Xana Wu Ta Hela Nxungeto Wa Nyutliya?
KU HUNDZE malembe lama tlulaka 40, misava yi ri karhi yi hanya hi ku chava leswaku nyimpi ya nyutliya yi nga tlhekeka. Kutani, hi 1989, Rirhangu ra Berlin ri wile—ku ri masungulo ya ku wa ka Vukhomunisi bya Soviet. Endzhakunyana ka sweswo, mimfumo leyikulu yi endle ntwanano wa leswaku yi nge he yi emahlweni yi xungetana hi matlhari. Tanihi leswi a swi vonaka onge “Armagedoni” ya nyutliya ya hela kumbe ya tlhentlhisiwa, misava yi sungule ku tsaka.
Hambiswiritano, vativi vo tala va vona onge, a wu si fika nkarhi wa leswaku hi tsaka. Hi 1998 wachi ya ndzoviso leyi dumeke ya The Bulletin of the Atomic Scientists yi tlhentlhisiwe hi timinete ta ntlhanu, yi ya eka timinete ta kaye—leswi kombisaka kahle leswaku nxungeto wa nyutliya wa ha ri kona.a I ntiyiso, xiyimo xa misava xi cincile. A ka ha ri matiko mambirhi lamakulu ntsena lama jamelaneke hi matlhari ya nyimpi. Sweswi ku ni matiko yo hlayanyana lawa ma nga swi kotaka ku endla matlhari ya nyutliya! Ku tlula kwalaho, vativi va chava leswaku ku nga ri kungani ntlawa wa matherorisi wu nga ha kuma swilo swo endla bomo kutani wu endla bomo ya athomo leyi nga ni khombo.
Ku tlula kwalaho, hambileswi va ma hunguteke ngopfu matlhari ya nyutliya, kambe United States na Russia ma ha ri na tinhulu ta matlhari ya nyutliya. Hi ku landza ntlawa wa vulavisisi lowu vuriwaka Komiti ya Nawu wa Nyutliya, matlhari ya nyutliya ya kwalomu ka 5 000 ma lunghekile sweswi. Xiviko xa ntlawa lowu xi ri: “Hikwalaho, loko a ko humesiwa xileriso xa ku hlasela sweswi, 4 000 wa matlhari lama nga ni swibuluki [lama tifambisaka, lama tsemakanyaka matiko], (2 000 eka tiko ha rin’we) a ma ta rhumeriwa ma ya hlasela hi timinete ti nga ri tingani, naswona man’wana lama ringanaka 1 000 [lama jikijeriwaka hi swikepe swa le hansi ka mati] lama nga ni swibuluki a ma ta va ma ri endleleni ya ku ya hlasela endzhakunyana ka sweswo.”
Matlhari lawa, ma nga ha endla leswaku ku va ni nyimpi leyi kunguhatiweke kahle hi xitshuketa. Vladimir Belous, mutivi la dumeke wa Murussia wa tsundzuxa: “Khombo ra xitshuketa ri nga nghenisa misava hinkwayo ekhombyeni ra ndzoviso wa thermonuclear, ku nga leswi varhangeri va tipolitiki va nga swi laviki.” Kutani, hambiloko Nyimpi ya Vusukumbele yi herile, kambe nxungeto wa ndzoviso wa nyutliya a wu helanga hilaha ku heleleke. Kambe, xana nxungeto wolowo i wukulu ku fikela kwihi? Xana misava yi ta kala yi herisa matlhari ya wona ya nyutliya? Swihloko leswi landzelaka swi ta bula hi timhaka leti.
[Nhlamuselo ya le hansi]
a Wachi ya ndzoviso leyi nga exifunengetweni xa The Bulletin of the Atomic Scientists yi kombisa ndlela leyi misava yi nga ekusuhi ha yona ni “siku” ra nyimpi ya nyutliya. Eka makume ya malembe lama hundzeke, ximhandzana lexi kombaka timinete xi yisiwe emahlweni ni le ndzhaku ku kombisa ku cinca ka xiyimo xa tipolitiki emisaveni.
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 3]
Leswi bulukaka eka tluka 2 na 3: U.S. National Archives photo