Nhompfu Yo Tani!

LEYI i ndlela leyi vanhu va titwaka ha yona loko va yi vona ro sungula nhompfu ya nkawu leyi vuriwaka proboscis.a Nhompfu ya tinkawu tin’wana ta xinuna yi nga leha kwalomu ka 18 wa tisentimitara. Leswi nhompfu ya nkawu ya xinuna yi lehaka yi hundza nomu ni xilepfu, yi boheka ku yi bakanyela etlhelo loko yi dya! Loko nhompfu ya wena a yi kule ku ringana na yona a yi ta lava ku fika exikarhinyana ka xifuva xa wena.

Xana nhompfu leyi yi ti pfuna njhani tinkawu ta xinuna?b Tindlela ta kona ta hambana. Swi nga ha endleka leswaku yi yi pfuna ku kufumeta miri wa yona kumbe ku cinca-cinca mpfumawulo wa rito. Yi nga ha va xilemukiso eka tin’wana ta xinuna leswaku yi hlundzukile. Nhompfu ya leta xinuna ya kula kutani yi tshwuka loko yi hlundzukile kumbe yi tsakile. Yi nga ha endla leswaku leta xisati ti yi tsakela. Swi nga ha endleka ku ri na swin’wana leswi nhompfu leyi yi swi endlaka leswi hi nga swi tiviki.

Makhwiri Lamakulu

Makhwiri ya tinkawu ta xinuna ni ta xisati leti vuriwaka proboscis ma hambana. Entiyisweni, makhwiri ya tona ma nga ha ringana ni kotara ya ntiko wa miri wa tona. Sweswo swi endla leswaku ti languteka onge ti lo mitha! Ha yini ti ri ni makhwiri lamakulu?

Makhwiri ya tinkawu leti lama fanaka ni ya homu ma tele hi matsavu lama hundzukeke sopo ni tibaktheriya. Tibaktheriya toleto ti borisa swakudya ti tlhela ti herisa chefu leyi nga eka swimilana leyi nga ni khombo eka swiharhi swin’wana. Ndlela leyi makhwiri ya tona ma gayelaka ha yona ma ti pfuna leswaku ti dya makamba, mihandzu leyi nga tsokomberiki ni tinyawa, timbewu ta mirhi ya ncindzu ni swimilana swin’wana—ku nga swakudya leswi swiharhi leswi nga ni makhwiri yo hambana ni ya tona swi nga ta ka swi nga swi dyi.

Hambileswi makhwiri ya tona ma kotaka ku gayela swilo swo tala, ku na swin’wana leswi ma nga swi kotiki ku swi tiyiselela. Ti fanele ti fambela ekule ni mihandzu leyi nga ni chukela hikuva yi hatla yi vila emakhwirini ya tona. Mihandzu yo tano yi kukumukisa makhwiri ya tona lerova ti nga kala ti fa.

Leswi ti nga ni makhwiri lama rharhanganeke, ti fanele ti heta nkarhi wo leha ti ri eku gayeleni. Kutani endzhaku ko dya swakudya swo fihlula ta wisa naswona minkarhi yin’wana ti heta tiawara ti nga si tlhela ti dya.

Ti Tshama Hi Mintlawa

Ku nga khathariseki leswaku ti le ku dyeni kumbe ti le ku wiseni, ti tshama hi mintlawa. Nkawu yin’we ya xinuna leyi rhangelaka yi va yi ri ni tinkawu ta xisati ta kwalomu ka nhungu ni vana va tona. Tinkawu ta xinuna leti velekiwaka eka ntlawa wolowo ta hlongoriwa loko se ti kurile leswaku ti ya tikhathalela. Ti famba ti ya hlangana ni tin’wana ta xinuna kutani ti vumba mintlawa yin’wana leyi na yona yi nga ni nkawu yin’we kumbe timbirhi leti rhangelaka. Loko u nga ti tivi kahle tinkawu leti ta xinuna, u nga ha vona onge i ta xisati.

Ti tshama hi ndlela leyi nga tolovelekangiki—leta xisati ta hlangana, ngopfu-ngopfu nimadyambu loko ti ya emilambyeni. Hi nkarhi wolowo, nkawu ya xinuna yi ta kombisa matimba ya yona loko yi vona onge ku na yin’wana leyi lavaka ku yi tekela vasati va yona. Hakanyingi nkawu ya xinuna—leyi tikaka tikhilogiramu ta kwalomu ka 20—ya korhama, yi pfula nomu kutani yi honolela leyi ringetaka ku yi tekela nsati. Buku leyi nge Proboscis Monkeys of Borneo yi ri: “Loko sweswo swi nga yi chavisi nkawu leyi kavanyetaka, nkawu leyi hlundzukeke yi tlulela ehenhla ka murhi hi ku copeta ka tihlo yi ri karhi yi bokoloka naswona yi tala ku tlulela eka marhavi lama omeke, lama loko ma tshoveka ma engetelaka pongo.” A swi talanga leswaku ti lwa.

Loko buku yoleyo yi ya emahlweni yi ri: “Tinkawu leti ta hlamarisa loko u ti languta; swi tano ni hi pongo ra tona.” Ti ba pongo, ti cema ti tlhela ti bokoloka, ngopfu-ngopfu nimadyambu loko ti hlangana emilambyeni. Loko tinkawu letin’wana ti endla mimpfumawulo leyi hinkwayo, vamanana va va va ri eku an’wiseni ka vana va vona va tlhela va va sasekisa swikandza leswi lavaka ku fana ni muvala wa wasi. Loko dyambu se ri funengetiwe hi tintshava, ti va se ti ri ehenhla ka mirhi leyi ti nga ta etlela eka yona naswona ti tala ku etlela eka mirhi yo leha leyi nga ekusuhi ni nambu.

Mikondzo Ya Tona

Nchumu wun’wana lowu hlamarisaka hileswaku ti ni mikondzo yo fana ni ya sekwa. Mikondzo leyi a yo ti pfuna ku hlambela ntsena, kambe yi tlhela yi ti pfuna leswaku ti kota ku famba kahle endzhopeni. Kambe loko u ehleketa hi mirhi leyi tshamaka yi ri ya rihlaza leyi milaka etindhawini leti hisaka, u nga ha ehleketa hi tingwenya. Tingwenya ti tala ku kumeka etindhawini leti tinkawu leti ti kumekaka eka tona. Kambe, i yini leswi ti swi endlaka leswaku ti nga dyiwi hi tingwenya?

Rhengu rin’wana leri ti ri tirhisaka i ku hlambela ti nga endli pongo ematini. Kambe loko nambu wa kona wu larile ti tirhisa rhengu rin’wana. Ti khandziya murhi ti ya exihlungwini xa wona naswona minkarhi yin’wana ti tlula mpfhuka wa kwalomu ka timitara ta kaye kutani ti nghena ematini hi makhwiri, ti hlambela hi ku hatlisa swinene ti ya etlhelweni lerin’wana ra nambu. Hambi ku ri vamanana lava bebuleke vana va ri tirhisa rhengu leri. Minkarhi yin’wana ti endla leswi ti ri hi ntlawa kutani ti vanga ndzhope eka tlhelo lerin’wana! Kambe a to xanisiwa hi tingwenya ntsena.

Ti Le Khombyeni Ro Herisiwa

Ku vuriwa leswaku tinkawu leti ta hunguteka hikwalaho ka vanhu, naswona ku lo sala magidi ma nga ri mangani. Makhombo lama vangiwaka hi vanhu ma katsa ndzilo, ku tsemeleriwa ka mirhi, vanhu lava fambaka va valanga va ri voxe ni ku herisiwa ka makhwati leswaku ku byariwa mirhi leyi nga ta endla mafurha. Xiphiqo xin’wana i ku hlota. Vanhu van’wana va dlaya tinkawu leti leswaku va titsakisa. Van’wana va ti dlayela swakudya kumbe ku endla mirhi ya xintu. Leswi ti vonakaka kahle laha ti etlelaka kona emirhini, sweswo swi endla leswaku ti va ekhombyeni swinene. Endhawini yin’wana leyi vahloti va talaka ku hlota eka yona hi swikepe leswi nga ni rivilo, nhlayo ya tona yi ye ehansi hi tiphesente ta 50 eka malembe ya ntlhanu!

Vanhu lava sirhelelaka ntumbuluko va ringeta ku dyondzisa vanhu hi khombo leri swiharhi swi langutanaka na rona naswona le Borneo ku ni nawu lowu sirhelelaka tinkawu leti. Kambe, xana leswi swi ta pfuna? Swi ta tikomba hi ku famba ka nkarhi. Loko tinkawu leti to herisiwa, hi ta va hi lahlekeriwile swinene hikuva i swin’wana swa swilo leswi nga tolovelekangiki leswi ku endliwaka ndzavisiso ha swona! Ku tlula kwalaho, a ti hanyi kahle loko ti pfaleriwe endhawini yin’we.

Tinkawu leti i swin’wana swa swiharhi leswi vumundzuku bya swona byi nga tiviwiki. Ku ni mixaka yo tala ya tona leyi nga ha riki kona. Lexi tsakisaka hileswaku Yehovha Xikwembu u tshembise leswaku ku nga ri khale u ta lawula misava hinkwayo, a herisa vanhu vo homboloka kutani a dyondzisa vanhu vakwe ku yi khathalela kahle misava leyi ku nga ta va kaya ra vona. (Swivuriso 2:21, 22) U te: “A va nge endli swo biha kumbe ku onha entshaveni ya mina hinkwayo yo kwetsima; hikuva kunene misava yi ta tala hi ku tiva Yehovha kukota mati lama funengetaka lwandle.”—Esaya 11:9.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Makhwiri ni tinhompfu ta tinkawu leti ma hambana

[Xihlovo Xa Kona]

© Peter Lilja/age fotostock

[Xifaniso lexi nga eka tluka 13]

Nhompfu ya nkawu ya xinuna yi leha yi hundza ni nomu. Kutani yi boheka ku yi bakanyela etlhelo loko yi dya

[Xihlovo Xa Kona]

© Juniors Bildarchiv/Alamy

[Xifaniso lexi nga eka tluka 14]

Ku nga khathariseki leswaku ti le ku dyeni kumbe ti le ku wiseni, ti tshama hi mintlawa

[Xihlovo Xa Kona]

© Peter Lilja/age fotostock