Yehova U Ndzi Tiyisile Tanihi Munghana

Hi ku vula ka Mara Hombach

TANIHI xinhwanyetana xa malembe ya tsevu, ndzi dyondze risimu ro xonga ra vanhu va Jarimani exikolweni leri nge: “Xana wa swi tiva leswaku ku ni tinyeleti tingani etilweni ra blawusele? . . . Xikwembu, Hosi, xi ti hlaye hinkwato, ku hava na yin’we leyi kayivelaka . . . Na wena wa ku tiva naswona u ku rhandza swinene.” (Ri hundzuluxeriwe ri suka eka Xijarimani.) A ndzi ri karhi ndzi ri yimbelela siku rin’wana loko manana a ku: “Na wena wa ku tiva naswona wa ku rhandza.” Ku sukela hi nkarhi lowu ku ya emahlweni, Xikwembu xi ve tanihi munghana eka mina. Ndzi kunguhate ku xi rhandza hi laha ku fanaka. Lowu a ku ri nkarhi wa le mahlweni ka Nyimpi yo Sungula ya Misava loko hi tshama eBad Ems enambyeni wa Lahn.

Malembe ya khume-nkombo endzhakunyana, hi nkarhi wa ku wisa hi 1924, ndzi hlangane ni nhwanyana wa ntangha ya mina. A a ri un’wana wa Swichudeni swa Bibele, leswi namuntlha swi tivekaka tanihi Timbhoni ta Yehova. Hi mavhiki ya mune, hi nyiketane hi mabulo ehenhleni ka vukhongeri. Manuku nhloko-mhaka ya “tihele” yi humelerile. “A wu nga ta veka ximanga lexi hanyaka eovhenini leyi hisaka, a wu ta xi veka ke?” u vutisile. Sweswo swi ndzi khumbile swinene, naswona ndzi xiye leswaku ndzi hambukisiwe hi ndlela leyi khomisaka tingana. Manuku a ndzi ta dyondza hinkwaswo malunghana ni Xikwembu—leswi hakunene xi nga xiswona, entiyisweni, xin’wana ni xin’wana lexi ndzi laveke ku xi tiva malunghana na xona ku sukela loko ndza ha ri xihlangi!

Eka mina a swi fana ni ku thumba “xuma lexi celeriweke ensin’wini.” (Matewu 13:44) Loko ndzi tlhelele ekaya, ndzi tsutsumele eka vaakelani hi ku hiseka, mbilu ya mina yi ri karhi yi hisekela ku avela swilo leswintshwa leswi ndzi swi dyondzeke. Hi ku hatlisa endzhaku ka kwalaho, ndzi rhurhele edorobeni ra le dzongeni wa Jarimani ra Sindelfingen, laha a ku tshama ntlawa wa Swichudeni swa Bibele swa kwalomu ka 20. Ndzi va joyine hi ku gingiriteka entirhweni lowu wuntshwa wa ku chumayela evangeli hi yindlu na yindlu.

Nkarhi wo sungula lowu ha wona ndzi tweke malunghana ni ntirho wa vuphayona a ku ri hi 1929 hi nkarhi wa nkulumo leyi a yi nyikeriwa hi makwerhu wa mutirheli la famba-fambaka. U vutisile leswaku i mani loyi a swi rhandzaka ku va phayona. Kan’we-kan’we ndzi yimise voko ra mina. A ndzi kanakananga. Mbilu ya mina yi te: “Hi mina loyi, nḍi rume.”—Esaya 6:8.

Ndzi tshike ntirho wa mina wa le hofisini naswona hi October 1, 1929, ndzi sungule ntirho wa vuphayona lebyi hlawulekeke, hi laha wu vitaniwaka ha kona namuntlha, edzonga-vupela-dyambu bya Jarimani. Le Limburg, eBonn, eka swikwekwetsu swa misava hinkwayo ehlalukweni ra Cologne, ni le tindhawini tin’wana, hi ku hatlisa ni ku hanana hi byale mbewu ya ntiyiso hi xivumbeko lexi gandlisiweke.—Eklesiasta 11:1.

Ku Tokota Vunghana Bya Xikwembu

Loko Adolf Hitler a simeke vulawuri bya yena eJarimani hi 1933, ndzi boheke ku tshika ntirho wa vuphayona ivi ndzi tlhelela eBad Ems. Vafumi hi ku hatlisa va swi tshuburile leswaku a ndzi hlawulanga eka minhlawulo. Masiku mambirhi endzhakunyana, maphorisa mo hlayanyana ma tile ma ta ngundzuvanya kamara ra mina. Lexi a xi yime xi ri xoxe ekhonweni yin’wana a ku ri bakiti ro chela thyaka leri eka rona, emahlweninyana, a ndzi hoxile tiadirese ta mina hinkwato ta Timbhoni-kulorhi. A ku vanga ni nkarhi wo ri chulula! Maphorisa ma ngundzuvanye xin’wana ni xin’wana—handle ka bakiti leri.

Ndzi tlangele swonghasi leswi Anna, makwerhu wa xisati, hi nkarhi lowu fanaka, na yena a amukeleke vunghana na Xikwembu xa ntiyiso! Hi ri swin’we, hi 1934, hi rhurhele edorobeni ra Freudenstadt, naswona kwalaho hi sungule ku hangalasa tibuku ta Bibele hi vukheta. Siku rin’wana, hi nkarhi wa ku wisa, hi kote ku va ni riendzo ra xihatla hi xitimela ro ya edorobeni ra ka hina ra Bad Ems, hi xihatla hi hangalase bokisi leri teleke ra tibroxara ta 240 ivi hi nyamalala. Mpfilumpfilu wa Gestapo eFreudenstadt wu hi bohe ku rhurhela eka doroba rin’wana, naswona hi 1936, hi ye eStuttgart. Kwalaho, ndzi lave ku tihlanganisa ni ndzawulo ya hina ya xitumbelelani—naswona hi ku hatlisa ndzi nyikiwe “ntirho” wo wu endla. Ndzi amukele tiposikarata ta swifaniso leti nga ni marungula. Kahle-kahle, a ku ri marungula ya xihundla. Ntirho wa mina a ku ri ku ma yisa exivandleni xa xihundla edorobeni. Leswaku ndzi nga nghenisi ntirho lowu ekhombyeni, ndzi byeriwe leswaku ndzi nga hangalasi buku yihi kumbe yihi. Hinkwaswo swi fambe kahle ku kondza ku fika August 1938.

Siku rin’wana, ndzi amukele khadi leyi ndzi tivisaka ku yima emahlweni ka kereke leyi dumeke hi madyambu man’wana. Kwalaho a ndzi ta kuma switiviso leswi engetelekeke. Ndzi ye endhawini yo hlanganela eka yona. A ku ri ni xinyami lexikulu. Wanuna un’wana u titivise tanihi Julius Riffel. Leri a ndzi ri tiva ku ri vito ra makwerhu wa xinuna loyi a tshembekaka loyi a a tirha hi xitumbelelani. Hi ku hatlisa u ndzi byele ku ya Bad Ems hi siku ro karhi leswaku ndzi hlangana na un’wana kona. Hi ku hatlisa u nyamalarile.

Hambi swi ri tano, eplatifomo le Bad Ems, lava a va ndzi rindzerile a ku ri Gestapo ntsena. A ku onhake yini ke? Wanuna loyi a a ri emahlweni ka kereke—kahle-kahle khale ka makwerhu wa xinuna, Hans Müller, loyi a humaka eDresden, loyi a a tiva xin’wana ni xin’wana ehenhleni ka ntirho wa xitumbelelani eJarimani ni loyi a a sungule ku tirhisana na Gestapo—u ringete ku ndzi nghenisa ekhombyeni. Kambe a swi tirhanga. Hi ku hatlisa emahlweninyana, manana u ndzi tivise leswaku u tokote vuvabyi lebyi nga nyawuriki bya ku oma ka rihlanguti, naswona mina, loko ndzi n’wi hlamula, ndzi tshembise ku n’wi endzela eBad Ems hi siku ro karhi. Nkateko wa kona, leswi swi kotlane ni “xirhambo” lexi, naswona mapapila ya hina ya nyikele vumbhoni eka nkonaniso wa le ndzhakunyana wa huvo ya vuavanyisi. Leswi ndzi hlamariseke, ndzi kumiwe ndzi nga ri na nandzu. Ina, hi February 1939, endzhaku ka tin’hweti ta ntlhanu ni hafu ta ku khotsiwa, ndzi ntshunxiwe nakambe!

Ku Amukela Vunghana Bya Xona

Kavula, a ndzi swi kunguhatanga ku tshama ndzi nga tirhi nchumu, ngopfu-ngopfu tanihi leswi vunyingi bya vamakwerhu a va ri karhi va hlupheka etikampeni ta nxaniso kumbe va pfaleriwile kun’wana.

Endzhaku ka loko vamakwerhu va le Jarimani lava nga ni vutihlamuleri va khomiwile hi mpfuno wa Müller, Ludwig Cyranek u rhangele ku hangalasiwa ka swakudya swa moya. Makwerhu loyi, loyi eku sunguleni a a ri mutirhi wa le Bethele, eMagdeburg, a ha ku ntshunxiwa ekhotsweni, naswona u ndzi endzerile eBad Ems. U te: “Yima hi milenge, Maria! A hi ye emahlweni hi tirha.” U ndzi tlherisele eStuttgart, laha ndzi kumeke ntirho wo tihanyisa. Hambi swi ri tano, ntirho wa mina wa xiviri, ku sukela hi March 1939, a ku ri lowuya wo hangalasa tiphutumende leti taleke hi timagazini ta Xihondzo xo Rindza leti endliweke tikopi eStuttgart ni le kusuhi na kona. Timbhoni tin’wana ti hlanganyerile entirhweni lowu hi xivindzi.

Hi nkarhi lowu fanaka, Makwerhu Cyranek u hlanganise xiphemu hinkwaxo xa le n’walungu-vuxa bya tiko. Tanihi leswi vutshamo bya Timbhoni a byi vekiwe tihlo, a a fanele ku famba hi vukheta swinene naswona minkarhi yin’wana a a etlela hambi ku ri etihunyini. Switimele swa Xihatla nkarhi na nkarhi a swi n’wi tisa eStuttgart, laha a ndzi byeleke swiviko leswi hlawulekeke ehenhleni ka xiyimo xa hina eJarimani. Ndzi tsale mapapila lama tolovelekeke, ndzi tsala marungula lawa exikarhi ka tilayini hi inki leyi nga vonakiki ivi ndzi ma rhumela eBethele ya le Netherlands hi adirese ya xifunengeto.

Leswi vavisaka ku swi vula, makwerhu wa vumbirhi u hundzuke mukanganyisi hi mintshembo ya ku balekela xigwevo. Lembe rin’we endzhakunyana, u hehle mintlawa leyi nga eStuttgart ni kun’wana eka Gestapo. Hi February 6, 1940, hi khomiwile. Ludwig Cyranek u ye ekamareni ra Müller eDresden—hi ku anakanya leswaku Müller a a ha ri Mbhoni-kulorhi—naswona u khomeriwe kona. Makwerhu Cyranek endzhakunyana u gweveriwe rifu naswona u pulukanyisiwe nhloko hi July 3, 1941.a

Valala va hina manuku va kholwe leswaku va yimise ntirho wa hina hinkwawo eJarimani. Kambe malunghiselelo ana se a ma endliwile ku tiyisekisa leswaku mati ya ntiyiso ma tshama ma ri karhi ma khuluka, hambi loko ma hungutiwile ku fika eku khulukeni loku nga nyawuriki. Hi xikombiso, ntlawa wa le Holzgerlingen wu swi kotile ku ya emahlweni wu tirha ku kondza ku fika makumu ya nyimpi hi 1945.

A Nga Va Cukumeti Vanghana Va Yena

Mina na Anna, kun’we ni vamakwerhu van’wana va xisati lava tshembekaka, hi rhumeriwe ekhotsweni ya le Stuttgart. Hakanyingi a ndzi kota ku twa vabohiwa va ri karhi va biwa. Khotso ra le tlhelweni laha u nga kotiki ku endla nchumu i ntokoto lowu chavisaka. Kambe tanihi leswi hi nga kalangiki hi hundziwa hi nhlangano wa Vukriste ni leswi a ha ha ri vantshwa, a hi kota ku tsundzuka kwalomu ka swihloko hinkwaswo swa Xihondzo xo Rindza. Hikwalaho, ripfumelo ra hina ri tshame ri tiyile, naswona hi swi kotile ku tiyisela.

Siku rin’wana, vavanuna vambirhi va Gestapo va tile va huma hi le Dresden va ta teka mina na mubohiwa-kulorhi Gertrud Pfisterer (sweswi Wulle) leswaku hi ya tivulavulela. Hakanyingi, vabohiwa a va pfumeleriwa ku famba-famba hi switimele leswi nonokaka ntsena, leswi a swi teka masiku. Kambe hina a hi hlayiseriwe tokorokisi hinkwaro exitimeleni xa xihatla, ku nga khathariseki mhaka ya leswaku a xi tele. “Mi va nkoka ngopfu eka hina. A hi lavi ku lahlekeriwa hi n’wina,” ku hlamusele vatirhela-mfumo.

EDresden, Gestapo yi hlangane na mina yi ri ni mukanganyisi wa vunharhu loyi a humaka exikarhi ka vanhu va hina. Ndzi swi vonile leswaku xin’wana a xi hoxile, kutani ndzi timiyelerile, hambi ku ri ku n’wi xeweta ndzi nga n’wi xeweti. Manuku ndzi hlanganisiwe na wanuna wo leha, wo nyuhela loyi a ambaleke yunifomo ya vusocha: mukanganyisi Müller, loyi ndzi hlanganeke na yena emahlweni ka kereke. Ndzi hume ekamareni handle ko vulavula. Gestapo a yi kumanga nchumu eka mina.

Un’wana ni un’wana wa vakanganyisi lava u fike eka makumu lama biheke. Hi laha Manazi ma vuleke ha kona, a va rhandza xihehlo kambe hayi muhehli. Hinkwavo va ri vanharhu va rhumeriwe enyimpini ya le vuxeni naswona a va ha kalanga va vuya. Vona ku hundzuka loku hambaneke eka lava va nga tshikangiki vunghana na Xikwembu ni vanhu va xona! Vo tala va vanhu lava tshembekaka, lava exikarhi ka vona ku nga na Erich Frost na Konrad Franke, lava xanisekeke swinene hikwalaho ka Hosi ni lava endzhakunyana va nga va vaungameri va rhavi eJarimani, va vuye va ri karhi va hanya etiveni ra ndzilo wa nxaniso.b

Gestapo ya le Stuttgart—leyi a yi tinyungubyisa ngopfu hi ku “khoma” ka yona—yi kombele vatirhi-kulobye eDresden hi 1940 leswaku va hi tlherisela endzhaku. Milandzu ya hina a yi fanele ku sengiwa edzongeni wa Jarimani. Kambe Gestapo ya le n’walungu na ya le dzongeni a ti nga tirhisani, kutani hofisi ya Dresden yi arile, laha endzhaku ka swona leyi ya le Stuttgart yi teke yi ta hi teka hi yoxe. Manuku ku endleka yini ke? Ku chayela hi ya exiticini ku ve riendzo leri tsakisaka etlhelo ka nambu wa Elbe; eswiyindlwanini swa hina a hi kalanga hi vona mirhi ya rihlaza ni tilo ra blawusele hi nkarhi wo leha. Ku fana ni ku sungula, torokisi hinkwaro ra switimele a ri hlayiseriwe hina ntsena, naswona hi pfumeleriwe hambi ku ri ku yimbelela tinsimu ta Mfumo. Loko hi cinca xitimele, hi kume swakudya ekhefini ya le xiticini. Anakanya, nimixo a hi kuma xiphemu xin’we ntsena xa xinkwa xo oma, kutani sweswi hi kuma swakudya leswi!

Nandzu wa mina wu ye ehubyeni eStuttgart hi September 17, 1940. Hi ku tsala ni ku rhumela mapapila ya Ludwig Cyranek, ndzi tivise vanhu lava tshamaka ematikweni mambe ehenhleni ka ntirho wa hina wa xitumbelelani ni ku xanisiwa ka hina. Koloko a ku ri ku tihoxa ekhombyeni, loku khomeke xigwevo xa rifu. Hikwalaho swi tikombe tanihi singita loko mina, mulumbetiwa lonkulu eStuttgart, ndzi gweviwe malembe manharhu ni hafu ntsena ejele ra le tlhelweni! Kavula, mutirhela-mfumo wa Gestapo loyi va nge i Schlipf, loyi a hi languteleke hi tintswalo ni loyi ripfalo ra yena ri n’wi karhateke, u tirhise nhlohlotelo wa yena. U tshama a vula leswaku a a nga ha etleli hikwalaho ka hina “vanhwanyana.” EDresden a ndzi nga ta va ndzi hume hi ndlela yo olovisa leswi.

Ku Pfuneka Eka Vunghana Bya Nkarhi Wo Leha

Hambi leswi swakudya swa le khotsweni a swi nga bihanga ku fana ni swa le tikampeni ta nxaniso, ndzi lahlekeriwe hi ntikelo lowukulu naswona eku heteleleni a ndzi ondzile swinene. Malembe ya 1940 ku ya eka 1942 ma hundzile, naswona hakanyingi a ndzi ehleketa ku: ‘Loko xigwevo xa wena xi herile, va ta ku nghenisa ekampeni ya nxaniso laha u nga hlanganaka ni vamakwenu va xisati naswona u nge he vi wexe nakambe.’ A ndzi nga tivi nchumu.

Valanguteri a va hlamarisiwile hi laha ku heleleke loko xikombelo xa ku ntshunxiwa ka mina, lexi komberiweke hi vatswari va mina va Makhatoliki, xi tisiwa. (A ndzi ale hi ku phindha-phindha ku endla xikombelo xo tano xa munhu hi xiyexe.) Hambi leswi vapfumeri-kulorhi a va hoxiwe etikampeni ta nxaniso, mina—loyi ndzi gweveriweke nandzu lowukulu lowu nga hava ku hundzuka nikantsongo—a ndzi fanele ndzi huma hi ku olova lokukulu! Kutani ndzi tlhele ndzi ntshunxiwa nakambe hi 1943 ivi xisweswo ndzi va exiyin’weni xo yisa rungula ra le tilweni ri suka eHolzgerlingen, ndzi ri karhi ndzi tirhisa vukheta lebyikulu. Endzhaku ko ri kopa, a ndzi ri tumbeta exikarhi ka makhumbi ya flasiki leyi teleke hi kofi ivi ndzi ri yisa eka vamakwerhu lava tshamaka etlhelo ka Nambu wa Rhine ni le xiyengeni xa le Westerwald xa Jarimani. Ku sukela enkarhini wolowo ku ya emakun’wini ya nyimpi, a ndzi swi kota ku tirha ndzi nga kavanyetiwi. Endzhakunyana ndzi kume leswaku vatirhela-mfumo lava nga ni xinghana va maphorisa lava amukeleke switiviso swa xikhiri leswi lwisanaka na hina a va swi hundziselanga eka Gestapo.

Kutani endzhaku ka 1945 ke? Ndzi ve ni ku navela ku phayona nakambe hi ku hatlisa hi laha swi nga kotekaka ha kona. Xirhambo lexinene lexi nga languteriwangiki nikantsongo lexi ndzi nga kalangiki ndzi xi kuma xi tile. Eka milorho ya mina leyikulu a ndzi kalanga ndzi anakanya hi ku rhamberiwa ku ya tirha eBethele eWiesbaden!

Naswona ku sukela hi March 1, 1946, hi kona laha a ndzi ri kona, eBethele (sweswi eSelters/Taunus). Hi malembe layo tala ndzi ve ni ntsako wo tirha ehofisini leyi a yi languteriwa hi khale ka muungameri wa rhavi Konrad Franke. Ndzi tlhele ndzi tirha hi ntsako eka tindzawulo tin’wana, hi xikombiso, eka ndhawu ya vuhlantswelo. Hambi ku ri namuntlha, eka malembe ya 87, ndza ha tirha kona tiawara ti nga ri tingani hi vhiki ndzi ri karhi ndzi petsa mathawula. Loko u tshame u endzela Bethele ya hina, kumbexana hi vonanile.

Eku fambeni ka nkarhi, ndzi ve ni lunghelo ro pfuna vanhu lavo tala ku amukela ntiyiso, ku katsa manana ni makwerhu un’wana wa xisati wa nyama. Marito ya manana lama nge: “Wa ku tiva naswona wa ku rhandza,” ndzi ma kume ma ri ntiyiso, ku fana ni marito ya mupisalema lama nge, “O ta ku seketela.” (Psalma 55:22) Ku ve ntsako lowukulu swonghasi ku rhandza Yehova loko ndzi ri karhi ndzi tiyisiwa hi yena tanihi munghana!

[Tinhlamuselo ta le hansi]