Nyimpi Ya Nyutliya—Xana Ya Ha Xungeta?

Hi mutsari wa Xalamuka! eJapani

“Munhu un’wana ni un’wana la hanyeke kahle enhlokweni u chava nyimpi ya nyutliya, naswona tiko rin’wana ni rin’wana leri tivaka thekinoloji ra yi kunguhata. Un’wana ni un’wana wa swi tiva leswaku nyimpi ya nyutliya i vuhunguki, naswona tiko rin’wana ni rin’wana ra yi sasa.”—Mutivi wa tinyeleti Carl Sagan.

HI AUGUST 6, 1945, xihaha-mpfhuka xa nyimpi xa le Amerika xi jikijele bomo ya athomo eHiroshima, le Japani, naswona hi ku copeta ka tihlo, yi mbumburhele vanhu ni ku onha ndhawu. Leyi a ku ri bomo yo sungula ya athomo leyi tirhisiweke enyimpini. Bomo leyi yi mbundzumuxe ndhawu ya doroba leyi endlaka 13 wa tikhilomitara leti ringanaka matlhelo hinkwawo, laha a ku ri ni vanhu va 343 000. Miako yo tala ya le dorobeni yi onhiwile, ku fa vanhu va 70 000 naswona ku vaviseka va 69 000. Endzhaku ka masiku manharhu ku jikijeriwe bomo yin’wana ya athomo le Nagasaki, yi dlaye vanhu va 39 000 ni ku vavisa va 25 000. Kwalomu ka hafu ya miako ya le dorobeni yi mbundzumuxiwile kumbe ku onhiwa. A ku nga si tshama ku tirhisiwa tlhari leri nga ni matimba hi ndlela leyi ematin’wini ya vanhu. Misava yi cincile. Yi nghene eka nguva ya nyutliya. Endzhaku ka malembe ma nga ri mangani, United States, khale ka Soviet Union, Great Britain, Furwa na Chayina, ma endle bomo leyi nga ni khombo ngopfu ya hayidirojeni.

Nyimpi ya Vusukumbele, nyimpi exikarhi ka matiko ya Makhomunisi ni lama nga riki ya Makhomunisi, yi kucetele ku endliwa ka matlhari ya nyutliya ni tindlela ta ku ma jikijela hilaha ku pakanisaka swinene. Ku chava ku funengete misava tanihi leswi ICBMs (intercontinental ballistic missiles [matlhari lama tifambisaka lama fikaka eka matiko-nkulu man’wana]) lama nga swi kotaka ku ba matiko lama nga ekule hi tikhilomitara leti tlulaka 5 600 ku nga si hela timinete ti nga ri tingani, hayi tiawara. Swikepe swa le hansi ka mati a swi ri ni matlhari yo tala ya nyutliya lama nga onhaka tindhawu ta 192. Ku tshame ku ringanyetiwa leswaku vuhlayiselo bya matlhari ya nyutliya byi ni matlhari lama nga ni swibuluki ya 50 000! Hi nkarhi wa Nyimpi ya Vusukumbele, vanhu a va ri ekhombyeni ro weriwa hi leswi van’wana va swi vulaka Armagedoni ya nyutliya—nyimpi leyi ku nga riki na la hlulaka.

Ku Hela Ka Nyimpi Ya Vusukumbele

Hi va-1970, khombo ra Nyimpi ya Vusukumbele ri hungutekile “hilaha swi kombisiweke hakona eka ntwanano wo Sungula ni wa Vumbirhi wa SALT [Strategic Arms Limitation Talks], laha mimfumo leyikulu yi vekeke swipimelo eka matlhari lama tifambisaka ni le ka tindlela leti nga tirhisiwaka ku hlasela hi matlhari ya nyutliya,” ku hlamusela The Encyclopædia Britannica. Kutani eku heleni ka va-1980, Nyimpi ya Vusukumbele yi sungule ku verhama kutani yi hetelela yi fike emakumu.

“Ku hela ka Nyimpi ya Vusukumbele ku nyike vanhu ntshembo wa leswaku mphikizano lowu a wu ri kona exikarhi ka United States na Rhaxiya wa ku endla matlhari wu ta hela,” hi ku vula ka xiviko lexi tsariweke hi vandla ra Carnegie Endowment for International Peace. Hikwalaho ka matshalatshala lama endliweke yo veka matlhari ehansi, vuhlayiselo bya madzana bya matlhari ya nyutliya byi hahluriwile. Hi 1991, tiko ra Soviet Union ni ra United States ma sayine Ntwanano wa ku Hunguta ni ku Veka Swipimelo eka Mahlaselelo eNyimpini, leswi endleke leswaku matiko lawa mambirhi ma hunguta matlhari ya wona ya nyutliya, naswona ku va nchumu wo sungula ematin’wini leswaku ma hunguta matlhari lama nga ni swibuliki, lama nga tirhisiwaka enyimpini ma ya eka 6 000. Eku heleni ka 2001, matiko lawa hi mambirhi ma tivise leswaku ma swi endlile leswi ku twananiweke ha swona hi ku hunguta matlhari ya nyutliya lama nga ni swibuluki. Ku tlhandlekela kwalaho, hi 2002, va pfumelelanile eka Ntwanano wa le Moscow lowu sindziseke leswaku ku tlhela ku hungutiwa matlhari ma fika exikarhi ka 1 700 na 2 200 emalembeni ya khume lama taka.

Hambiloko ku endliwe minhluvuko yo tano, “lowu a hi nkarhi wa ku dya vurhongo loko swi ta emhakeni ya nxungeto wa nyimpi ya nyutliya,” hi ku vula ka Kofi Annan, Murhangeri-nkulu wa Nhlangano wa Matiko. U engeterile: “Nyimpi ya nyutliya ya ha ri nxungeto wa xiviri, yi nga ha dlamuka eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-21.” Lexi twisaka ku vava, khombo lerikulu ra nyutliya—leri nga ha vaka rikulu ngopfu ku tlula leri veke kona eHiroshima ni le Nagasaki—ra ha ri nxungeto esikwini ra hina. I mani la xungetaka? Xa nkoka swinene, xana yi nga papalatiwa?