Ku Dzuneka A Ku Ve Eka Xikwembu, Xihlovo Xa Vutomi Ni Ku Kula

Hi ku vula ka Eduard Warter

NKHUVO wa mahlo eka nxaxamelo wa tintshava letikulu leti hambanisiweke hi swinambyana swo enta, swo khuma ni minkova yo anama. Swinambyana swi khuluka emigerweni—swi cheleta swirhapa, masimu ya vinya ni masimu etimbaleni leti nga ni mihandzu. Kambe xana muhlaleri u xiya Xihlovo xa vutomi, loyi a endleke leswaku ku kula ko tano ku koteka, u faneriwa hi ku dzunisiwa ke?—Psalma 36:9.

Nkanghala leyi ya tintshava yo hisa yi le Riphabliki ra Kirghiz—riphabliki ra Soviet leri dumeke eAsia-Xikarhi. Makume ya magidi ya vaaki-tiko va Soviet lava humaka eJarimani va tshama kwalaho. Ndyangu wa mina, na wona wu tshamile endhawini leyi ya mihandzu swa xinkarhana, naswona hi hlamale Xikwembu lexi xi tisaka ku kula ko tano loku hlamarisaka. Ina, hi xi dzunisile naswona hi vulavule erivaleni ni van’wana ehenhleni ka swiendlo swa xona leswinene.

Ku Yingisa Xihlovo Xa Vutomi

Loko ndzi velekiwa hi 1901, vatswari va mina a va tshama eMemelland (leyi sweswi ku nga Klaipėda), leyi enkarhini wolowo a yi ri xiyenge xa East Prussia, eribuweni ra Baltic, kwalomu ka khume ra tikhilomitara; ku suka endzilakaneni wa Russia. Loko ndza ha ya exikolweni, nyimpi yo sungula ya misava yi tlhekekile, naswona hi ve timbhoni ta ku vona hi mahlo ta mahlomulo ya ku dlaya lokukulu. Hina vatshami va le ndzilakaneni wa Jarimani a hi twanana ni vaakelani va hina va ma-Russia naswona hi hlamarile hi ku: ‘A ku ri nandzu wa mani? Xikwembu a xi ri eka tlhelo ra vamani?’ Hambi swi ri tano, exikolweni swiphato swa nyimpi swo fana ni leswi nge “Wa Xikwembu, Mufumi Ni Tiko” swi tlhontlhe mintlhaveko ya vurhandza-tiko.

Hi nkarhi lowu faneleke, endzhaku ka nyimpi, ndzi nghenele nkucetelo lowu, ndzi tinyikela hi ku tirhandzela eka ntirho wa ku rindza ndzilakana naswona endzhakunyana eka Vuthu ra Jarimani eKönigsberg, sweswi ku nga Kaliningrad. Laha ndzi fikelele makumu ya leswaku ku va socha leri tolovelekeke a ku ri ku va munhu la nga nyawuriki, u ya hala ni hala eka mianakanyo ya van’wana. Hi ku hatlisa endzhakunyana ka ku tekiwa ka Memelland hi Lithuania hi January 1923, manana u ndzi tsalerile a ku: “A wu fanelanga ku ya enyimpini, tanihi leswi nawu wa vuntlhanu wu nge, ‘U nga tshuki u dlaya.’ Swichudeni swa Bibele [Timbhoni ta Yehova] a swi yi enyimpini.” Ndzi pfilunganyiwe miehleketo. Swichudeni leswi swa Bibele a swi ri vamani? Loko ndzi ri enkarhini wa ku wisa ekaya, ndzi dyondze hi ta mintiyiso ya masungulo ya swona ya Bibele. Yi ve ni nsusumeto wa matimba eka mina—langutelo ra mina hinkwaro ra vukhongeri ni politiki evuton’wini ri ve ni ku hundzuka lokukulu.

Manuku ndzi kume leswaku makumu ya mafambiselo ya swilo layo biha ya sweswi a ya ri kusuhi, ya pfulela Mfumo wa Xikwembu ndlela. Hikwalaho ka yini ndzi heta nkarhi wo tala ndzi ringeta ku pfuna Jarimani ri tlhelela eminkondzweni ya rona? Handle ko heta nkarhi ndzi endle malunghiselelo yo tshika ntirho, kutani ndzi tlhelela edoropeni ra ka hina leswaku ndzi ya dyondza leswi engetelekeke hi mintiyiso leyi. Nkhuvulo wu landzerile hi 1924, naswona mhaka yin’wana leyi ndzi yi twisiseke kahle hi leswaku: Goza leri a ri vula ku tirhela Xikwembu, hayi ku ya fikela eka siku ro karhi, kambe hi laha ku nga heriki naswona eka xiyimo xin’wana ni xin’wana. Mbilu ya mina a yi tele hi ntsako. Lunghelo lerikulu leri kotekaka eka hina vanhu lava tsaneke—ku tirhela La nge Henhla-henhla ni ku yisa rungula ra yena eka van’wana—ri nyikiwe mina.

A ndzi tiyimisele ku tikombisa ndzi ri la fanelekaka. A hi ri na purasi lerikulu ni magovela yo tala lawa ya hangalakeke ni tindlu ta purasi leti a hi fanele ku ti hlanganisa. Hi Tisonto a ku nga ri leswi nga tolovelekangiki eka hina ku famba ku sukela eka 10 kumbe 12 wa tiawara hi endzela vanhu hi rungula. Vapfumeri-kulorhi lava nga ni makaya lama nga ni ndhawu leyikulu va ya nyikelele minhlagano ya hina ya Vukriste. A ku nga ri na rendzo ro leha, kumbe maxele ya bubutsa layo biha ngopfu, lerova swi hi sivela ku ya eka minhlangano leyi ya nkoka. Yi hi tiyisele minkarhi ya miringo leyi nga emahlweni.

Ku N’wi Dzunisa Hambi Ku Ri eHansi Ka Maxangu

Ntirho wa Mfumo wu sungule ku kula ematikweni ya Baltic, naswona manuku wu ve ehansi ka vulanguteri bya Hofisi ya Yuropa-N’walungu ya Sosayiti ya Watch Tower aDenmark. Hi 1928 ndzi tekile, naswona mina ni nsati wa mina Ruth hi hlanganyele ni Bandlha ra Hydekrug. Loko vamakwerhu eJarimani ya Vunazi va xaniseka hi nxaniso wa tihanyi, a hi hlayisekile—ku fikela hi 1939. Nimixo swinene hi March 22, mahungu ma te: “Memelland ri ntshunxiwile! Führer wa ta!”

Ku duma loku chavisaka ka swihaha-mpfhuka swo tala empfhukeni ku tate tindleve ta hina mixo hinkwawo. Ntirho wa Hitler wu sungurile. Siku leri tlhandlamaka makaya hinkwawo ya Timbhoni ta Yehova ma sechiwile, naswona Timbhoni tin’wana ti khomiwile. Tibuku ta hina, hambi ri ti Tibibele ti yirisiwile ivi ti hisiwa erivaleni endhawini yo xavisela. Hi ku anghwetla mintirho ya hina yi yirisiwile lerova hi sungula ku tirha hi ku tumbela, hi fambisa tibuku ni ku endzela lava tsakelaka hi ku tumbela.

Eku tlhekekeni ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, ndzi vitaneriwe ntirho wa nyimpi. Ndzi ale hi ku tiyisa, kutani Huvo ya Nyimpi ya Reich aBerlin yi lerise xigwevo xa rifu hi April 10, 1940. Nsati wa mina u tekiwile ekaya leswaku a ta ndzi kucetela ku nghenela nyimpi. Na yena, u tshame a nga tsekatsekisiwi ivi a kuma xichavo xa ndhuna ya masocha leyi dyuhaleke, leyi nga te: “Ndzi fanele ku pfumela, langutelo ra n’wina ri kahle swinene. Nyimpi a hi vumunhu.” Nsati wa mina u siyiwe a ri hava muhlayisi wa ku hlayisa yena, vana va hina va mune ni mana wa yena la dyuhaleke. Xana Ruth u vilerile? Eka mapapila ma nga ri mangani lawa a pfumeleriweke ku ma tsala, u ndzi khutazile leswaku ndzi tshama ndzi tshembekile ni leswaku ndzi nga tsani hikwalaho ka varhandziwa lava ndzi va siyeke endzhaku.

Hi October 1940 xigwevo xa mina xi herisiwile. Hambi swi ri tano, a ndza ha hlayisiwa etindhawini to hambana-hambana ta khotso, eku heteleleni ndzi yisiwe ekampeni ya nxaniso eStutthof, ekusuhi na Danzig (namuntlha ku nga Gdansk). Timbhoni leti tshembekaka leti ana se a ti ri ekampeni, tanihi Joseph Scharner, Wilhelm Scheider, Herman Raböse na Hermine Schmidt, a va ta va vanghana va mina lavakulu naswona va tiyise ripfumelo ra mina.a Kwalaho, exikarhi ka 30 000 wa vabohiwa, un’wana ni un’wana a a onhakile naswona a a tekeriwe ntshembo, a hi ri na lunghelo ro tisa ku chavelela ka Mfumo wa Yehova.

Ndzi Nkhensa Vunene Bya Yehova

Hi January 1945, loko nyimpi endzilakaneni wa le vuxeni yi karhi yi tshinela, ku hela ka kampa ku sungurile. Ehlalukweni ya Danzig, xikepe lexi va nge i Wilhelm Gustloff a xi yimele ku hi rhwala xi hi yisa evupela-dyambu. Hi ku fika endzhaku ka nkarhi—muheleketi wa hina u hlaseriwe hi swihaha-mpfhuka—hi lahlekeriwe hi leswi veke rendzo ro ya enhlomulweni, tanihi leswi va nga ri vangani va poneke ku mbombomela ka xikepe xolexo.b Kutani hi hlayisiwe swa xinkarhana eka guxeta leyi biyeleriweke hi darata ni kwalomu ka 200 wa vabohiwa van’wana. Ehansi ka swiyimo leswi nga tengangiki ndzi khomiwe hi dari ra thayifodi. Kutani ku ta xileriso lexi nge: “Tlhelelani ekampeni ya Stutthof!” Hikwalaho ka mahiselo lama tlakukeke, a ndzi nga swi koti ku famba, naswona ndzi fambe ndlela yo leha yo tlhelela endzhaku hi mpfuno wa makwerhu ntsena, Hans Deike. Swi teke khume ra masiku exibedlhele xa le kampeni leswaku dari ri hunguteka.

April 25, 1945, yi hi vone hi ri endleleni ya hina yo tlhelela eribuweni ra lwandle. A ndza ha vabya ngopfu, naswona vamakwerhu va xisati a va tikeriwa ku ndzi yimisa hi minkondzo ya mina. Hambi swi ri tano, van’wana va vona a va yimbelela tinsimu ta hina. A hi khandziyisiwe eka xikwekwetsu lexi nga nyawuriki xa le nambyeni leswaku hi sungula rendzo ra hina lero chavisa. Hikwalaho ka vanhu lava tlulaka 400 lava khandziyeke, xikepe a xi rhurhumela ngopfu. Leswaku xikwekwetsu xi va exiyin’weni, vabohiwa a va biwa ni ku sindzisiwa ku ya endhawini ya le hansi laha ku tshamaka nhundzu. Kwalaho, vanhu a va etlela ehenhla ka van’wana hi ku kongoma. Lava feke a va lahleriwa ematini. A ku ri nkateko leswi ntlawa wa hina lowuntsongo wa 12 wa Timbhoni wu pfumeleriweke ku tshama eholweni, naswona hi nkhense Xikwembu ha swona.

Hi fike eSassnitz mixo lowu tlhandlamaka hi omile swinene exihlaleni xa Rügen. Hikwalaho ka ku ka va nga rhandzi ku hi amukela, vanhu va kwalaho va hi nyike mati lama tengeke ntsena. Hi vusiku bya April 29/30, xikwekwetsu xa hina xi hake rin’wana ra maribye yo tala ya le hansi ka mati ekusuhi ni xihlala xa Eulenbruch. Ntambu yo koka xikepe yi endle leswaku xikepe xa hina xi ntshunxeka endhawini leyi rhendzeriweke hi migodi ya le matini naswona a xi nyamalarile. Xana leyi a yi ri ndlela yo ntshunxeka eka hina? Hi ku twa maribye ya le hansi ka mati ya khwaya nkokotlo [hull] wa xikepe, hi tshembe Xikwembu leswaku xi nga hi lahli.

Murindzi wa ribuwa ra lwandle u hi humesele ehandle hi swikepe leswintsongo swa mathayele. Ku kokiwa ka xikepe xa hina ku humesiwe ekhombyeni leswaku hi ya emahlweni ni riendzo eka xikepe xin’wana. Swikepe hinkwaswo swa Majarimani a swi tatiwe hi mavuthu ya Allied, kutani hi wa hundzile ivi eku heteleleni hi fika exihlaleni xa le Denmark xa Møn. Loko hi ntshunxekile eku heteleleni, hi vutise vahlaleri loko ku ri leswaku ku na Timbhoni ta Yehova exihlaleni lexi. Eka tiawara timbirhi hi amukeriwe hi malwandla hi vamakwerhu vambirhi va xisati. Vanhu lava hi rhendzeleke va hlamale swonghasi. Kute loko hofisi ya rhavi ra Sosayiti ya Watch Tower yi twe hi ta ku fika ka hina, Filip Hoffmann u ye a ya tekiwa ku ta lunghiselela leswaku nkhathalelo wa rirhandzu ni mianakanyo swi nyikiwa hina. I ku tlangela muni konghasi loku hi veke na kona eka Yehova!

Xikwembu Xi Nyika Vutomi Ni Ku Kula

Hi ku anghwetla hi hlakarherile eka ntokoto lowu naswona hi September a hi tsakile ku va kona eka nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehova eCopenhagen. Vavasati vambirhi lavantshwa, va le Latvia ni va le Ukraine, lava dyondzeke ntiyiso ekampeni ya Stutthof va khuvuriwile. Hinkwavo va tlhelele eSoviet Union tanihi vamakwerhu va xisati va moya. Naswona Xikwembu a xa ha ta hi nyika ku kula kun’wana!

Memelland manuku a ri ri xiyenge xa Soviet Socialist Republic of Lithuania. Hi laha ku hambaneke ni swikhutazo swa vabaleki va Russia, ndzi kongome evuxeni hi June 1946 ku ya tlhela ndzi hlangana ni ndyangu wa mina. Ndzi fambe ni nyandza leyikulu ya tibuku ta Bibele. Loko ndzi tsemakanyile ndzilakana, varindzi va honise nyandza ya mina, va yisa mianakanyo ngopfu eka vunyingi bya timitsu leti a ndzi ti rhwele. Vamakwerhu va kwalaho a va tsake swonghasi ku amukela swakudya leswi vangamaka swa moya!

A ndzi tale ku nkhensa eka Yehova hikwalaho ko hlayisa kakwe ndyangu wa mina hi laha ku hlamarisaka enyimpini hinkwayo ni le minkarhini yo nonon’hwa endzhaku ka kwalaho leswaku hi hambeta ni ntirho wa hina. A hi tshikanga ku dzunisa Yehova!

Nhlaselo Lowu Lovisaka

Hambi swi ri tano, hi September 1950 Timbhoni hinkwato endhawini ya ka hina ti khomiwile ivi ti yisiwa kun’wana. Vo tala va hina hi gweviwe exikarhi ka malembe ya 10 na 25 ekampeni ya ntirho. Swirho swa ndyangu wa hina hinkwaswo swi hlongoleriwe vutomi hinkwabyo eSiberia.c

Lowu a wu ri nhlaselo lowu vavisaka eka hina, kambe hi ku anghwetla hi xiye leswaku rungula ra Mfumo ri fanele ku hangalasiwa ni le ka tiko leri rikulu. A ku ri lunghelo ra mina, kun’we ni Timbhoni tin’wana ta 30, ku chumayela eka vabohiwa va 3 000 va kampa ya Vorkuta en’walungwini wa Russia ya le Yuropa. Vo tala va amukele ntiyiso, va khuvuriwa ivi va hambeta ni ntirho etindhawini letintshwa endzhaku ka ku ntshunxiwa ka vona.

Endzhaku ka ntlhanu wa malembe, hi ximun’wana xa 1957, ndzi nyikiwe mpfumelelo wo rhurhela endhawini ya Tomsk, naswona leswi swi tlhele swi hlanganisa ndyangu wa hina. Vamakwerhu eSiberia a va boheka ku tirha ku sukela nimixo ku ya fikela nimadyambu, va ri hava siku ro wisa. Eku heteleleni, kwalomu ka hinkwavo lava yirisiweke va ntshunxiwile, naswona vuhlampfa lebyikulu edzongeni wa matiko ya Jarimani byi landzerile. Hi laha swi boxiweke ha kona eku sunguleni, hi tshame aCentral Asian Republic of Kirghiz hi 1960. Laha, edorobeni ra Kant ekusuhi na Frunze, hi kume mindyangu yi nga ri yingani ya Timbhoni ta Yehova leyi fikeke emahlweni ka hina.

Malembe ma nga ri mangani yo sungula ya hundze hi ku rhula loku aneleke. Loko mati ya ntiyiso ya ri karhi ya tirha, paradeyisi ya moya yi sungurile ku kula laha ni le ka swiyenge swin’wana swa tiko. Hambi swi ri tano, ku dzunisa ka hina loku chivirikaka ka Yehova, a ku hundzanga ku nga xiyiwi. Nyuziphepha yi kandziyise swihloko swa tinhlamuselo ehenhleni ka hina. Varhangeri va vukhongeri lebyi tsarisiweke ximfumo va hi sivele ku endzela “tinyimpfu” ta vona, va xungeta ku teka goza ro lwisana na hina. Hi 1963 vamakwerhu va ntlhanu va khomiwe swi nga rindzeriwanga exikarhi ka hina ivi va gweviwa ku sukela eka nkombo ku ya eka khume ra malembe etikampeni ta ntirho. Xivindzi na xiyimo lexi nga landzuriki xa vamakwerhu ehubyeni xi hlamarise vanhu. Va swi vonile leswaku a va ri vanhu lava tiyimiseleke ku “yingisa Xikwembu ku tlula vanhu.”—Mintirho 5:29.

Loko ndzi fikelele malembe yo kuma phenxeni, hi byeriwe leswaku hi ta pfumeleriwa ku rhurhela eFederal Riphabliki ra Jarimani. Emahlweni ka ku suka ka hina, vamakwerhu va xinuna ni va xisati eKirghiz ni le Dzongeni wa Kazakhstan va hi phofulele leswaku hi fanele ku hundzisela rirhandzu ra vona ra musa ni marungula hi Yobo 32:19-22 na Yeremia 20:9, 10, eka hinkwavo va Timbhoni ta Yehova emisaveni hinkwayo. Mina na Ruth sweswi hi tshame aBremerhaven ku sukela hi 1969. Ku nga khathariseki vudyuhari, hi hambeta hi dzunisa Yehova, Xihlovo xa vutomi ni ku kula, hikwalaho ka vunene bya yena. Hi languta esikwini leri misava hinkwayo yi nga ta va paradeyisi ya xiviri hi ku tiyiseka, naswona xin’wana ni xin’wana lexi hefemulaka xi ta n’wi dzunisa!—Psalma 150:6.

[Tinhlamuselo ta le hansi]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 23]

Eduard na Ruth Warter namuntlha

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Ntlawa wa Timbhoni leti humaka ekampeni ya nxaniso ya Stutthof endzhaku ka ku fika aDenmark hi 1945, na Eduard Warter eximatsini swinene, a amukeriwa hi makwerhu wa kwalaho