Miller u tsale leswi: “Nchumu lowu hlamarisaka swinene hi leswaku, ku chavisa lokukulu ka [Nyimpi yo Sungula ya Misava] ni ku nyenyetsa ni vuhava bya yona a swi ndzi khumbanga ngopfu kukondza endzhaku ka nhungu wa malembe se yi hundzile.” Enkarhini wolowo u endzele timbala ta nyimpi ta Verdun, laha a vulaka leswaku vavanuna va 1050000 va fele kona.

Miller u tsarile: “Hi nkarhi wa nyimpi a ndzi kanganyisiwile, xikan’we ni timiliyoni tin’wana. Nyimpi ya Misava yi kote ntsena ku tumbuluxa tinyimpi tin’wana. Nhungu na hafu wa timiliyoni ta vavanuna va lovile va nga xi kumanga ni lexi a va xi lava, makume ya timiliyoni ti vone swilo leswi tsuvulaka misisi leswi nga hlamuselekiki, naswona madzana ya timiliyoni va vone maxangu, va pfumala, naswona va sala va nga tsakanga. Hinkwaswo leswi swi humelele hikwalaho ka vukanganyisi lebyikulu.”

Malembe manharhu endzhaku ka loko buku leyi yi kandziyisiwile, Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi tlhekekile. Phepha-hungu leri nge The Washington Post ri te: “Tinyimpi ta lembe-xidzana ra hina ra vu-20 ti ve ‘tinyimpi ta ku nghena hi nhloko’ ku lwiwa ni hinkwavo, masocha ni vaaka-tiko. . . . Tinyimpi to pfumala ku anakanyela ta malembe-xidzana lama hundzeke a ti ri titsongo ngopfu loko ti ringanisiwa ni leti.” Hi ku ya hi mindzinganyeto ya munhu un’wana, ku fe 197 wa timiliyoni ku sukela hi 1914 etinyimpini ni le ka mimpfilumpfilu ya xin’wana-manana.

Kambe, tinyimpi leti hinkwato ni mimpfilumpfilu ya munhu a yi tisanga ku rhula kumbe ntsako. Hilaha The Washington Post yi vuleke ha kona, “ku fikela sweswi, ku hava fambiselo ra tipolitiki kumbe ra swa timali eka lembe-xidzana leri leri rhulisaka kumbe ku enerisa timiliyoni ta vanhu lava nga tshamisekiki.”

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Manana loyi hi wun’wana wa madzana ya magidi ya vanhu lava dlayiweke eRwanda —vo tala va dlayiwe hi vanhu va vukhongeri bya ka vona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 1]

Albert Facelly/Sipa Press