Nyimpi Ya Nyutliya—I Vamani Lava Xungetaka?
“Nxungeto wa nyimpi ya nyutliya leyi nga ta herisa vanhu hinkwavo i wa xiviri. Nxungeto lowu wu kona namuntlha, . . . hambileswi Nyimpi ya Vusukumbele yi heleke emalembeni lama tlulaka khume lama hundzeke.”—Khale ka Holobye wa Vusirheleri wa le United States Robert S. McNamara na James G. Blight, profesa wa timhaka ta matiko hinkwawo ya misava eWatson Institute for International Studies.
LOKO Nyimpi ya Vusukumbele yi hela hi 1991, ximhandzana lexo leha xa xikomba-nkarhi lexi dumeke xa ndzoviso xi tlhentlhisiwe hi 17 wa timinete. Xikomba-nkarhi xa ndzoviso xi kombisiwe eka magazini wa Bulletin of the Atomic Scientists naswona xi kombisa ndlela leyi ku ehleketiwaka leswaku misava yi tshinela ha yona eka nyimpi ya nyutliya (exikarhi ka vusiku). Hi nkarhi wolowo, xikomba-nkarhi xexo xi tlhentlhisiwe ngopfu ku tlula hambi ku ri rini hi mpfhuka xi va kona hi 1947. Kambe, ku sukela hi nkarhi wolowo, xikomba-nkarhi xi tlhele xi sungula ku ya emahlweni. Hi xikombiso, hi February 2002, nkarhi wa xikomba-nkarhi lexi wu yisiwe emahlweni hi timinete ta nkombo, leswi a swi komba timinete leti seleke leswaku ku va ni ndzoviso, sweswi a ku ri ra vunharhu ku cinciwa nkarhi lowu hi mpfhuka ku hela Nyimpi ya Vusukumbele.
Ha yini vakandziyisi va magazini wolowo wa sayense va vone xilaveko xa ku yisa nkarhi lowu emahlweni? Ha yini va vona onge nyimpi ya nyutliya ya ha ri nxungeto? Naswona i mani la xungetaka ku rhula?
Xihundla Lexi Nga Tiviwiki Malunghana Ni “Ku Hungutiwa” Ka Matlhari
Bulletin of the Atomic Scientists ya hlamusela: “Ka ha ri ni matlhari ya nyutliya lama tlulaka 31 000.” Yi ya emahlweni yi ku: “Tiphesente leti endlaka 95 ta matlhari lawa ti kumeka eUnited States ni le Rhaxiya naswona lama tlulaka 16 000 ma lunghekile, ma nga ha tirhisiwa nkarhi wun’wana ni wun’wana.” Van’wana va nga ha vona onge nhlayo ya matlhari lama nga ni swibuluki ya nyutliya lama nga kona a yi fani ni leyi va byeriweke yona eku sunguleni. Xana mimfumo leyi leyikulu a yi vulanga leswaku ana se yi hungute matlhari lama nga ni swibuluki ma fika eka 6 000 tiko ha rin’we?
Hi lexi xihundla malunghana ni ku hungutiwa ka matlhari ya “nyutliya.” Xiviko xa Carnegie Endowment for International Peace xa hlamusela: “Nhlayo ya matlhari lama nga ni swibuluki ya 6 000 yi tirhisa milawu leyi kongomeke ya ku hlaya leyi matiko lawa ma pfumelelaneke ha yona ehansi ka ntwanano wa START [Strategic Arms Reduction Talks]. Matiko lawa hamambirhi ma ta hlayisa matlhari man’wana ya magidi ku pfuneta eka laman’wana.” (Marito hi lo voyamisa.) Hi ku ya hi Bulletin of the Atomic Scientists, “matlhari yo tala lama nga ni swibuluki lama tekiweke evuhlayiselweni bya matlhari eUnited States (swin’we ni man’wana ya 5 000 lama vekiweke) ma ta hlayisiwa ematshan’weni yo onhiwa.”
Xisweswo ku tlhandlekela eka matlhari ya nyutliya lama nga kona, lama nga tirhisiwaka nkarhi wun’wana ni wun’wana—lama nga jikijeriwaka eka tiko-nkulu rin’wana leri nga ekule—ku ni man’wana ya magidi lama nga ni swibuluki lama endliweke hi ndlela ya leswaku ma nga hlasela ekusuhi. Handle ko kanakana, mimfumo yimbirhi leyikulu ya ha ri ni matlhari ya nyutliya lama nga lovisaka misava leyi ko hlayanyana! Ku hlayisa matlhari yo tarisa xisweswo lama nga ni khombo swi nga vanga nxungeto wun’wana—matlhari ya nyutliya lama nga ha tirhisiwa hi xihoxo.
Nyimpi Ya Nyutliya Leyi Nga Vaka Kona Hi Xihoxo
Hi ku ya hi Robert S. McNamara na James G. Blight, lava tshahiweke eku sunguleni, “matlhari ya nyutliya ya le United States ma tshama ma lunghekele ku ‘jikijeriwa ntsena loko yi lemukisiwa’ leswaku ya hlaseriwa.” Xana leswi swi vula yini? Va hlamusela: “Matlhari ya hina lama nga ni swibuluki ma nga ha rhumeriwa ya le Rhaxiya ma ha ta,” va engetela: “Hi ku ya hi endlelo ra hina, a ku nge heli timinete ta 15 hi nga si tlherisela loko se hi kume xilemukiso xa leswaku Rhaxiya ya hi hlasela.” Hi ku ya hi khale ka ndhuna ya ku jikijeriwa ka matlhari ya le United Sates, “matlhari yo tala lawa va nga na wona ma nga lunghekela ku hlasela ku nga si hela timinete timbirhi.”
Leswi ma tshamaka ma lunghekise xiswona, ku ni khombo ra leswaku ma nga ha tirhisiwa loko ku kumeka xilemukiso lexi hoxeke. Xihloko lexi nga eka U.S.News & World Report, xa hlamusela: “Ko hlayanyana, ku tshame ku hundzisiwa swileriso swo hlasela, kambe ku kumeka leswaku a ku ri xihoxo hi nkarhi lowu a ku endliwa ndzetelo wa nyutliya le Amerika.” Ku tlhele ku va ni swilemukiso leswi fanaka swa mavunwa eRhaxiya. Loko rhokete leyi endlaka vulavisisi yi pfuxe xilemukiso lexi hoxeke hi 1995, muungameri wa le Rhaxiya u sungule malunghiselelo ya ku hlasela hi matlhari ya nyutliya.”
Lava va endlaka swiboho va tshama va tshikilelekile hileswi matlhari ma tshamaka ma lunghekele ku hlasela. Nkateko wa kona, enkarhini lowu hundzeke valerisi va swi vonile leswaku swilemukiso leswi kumekeke a swi ri xihoxo, sweswo swi endle leswaku ku papalatiwa nyimpi ya nyutliya ku fikela sweswi. Malunghana ni leswi endlekeke hi 1979, mulavisisi un’wana u te: “Tisetalayiti ta hina leti humesaka xilemukiso hi ku hatlisa hi tona leti endleke leswaku Amerika [yi nga rhumeli] matlhari ya yona ya miseve, hikuva ti kombise leswaku ku hava matlhari ya miseve ya Soviet emoyeni.” Kambe hi ku famba ka nkarhi, michini yoleyo ya setalayiti ya onhaka. Valavisisi ni vakambisisi va karhatekile hileswaku tisetalayiti “to tala ta le Rhaxiya leti humesaka swikombiso hi ku hatlisa, a ta ha tirhi kumbe ti sukile laha a ti fanele ti rindza ti ri kona.” Hikwalaho, hilaha xandla xa ndhuna ya masocha ya le United States lexi sweswi xi nga le pencenini xi vuleke hakona emalembeni yo hlayanyana lama hundzeke, “sweswi hi le khombyeni lerikulu ra leswaku tiko rin’wana ri nga ha sungula ku boma tiko rin’wana, ri ehleketa leswaku a ri ri eku ri hlaseleni, kumbexana swi nga ha vangiwa hi munhu wo karhi la humeseke swileriso swi nga n’wi fanelanga kumbe hi xihoxo xo karhi.”
Swirho Leswintshwa Leswi Nga Ni Matlhari Ya Nyutliya
Hambileswi mimfumo leyimbirhi ku nga yona yi nga ni matlhari lamakulu ya nyutliya, ku ni mimfumo yin’wana leyi nga na wona, ku fana na Chayina, Furwa na Great Britain. Matiko lawa ma ha ku swi tivisaka erivaleni leswaku ma ni matlhari ya nyutliya, ma joyiniwe hi Indiya na Pakistan. Ka ha ri ni matiko yo hlayanyana, ku katsa na Israyele, lama hakanyingi ku vuriwaka leswaku ma lava ku endla matlhari ya nyutliya—kumbexana se ma na wona.
Matiko lawa ma nga ni matlhari ya nyutliya, ku katsa ni lama ha ku vaka na wona, ma nga ha lwa ha wona loko mo tshuka ma nun’hwana makehele. Bulletin of the Atomic Scientists ya hlamusela: “Xiphiqo lexi nga kona exikarhi ka Indiya na Pakistan . . . xi endle leswaku matiko mambirhi ma va ekusuhi ngopfu ni nyimpi ya nyutliya hi mpfhuka ku va ni Nkitsikitsi wa Matlhari le Cuba.” Loko xiyimo xi ya xi biha eku sunguleni ka 2002, vanhu vo tala va sungule ku chava leswaku ku nga ha va ni nhlaselo wa nyutliya.
Tlhandlakambirhi, ku endliwa ka matlhari lama nga dlayaka vanhu vo tala ku endle leswaku nxungeto wa ku tirhisiwa ka tibomo ta nyutliya wu va wukulu. Loko yi vulavula hi xiviko lexi nga xihundla xa Pentagon, The New York Times yi vule leswaku “nxungeto wa ku tirhisiwa ka matlhari ya nyutliya leswaku ku onhiwa matlhari lama nga ni chefu ya nala, matlhari ya tikhemikhali ni matlhari man’wana lama nga dlayaka vanhu vo tala” ku nga ha va xiphemu xa kungu ra le Amerika emhakeni ya matlhari ya nyutliya.
Nhlaselo wa matherorisi eUnited States hi September 11, 2001 wu lemukise misava hi nxungeto wun’wana wa nyutliya. Sweswi vanhu vo tala va kholwa leswaku minhlangano ya matherorisi yi ringeta ku endla—kumbexana se yi na wona—matlhari ya nyutliya. Xana swi nga endlekisa ku yini sweswo?
Matherorisi Ni “Tibomo Ta Nyutliya”
Xana munhu a nga swi kota ku endla bomo ya nyutliya hi swilo leswi a swi xaveke hi ndlela leyi nga riki enawini? Hi ku ya hi magazini wa Time, ina, a nga swi kota. Magazini lowu wu vike hi ntlawa lowu a wu hlawuleriwe ku sivela nhlaselo wa matherorisi hi ku tirhisa matlhari ya nyutliya. Ku fikela sweswi, ntlawa lowu “wu endle [tibomo leti endliweke ekaya] leti tlulaka 12” hi ku tirhisa “swilo swa thekinoloji leswi kumekaka eswitolo leswi xavisaka swilo swa tielektroni swin’we ni swilo swa nyutliya leswi xavisiwaka swi nga ri enawini.”
Ku vekiwa ka matlhari ya nyutliya ehansi ni ku hahluriwa ka matlhari ya nyutliya swi endle leswaku ku va ni khombo lerikulu ra leswaku ma nga ha yiviwa matlhari lawa. Magazini wa Time wu ri: “Ku susa matlhari ya madzana ya nyutliya ya le Rhaxiya evuhlayiselweni bya wona lebyi rindziweke kahle bya miseve, swijikijeri swa tibomo ni swikepe swa le hansi ka mati kutani ma ya vekiwa etindhawini leti nga hlayisekangiki ngopfu swi nga ha endla leswaku matherorisi ma wa hlota matlhari wolawo.” Loko matlhari lama hahluriweke ma kumiwa hi ntlawa lowutsongo wa vanhu kutani va ma aka nakambe, ku nga ri kungani ntlawa wolowo wu nga ha wela eka ntlawa wa lava va nga ni matlhari ya nyutliya!
Magazini wa Peace wu vula leswaku a swi bohi ku endla bomo leswaku na wena u va ni tlhari ra nyutliya. Swo lava ntsena leswaku u va ni mpimo lowu ringaneke wa uranium kumbe plutonium. Magazini lowu wu ri: “Matherorisi ya manguva lawa lama nga ni uranium leyi tirhisiwaka ku endla matlhari ma nga swi kota ku endla bomo hi ku chela hafu ya uranium eka hafu leyin’wana.” Xana ku laveka uranium yo tanihi kwihi? Hi ku ya hi magazini wolowo, “ku laveka tikhilogiramu tinharhu.” Mpimo lowu wu lave ku ringana ni mpimo wa swilo swo endla matlhari ya nyutliya lowu kumekeke eka vangungumerisi lava khomiweke hi 1994 le Czech Republic!
Thyaka leri salaka loko ku endliwa matlhari ya nyutliya ri nga ha tirhisiwa ku endla matlhari man’wana ya nyutliya. The American Spectator yi ri: “Lexi xi endlaka leswaku vativi va nga dyi byi rhelela nikatsongo i khombo leri nga vaka kona loko ku hlanganisiwa leswi salaka loko ku endliwa matlhari ya nyutliya ni matlhari lama tolovelekeke.” Matlhari ya muxaka lowu ma tiviwa tanihi tibomo leti endliweke hi thyaka ra nyutliya. Xana ma ni khombo ku fikela kwihi? Tibomo ta muxaka lowu ti tirhisa “swibuluki leswi nga ni matimba ku hangalasa chefu ya nyutliya hi xikongomelo xo yi hundzisela eka vanhu vo karhi ematshan’weni yo bulukisa bomo leswaku yi va dlaya,” ku hlamusela buku leyi nge IHT Asahi Shimbun. Yi ya emahlweni yi ku: “Yi nga ha va vangela mavabyi ni ku va xanisa swinene, yi ri karhi yi va dlaya hakatsongo-tsongo.” Hambileswi van’wana va vulaka leswaku ku tirhisa masalela ya nyutliya lama nga riki na matimba a swi nge vi na khombo ngopfu, kambe vanhu vo tala va vilerisiwa hi ku tiva leswaku ku ni masalela ya nyutliya lama nga ni matimba swinene lama xavisiwaka hi ndlela leyi nga riki enawini. Hi ku ya hi nkambisiso wa sweswinyana lowu endliweke emisaveni hinkwayo, 60 wa tiphesente ta vanhu lava ku buriweke na vona va vona onge nhlaselo wa vutherorisi hi ku tirhisa nyutliya wu ta va kona emalembeni ya khume lama taka.
Handle ko kanakana, nxungeto wa nyutliya wa ha ri wa xiviri emisaveni. Guardian Weekly ya le Britain ya January 16-22, 2003, yi te: “Swi vonaka onge sweswi United States yi le kusuhi ngopfu ni ku tirhisa matlhari ya nyutliya ku tlula hambi ku ri eminkarhini liya ya nyimpi ya vusukumbele. . . . United States yi nyikela swiyimo swo hlayanyana leswi nga endlaka leswaku yi tirhisa matlhari ya nyutliya.” Hikwalaho, swa fanela ku vutisa: Xana nyimpi ya nyutliya yi nga papalatiwa? Xana wu kona ntshembo wa misava leyi nga riki na nxungeto wa nyutliya? Swivutiso leswi swi ta tlhuvutsiwa exihlokweni lexi landzelaka.
[Bokisi leri nga eka tluka 6]
Xana Leyi I Nguva Ya Vumbirhi Ya Nyimpi Ya Nyutliya?
Loko a tsala eka The New York Times Magazine, mutsari wa phepha-hungu Bill Keller (loyi sweswi a nga muhleri-nkulu wa The New York Times) u ringanyete leswaku matiko se ma nghene eka nguva ya vumbirhi ya nyimpi ya nyutliya. Nguva yo sungula yi hele hi January 1994, loko Ukraine yi pfumerile ku tshika matlhari lawa yi ma kumeke ekhale ka Soviet Union. Ha yini a vulavula hi nguva ya vumbirhi ya nyutliya?
Keller wa tsala: “Nguva ya vumbirhi ya nyutliya yi tivisiwe hi pongo lerikulu leri veke kona emananga ya Rajasthani hi 1998, loko mufumi la ha ku hlawuriwaka wa tiko ra Mahindu a endle minkambelo hi ku bulukisa tibomo ta ntlhanu. Endzhaku ka mavhiki mambirhi, Pakistan ri endle leswi fanaka.” I yini lexi endleke leswaku minkambelo leyi yi nga fani ni liya ya nguva ya khale ya nyutliya? “Lawa a ku ri matlhari ya nyutliya lama endleriweke ku ba ndhawu yo karhi ntsena.”
Xana misava yi nga titwa yi sirhelelekile hi ku va ni matiko man’wana mambirhi lawa na wona se ma nga ni matlhari ya nyutliya? Keller u ya emahlweni: “Tiko rin’wana ni rin’wana lerintshwa leri vaka ni matlhari ya nyutliya ri engetela nxungeto wa ku lwa ka matiko lama nga ni matlhari ya nyutliya.”—“Swi Nga Endleka,” The New York Times Magazine, May 4, 2003, tluka 50.
Xiyimo lexi xi nyanyisiwe hi mahungu ya leswaku North Korea ri nga ha va ri ri ni “plutonium yo tala lerova ri nga swi kota ku aka tibomo letintshwa ta tsevu ta nyutliya. . . . Siku ni siku leri tlhavaka ri hi tshineta eka siku leri North Korea ri nga ta aka matlhari lamantshwa ya nyutliya ha rona hambi ku ri ku kambela leswaku ma ta tirha njhani hi ku ma bulukisa.”—The New York Times, July 18, 2003.
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Tisetalayiti ta khale leti a ti humesa swilemukiso hi ku hatlisa ta dyuhala
[Xihlovo Xa Kona]
NASA photo
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Mutirhela-mfumo u kombisa “nkwama” lowu tameleke bomo ya nyutliya
[Xihlovo Xa Kona]
AP Photo/Dennis Cook
[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 5]
Earth: NASA photo