Nxungeto Wa Nyutliya A Wu Si Hela

“Ku andza ka matlhari lama nga ni khombo i nxungeto lowukulu swinene lowu pulanete leyi yi langutaneke na wona sweswi.”—CRITICAL MASS, HI WILLIAM E. BURROWS NA ROBERT WINDREM.

HI VURHONGA bya January 25, 1995, hi xitshuketa ku twakale mpfumawulo wa nxungeto eka swivika-mhangu swa n’walungu wa Russia. Swi vika leswaku ku ni rhokete leyi rhumeriweke yi suka kun’wana eribuweni ra le Norway! Lava va tirhaka hi swivika-mhangu leswi, va lemukise Moscow leswaku swi nga ha endleka ku fika bomo ya nyutliya. Endzhaku ka timinete ti nga ri tingani, muungameri wa le Russia u nyikiwe nkwama lowu nga ni switirho swa gezi leswi a a ta swi tirhisa ku lerisa leswaku ku rhumeriwa bomo ya nyutliya leyi yi nga ta rihisela. Kunene nyimpi ya nyutliya a yi vonaka yi ri kwala nyongeni.

Nkateko wa kona, a va yi tsutsumelanga mhaka leyi, ku kumeke leswaku nchumu lowu a wu fana ni rhokete lowu a wu ri empfhukeni a wu nga ri xungeti tiko ra Russia. Endzhaku ku lemukiwe leswaku nchumu lowu a wu fana ni rhokete a wu tirhisiwa hi vativi va sayense ya le moyeni ku endla vulavisisi. Hambiswiritano, xihloko lexi a xi ri eka The Washington Post xi te: “A ku sele katsongo ku ve ni khombo lerikulu swinene ra nyutliya. Xi komba ndlela leyi Nyimpi ya Vusukumbele yi tshamaka yi lunghekile ha yona, ni ndlela leyi yi nga vaka khombo ha yona kambe ku ri xihoxo, hambileswi nkwetlembetano lowukulu wa matiko ya matimba wu heleke.”

Ma Tshama Ma Lunghekile

Hi makume ya malembe xiyimo xa nyutliya xa khale ka Soviet Union na United States a xi sekeriwe emaritweni lama sivelaka ku lwa lama nge ku lovisiwa ka hinkwerhu loku tiyisekisiweke (MAD [mutual assured destruction]). Nchumu wo sungula wa nkoka eka MAD a ku ri endlelo ra ku hlasela loko u tiva leswaku u ta hlaseriwa. Lexi a ku ri xitiyisekiso eka matiko lawa hamambirhi leswaku loko rin’we ro hlasela, leri hlaseriwaka ri ta rihisela hi matimba swinene eka leri hlaseleke, matlhari ya rona ma nga si fika ni laha ma rhumeriweke kona. Nchumu wa nkoka wa vumbirhi wa MAD a ku ri endlelo leri a ri vuriwa ku hlasela loko u hlaseriwa. Leswi a swi vula ku hlasela hi ku rihisela hambiloko matlhari ya tiko leri hlaseleke se ma onhile.

Hambileswi Nyimpi ya Vusukumbele yi nga ha riki kona, kambe vanhu va ha karhatekile hi MAD. Ina, tinhulu ta matlhari ya nyutliya ta le United States ni ta le Russia ti hungutiwe ngopfu—van’wana va vula leswaku ku hungutiwe hafu—kambe ka ha ri ni magidi ya matlhari ya nyutliya lama tifambelaka. Kutani, swi nga ha endleka matlhari ma tirhisiwa hi xihoxo ku hlasela kumbe ma tirhisiwa handle ka mpfumelelo. Naswona leswi matiko lawa hamambirhi ma chavaka leswaku rin’wana ri nga ha hlasela ku sungula, matlhari yo tala ma tshama ma lunghekile.

I ntiyiso, hi 1994, United States na Russia ma twanane leswaku ma tshika ku tshama ma kombetelane hi matlhari. Scientific American yi ri: “Ku hundzuka loku, hambi ku amukeriwile, a hi ka nkoka enyimpini. Valawuri va matlhari lama tifambelaka va nga hlela leswaku va ma rhumela hi tikhompyuta ta vona hi tisekoni ti nga ri tingani.”

Xana Ku Ni Matlhari Lamantshwa Lama Nga Ta Endliwa?

Mhaka yin’wana leyi nga fanelangiki yi rivariwa hileswaku vanhu va ha ya emahlweni va endla matlhari ya nyutliya ni ku endla vulavisisi bya ku ma hluvukisa. Hi xikombiso, eUnited States, mali leyi vekeriwaka matlhari wolawo hi lembe yi kwalomu ka 4,5 wa magidi ya timiliyoni ta tidolara [R27,3 wa magidi ya timiliyoni]! Hi 1997, The Toronto Star yi vikile: “Lexi hlamarisaka, United States sweswi yi tirhisa mali yo tala ku tlula leyi yi yi tirhiseke hi nkarhi wa nyimpi ya vusukumbele leswaku yi hlayisa matlhari ya yona ya nyutliya. Yin’wana ya mali yoleyo yi vekeriwe mintirho yin’wana leyi nga twisisekiki lerova vaxopaxopi va vula leswaku yi nga vanga mphikizano lowuntshwa wa matlhari emisaveni hinkwayo.”

Hi xikombiso, ku ve ni njhekanjhekisano lowukulu hi ntirho wa hulumendhe ya le United States lowu koxaka magidi-gidi ya tibiliyoni ta tidolara lowu vuriwaka Nongonoko wo Hlayisa Matlhari. Hambileswi swi vonakaka leswaku xikongomelo xa nongonoko lowu i ku hlayisa matlhari ya nyutliya lama nga kona, vaxopaxopi va vula leswaku nongonoko lowu wu ni swikongomelo swin’wana swo biha. The Bulletin of the Atomic Scientists ya vika: “Ku ni makungu yo cinca, yo antswisa ni ku siva matlhari lama nga kona hi matlhari man’wana lamantshwa—ku nga ri ntsena ku endla leswaku vuhlayiselo bya matlhari ya nyutliya lama nga kona byi tshama nkarhi wo leha . . . kambe ni ku byi ‘antswisa.’”

Hi 1997, ku ve ni hasahasa malunghana ni ku endliwa ka bomo ya nyutliya leyi vuriwaka B-61, leyi nga swi kotaka ku nghena ehansi ka misava yi nga si buluka. Hikwalaho yi nga lovisa mavuthu ya vukongomisi ya le hansi ka misava, tifeme ni tilaboratori. Hambileswi vaseketeri va yona va vulaka leswaku ko va ku pfuxetiwa ka bomo ya khale, vakaneti va vula leswaku i bomo leyintshwa hakunene—ku nga ku tlula nawu lokukulu loku endliweke hi hulumendhe ya le United States, leyi vuleke leswaku a yi nge he endli matlhari lamantshwa ya nyutliya.

Nilokoswiritano, Ted Taylor, mutivi wa nyutliya eYunivhesiti ya Princeton, u te: “Ndzi tshemba leswaku vulavisisi bya ku endla matlhari lebyi endliwaka (eUnited States) bya endliwa ni le Russia, eFurwa, eJarimani ni le tindhawini tin’wana, naswona ndzi vona onge swilo swin’wana leswi hi swi endlaka swi vanga leswaku misava yi sungula ku phikizana hi ku endla matlhari.” Vaxopaxopi va vula nileswaku vulavisisi lebyi, bya ku antswisa ni ku endla matlhari lamantshwa byi hlohloteriwa hi vaendli va matlhari. Vutianakanyi, ndhuma leyi heleke ni ku nonon’hweriwa hi tlhelo ra timali ku nga va swona swi va kucetelaka ngopfu vativi lava va sayense lava nga ni vuswikoti leswaku va pfuxeta vulavisisi bya ku endla matlhari.

Matiko Lamantshwa Eku Endleni Ka Matlhari Ya Nyutliya

Kutani ku ni ku cinca ematikweni ya politiki. Hi ntolovelo, a ku ri matiko ya ntlhanu lawa a ma endla matlhari ya nyutliya: Britain, Chayina, Furwa, Russia na United States. Hambiswiritano, se swa tiviwa leswaku matiko man’wana na wona se ma endla matlhari ya nyutliya. Hi xikombiso, Indiya na Pakistan sweswinyana ma ha ku kambela matlhari ya nyimpi lama vangeke ku chava malunghana ni mphikizano wa ku endla matlhari eDzonga-vuxa bya Asia. Matiko man’wana lawa ku ehleketiwaka leswaku ma karhi ma endla matlhari ya nyutliya i Algeria, Iran, Iraq na Korea N’walungu. Matiko lama tlulaka 180 ma sayine Ntwanano wa ku Hunguta Matlhari ya Nyutliya, lowu sunguleke ku tirha hi 1970. Kambe ku fikela namuntlha, matiko yo hlayanyana lawa ku ehleketiwaka leswaku ma tumbeta ku navela ka wona ko endla matlhari ya nyutliya a ma si sayina ntwanano lowu.

Asiaweek ya vika: “Vativi lava va kambelaka ku engeteleka ka matlhari ya nyutliya va vona onge nxungeto wa xiviri wu vangiwa hi matiko lama engetelekaka, lawa varhangeri va wona va lavaka ku va ni matlhari ya nyutliya.” Vaxiyi van’wana va vona onge Ntwanano wa ku Hunguta Matlhari ya Nyutliya a wu nge swi koti ku tshikisa tihulumendhe leti tiyimiseleke ku ma endla, ku kuma thekinoloji ni swilo leswi lavekaka leswaku ku endliwa matlhari lawa exihundleni, ku nga khathariseki minxupulo leyi nga vaka kona. James Clapper, mukongomisi wa Vuyimeri bya Nkambisiso wa ku Tilwela bya le United States, u vhumbhile: “Eku heleni ka lembe-xidzana leri hi nga ha vona matiko yo hlayanyana lama nga swi kotaka ku endla leswaku matlhari lama tifambelaka [ya tikhemikhali, yo herisa vutomi kumbe ya nyutliya] ma endla miseve ya nyimpi.”

Swi vonaka swi nga ta koteka leswaku matiko hinkwawo ma landzela ntwanano lowu yirisaka ku ringetiwa ka matlhari ya nyutliya. Loko matiko yo hlayanyana ma kuceteriwe ku sayina Ntwanano lowu Yirisaka ku Ringetiwa ka Matlhari Hinkwako hi 1996, xihloko xin’wana lexi a xi ri eka Asiaweek xi te: “I swinene leswaku vanhu va le Amerika ni va le Yuropa va khutaza ku yirisiwa ka ku ringetiwa ka matlhari ya nyutliya, hikuva vona se va ringete matlhari yo tala ya nyutliya.”

Vutherorisi Ni Ku Ngungumerisiwa Ka Matlhari Ya Nyutliya

Van’wana va vona onge nxungeto lowukulu hileswaku ntlawa wun’wana wa matherorisi wu nga ha kuma matlhari ya nyutliya kutani wu endla xiboho xo ma bulukisa—kumbe wu xungeta leswaku wu ta ma bulukisa—wu endlela leswaku wu yingisiwa eka swikoxo swa wona hi tlhelo ra politiki. Ka ha ri ni ku chava ka leswaku ntlawa wa makhamba hilaha ku fanaka wu nga ha tirhisa swilo leswi nga ni miseve ya matimba leswaku wu koxa mali yo tala eka hulumendhe kumbe eka tinhlengeletano tin’wana. Xihloko lexi nga eka Scientific American xa hlamusela: “Swa olova leswaku munhu la endlaka vugevenga hi matlhari ya nyutliya a siya nchumu wo karhi ku kombisa leswaku u kona. A nga vuyeriwa swinene hi ku xungeta leswaku a nga thyakisa moya kumbe mati, hambi ku ri ku bulukisa xibuluki lexitsongo xa nyutliya.” Lava va tiyisekisaka leswaku nawu wa landzeriwa ana se va kume leswaku a ku endliwa matshalatshala yo ringeta ku ngungumerisa swilo swa nyutliya. Leswi swi engetela nchavo lowu nga kona wa leswaku mintlawa ya vakanganyisi swi nga ha endleka yi ringeta ku endla matlhari ya nyutliya.

I ntiyiso, vukambisisi byin’wana byi vula leswaku ku ngungumerisiwa ka matlhari ya nyutliya i nxungeto lowu nga nyawuriki. Va vula leswaku a swi talanga swilo swo endla nyutliya leswi vanhu va tshameke va swi kuma, kambe leswitsongo leswi va tshameke va swi kuma a swi nge swi koti ku endla matlhari ya nyutliya. Hambiswiritano, Scientific American, yi tsundzuxa vahlayi leswaku “eka mabindzu yo tala lama nga riki enawini, ko vonaka swilo switsongo ntsena swo endla matlhari lawa, naswona a ku na xivangelo xo pfumela leswaku bindzu ra swilo swa nyutliya leswi nga riki enawini ri nga vonaka hi ku helela. . . . Ku ta va ku ri vuphukuphuku ku kholwa leswaku valawuri va swi kota ku sivela ku xavisiwa ka swilo swa nyutliya hi 80 wa tiphesente. Tlhandla-kambirhi, hambi ku ri swiaki leswitsongo swa matlhari ya nyutliya swi nga va ni khombo swinene.”

Hambileswi nhlayo leyi kongomeke yi hlayisiweke yi ri xihundla, ku ringanyetiwe leswaku bomo ya nyutliya yi lava kwalomu ka tikhilogiramu tinharhu ku ya eka ta 25 ta yureniyamu kumbe khilogiramu yin’we ku ya eka ta nhungu ta platoniyamu ya ku endla matlhari. Lexi tsakisaka vangungumerisi, hileswaku tikhilogiramu ta nkombo ta platoniyamu ti ringana ni xithinana lexi tolovelekeke xa kholidrinki. Van’wana va ehleketa leswaku hambi ku ri platoniyamu leyi bulukaka—leyi kumekaka hi ku olova ku tlula swilo swo endla matlhari—yi nga tirhisiwa ku endla bomo ya nyutliya leyi nga ni khombo. Loko tinhulu ta swilo swa miseve ya matimba ti nga sirheleriwi ngopfu hilaha vativi vo tala va vulaka hakona, ti nga ha yiviwa ngopfu, vanhu va nga swi lemuki. Mikhail Kulik, mutirhela-mfumo wa le Russia u te: “Swi vonaka onge mazambhana ma sirheleriwa ku antswa ku tlula swilo leswi nga ni miseve ya matimba.”

Kutani, swi le rivaleni leswaku khombo ra nyutliya, ku fana ni tlhari ra Damoclean, ri kwala tinhlokweni ta vanhu. Xana wu kona ntshembo wa leswaku ri nga susiwa?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 8]

“Vativi lava va kambelaka ku engeteleka ka matlhari ya nyutliya va vona onge nxungeto wa xiviri wu vangiwa hi matiko lama engetelekaka, lawa varhangeri va wona va lavaka ku va ni matlhari ya nyutliya”—Asiaweek

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 6]

Nxungeto Wa Matlhari Yo Haxa Switsongwatsongwana Ni Tikhemikhali

Matiko lama nga ni tihanyi kambe ma nga evuswetini lebyikulu lerova a ma nge swi koti ku endla matlhari ya nyutliya ma nga ha endla matlhari lamatsongo lama nga ni tigasi leti nga ni chefu kumbe matlhari lama haxaka switsongwatsongwana. Matlhari lawa ma vitaniwe leswaku i matlhari lama tirhisiwaka hi matiko lama nga evuswetini leswaku ma dlaya vanhu. Entiyisweni, vakambisisi vo tala va chava leswaku mintlawa ya matherorisi na yona yi nga ha hlawula ku tirhisa matlhari ya muxaka wolowo.

Hambiswiritano, matlhari lama haxaka switsongwatsongwana ni tikhemikhali ma nga va ni khombo lerikulu hambiloko ma tirhisiwa hi ndlela leyi nga rharhanganangiki ngopfu. Hi November 1997, William Cohen, Matsalana wa Nsirhelelo wa le United States u te: “Hikwalaho ka nhluvuko wa thekinoloji ni mindzilikana leyi tsemakanyiwaka hi ku olova leyi hlanganisaka matiko, namuntlha swa olova ku tluleta vanhu vo tala vuvabyi kumbe ku va dlaya. Munhu un’we la hlanyaka kumbe ntlawa wa vanhu lava hisekelaka etlhelo lowu nga ni bodlhela ra tikhemikhali, swilo leswi vangaka switsongwatsongwana kumbe bomo ya nyutliya leyi nga ni khombo, wu nga ha xungeta kumbe ku dlaya vanhu va magidi yo tala eka nhlaselo wun’we wa lunya.” Ku chava koloko ku vonake ku ri ka xiviri loko matherorisi ya mimpambukwa ma tirhise sarin, nchumu lowu hlaselaka misiha, ku hlasela vanhu lava a va ri egondzweni ra le hansi ka misava eTokyo hi March 1995. Ku fe vanhu va 12, naswona ku vaviseke vanhu lava ringanaka 5 500.

Leonard Cole, profesa wa sayense ya tikhemikhali u ri: “Loko nhlaselo wa tikhemikhali wu chavisa, matlhari lama haxaka switsongwatsongwana ma vanga ku chava lokukulu. Tikhemikhali a ti hanyi, kambe tibakteriya, switsongwatsongwana ni swilo swin’wana leswi hanyaka swi nga ha tlulela van’wana naswona swi tswalana. Loko swi tshamiseka endhawini yo karhi, swi nga andza. Hilaha ku hambaneke ni matlhari man’wana, swi nga ha va ni khombo swinene hi ku famba ka nkarhi.”

Eka matshalatshala yo lawula ku andza ka tikhemikhali ni matlhari lama hangalasaka switsongwatsongwana, ku sungule ku tirhisiwa ka Ntwanano wa Matlhari Lama Nga ni Switsongwatsongwana wa 1972 ni Ntwanano wa Matlhari ya Tikhemikhali wa 1993. Hambiswiritano, The Econ­o­mist yi vula leswaku ku nga khathariseki swikongomelo sweswo leswinene, “ku hava nawu lowu swi kotaka ku lawula matlhari hi ku helela. . . . A wu swi koti ku vona xihoxo xin’wana ni xin’wana.” Buku yoleyo yi ri: “Vakanganyisi va xiviri a va swi lavi ku nghenela ntwanano lowu.”

[Swifaniso]

Valandzeleri va nawu va chava leswaku swi nga olova leswaku matherorisi ma tirhisa matlhari ya tikhemikhali ni lama haxaka switsongwatsongwana

[Mepe lowu nga eka tluka 7]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Matiko lawa ma nga swi kotaka ku endla matlhari ya nyutliya

BRITAIN

CHAYINA

FURWA

RUSSIA

UNITED STATES

Matiko lawa ma tiviwaka leswaku ma tshame ma ringeta matlhari ya nyutliya

INDIYA

ISRAYELE

PAKISTAN

Matiko lawa ku khorwiwaka leswaku ma dyondza ku endla matlhari ya nyutliya

ALGERIA

IRAN

IRAQ

KOREA N’WALUNGU

[Xifaniso lexi nga eka tluka 5]

Ku lahleriwa ka bomo ya nyutliya leyi vuriwaka B-61, leyi endleriweke ku onha tindhawu ta le hansi ka misava

[Xihlovo Xa Kona]

U.S. Air Force Photo

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 4]

U.S. Air Force Photo