Nxaniso eBurundi—Xitshembiso Lexi Tshoviweke Xa Ntshunxeko Wa Vukhongeri!
Ntshunxeko wa vukhongeri wu biwa hi makatla ematikweni yo tala ya Valungu. Hambi swi ri tano, nxaniso wa vukhongeri lowu endlekaka etikweni ra Afrika ra Burundi wu kombisa ndlela leyi ntshunxeko wolowo wu nga hohlokaka hi ku olova ha yona. Hakunene, ntsendze loko timfanelo ta vanhu ta xisekelo ta ntlawa wihi na wihi wa vanhu ti kandziyeriwa, ku hava timfanelo ta vanhu leti sirhelelekeke. Hikwalaho hi khutaza vahlayi va hina ku xiyisisa leswi swi endlekaka eBurundi.
FEBRUARY 16, 1989, ri vone ndzhuti wa Nguva ya Munyama wu wela ehenhla ka tiko ra Afrika ra Burundi. Hi siku lero muungameri wa Riphabliki ra Burundi, Pierre Buyoya, u khome nhlengeletano ni vafumi va swifundza-nkulu. Endzhaku ka nhlengeletano yoleyo, nxaniso lowu chavisaka lowu hangalakeke wa vukhongeri wu tlhekekele Timbhoni ta Yehova. Vavanuna, vavasati naswona hambi va ri vana hi ku hatlisa va ve vahlaseriwa va ku khomiwa, ku biwa, ku xanisiwa ni ku tsoniwa swakudya leswi nga riki enawini.
Leswaku tihanyi to tano ti nga endleka esikwini ni le nguveni leyi swi khomisa tingana hi swoxe. Hambi swi ri tano, nxaniso wa Burundi wa Vakriste ngopfu-ngopfu i wa rivengo. Ha yini ke? Hikuva wu vumba ku lahliwa ka xitshembiso xa ntshunxeko wa vukhongeri.
Ku Xenga Ka Hulumendhe
Burundi i tiko leri hambaneke ra Afrika leri nga edzongeni ka equator, hambi leswi tiko leri ra tintshava ri tiphinaka hi tlayimeti yo hola, leyi tsakisaka. (Vona mepe.) I vanhu va nga ri vangani emisaveni hinkwayo lava a va tekela vukona bya Burundi enhlokweni ku kondza ku fika August 1988, loko ri nghene eka tinhloko-mhaka ta misava. Hi nkarhi wolowo dzolonga leri halateke ngati ri tlhekekile exikarhi ka mintlawa mimbirhi ya tinxaka letikulu ta rona, ta Tutsi na Hutu. Leswi handle ko kanakana swi siye vito lero biha eka Burundi emiehleketweni ya vo tala.
Hambi swi ri tano, ku ni swilo swo tala leswinene leswi swi nga vuriwaka ehenhleni ka tiko leri ri hluvukaka. Vanhu va rona va gingiriteka ni ku tirha hi matimba. Xihloko lexi nga eka The New York Times Magazine nakambe xi xiya leswaku “hi tindlela to hambana-hambana leti xiyekaka eka muendzi, Burundi, ra tirha, hambi leswi ri pfumalaka. Maurice Gervais, muyimeri wa vutshamo bya Banki ya Misava u ri vitana ‘tiko leri tirhaka swinene.’”
Hambi swi ri tano, xiyimo xa Burundi xa vukhongeri xi xungeta langutelo leri rinene. Kwalomu ka tiphesente ta 80 va tivula Vakriste, ngopfu-ngopfu va Rhoma Khatoliki. Hambi swi ri tano, tihulumendhe ta politiki kwalaho ti simeke ntila wo kavanyeta wa ku nga tiyiseleli vukhongeri. Hi October 16, 1985, The Christian Century yi vikile yi ku: “Lembe leri nga hundza hulumendhe ya Burundi yi tlakuse minxaxamelo ya swiendlo leswi kunguhateriweke ku herisa vukona bya kereke . . . Mfanelo ya vugandzeri ni ku khongela ka le rivaleni ni le xihundleni swi hungutiwe hi matimba. Tikereke hinkwato ta mintlawa yin’wana . . . ti pfariwile ni ku yirisiwa ku tirha; . . . nhlayo leyikulu ya Vakriste vo karhi yi khotsiwile, van’wana va tlhele va xanisiwa . . . hinkwaswo hikwalaho ka ku kombisa mfanelo ya vona eka mukhuva wa vukhongeri.”
Mintshembo manuku yi tlakukile loko, hi September 1987, hulumendhe leyintshwa ehansi ka vurhangeri bya Muungameri Pierre Buyoya yi sungule ku fuma eBurundi. Muungameri lontshwa u tshembise tiko ra yena ntshunxeko wa vukhongeri, naswona hi ku hatlisa u teke magoza yo hetisisa rito rakwe. Xiviko xa Ndzawulo ya Tiko ya U.S. xi ri: “Hi nkarhi wa lembe ra yena ro sungula a ri entirhweni, Muungameri Buyoya u endle ku hundzuka lokukulu emafambiselweni ya Burundi ya vukhongeri lebyi hlelekeke, a susa ndzhwalo wa ntshikilelo wa vukhongeri ehansi ka hulumendhe [leya khale]. Buyoya u ntshunxe vakhotsiwa hinkwavo va vukhongeri; a tlhela a pfula tikereke leti pfariweke; a tlherisa tinhundzu hinkwato ta kereke leti phangiweke.” Swiendlo leswi swi voningeriweke swi kumele Muungameri Buyoya xichavo xa varhandzi va ntshunxeko emisaveni hinkwayo.
Manuku ke, ha yini Timbhoni ta Yehova sweswinyana ku hlawuriwe tona tanihi xihlaseriwa xa ntshikilelo wa vukhongeri?
Timbhoni Ta Yehova—Ti Lwela Mpfumelelo Wa Le Nawini
Hi makume ya malembe, Kereke ya Khatoliki “yi hundzuke huvo ya matimba ya ikhonomi na politiki,” ku vika The New York Times. Emasikwini ya vukoloni ya tiko leri, kereke yi pfumeleriwe “hi laha ku heleleke ku fuma tiko,” tanihi leswi yi “tekeke xiphemu lexikulu eku lunghiseleleni ka nkhathalelo wa rihanyo ni dyondzo.” Manuku ke, a swi hlamarisi loko hulumendhe kumbexana yi twe yi xungetiwa hi vukhongeri lebyi hleriweke.
Hambi swi ri tano, loko Timbhoni ta Yehova ti sungule ntirho wa tona wa le rivaleni wo chumayela eBurundi hi 1963, a ti endlanga matshalatshala yo nghenelela timhaka ta Tiko. Ematshan’wini ya sweswo, va khomekile entirhweni wa vona wo chumayela ‘mahungu lama manene ya mfumo.’ (Matewu 24:14) Tanihi leswi Bibele yi vulaka leswaku Vakriste va ntiyiso a va fanelanga ku va ‘xiphemu xa misava,’ Timbhoni ta Yehova ti tshame ti ri ni vukala-tlhelo etipolitikini, xiyimo lexi tekiweke hi Timbhoni emisaveni hinkwayo.—Yohane 17:16.
Timbhoni ti arile ku joyina mintlawa ya politiki ni ku huwelela swihlambanyo swa mintlawa ya politiki hikwalaho ka ripfalo. Tihulumendhe hakanyingi a ti twisisa xiyimo lexi xa vukala-tlhelo hi ndlela leyi hoxeke tanihi ku pfumala rirhandzu ra tiko kumbe ku kombisa ku pfukela. Kambe sweswo a hi swona. Timbhoni ta Yehova emisaveni hinkwayo ti tiveka tanihi swikombiso, vaaka-tiko lava hlayisaka nawu. Va xi hlayisa swinene xileriso xa Bibele xo ‘tiveka ehansi’ ka tihulumendhe ta misava. (Varhoma 13:1) Hambi leswi va alaka ku losa kumbe hi ndlela yihi na yihi va kombisa ku xixima swifaniso swa tiko swo tanihi mijeko, a va swi sandzi swifaniso swo tano.—Eksoda 20:4, 5.
Hi 1975 Timbhoni ta Yehova ti kombele mpfumelelo wa le nawini wa ntirho wa tona. Kambe hi 1976 huvo ya nyimpi yi hlongole hulumendhe ivi yi nghenisa Muungameri Jean-Baptiste Bagaza eku fumeni. U tshembise ntshunxeko wa vugandzeri. Kambe hi March 1977, Timbhoni ta Yehova ti yirisiwe ximfumo! Timbhoni ta Yehova emisaveni hinkwayo ti endle matshalatshala yo hlamusela mhaka leyi erivaleni eka swirho swa hulumendhe ya Bagaza, kambe mapapila, maendzo yo ya etihofisini ta vayimeri va le Burundi eFurwa ni le Belgium, ni ku khoma tinhlengeletano ni vatirhela-mfumo va hulumendhe eBurundi hinkwaswo swi tikombe swi nga pfuni nchumu. Hi 1987 Timbhoni ta kwalomu ka 80 eBurundi—vavanuna ni vavasati—ti nghenisiwe ekhotsweni hi tin’hweti to tala. Mbhoni yin’wana yi file kwalaho.
Manuku hi 1987 huvo yi nghenise Nkulukumba Pierre Buyoya emfun’weni. Makhatoliki ni Maprotestente hi ku hatlisa ma pfunekile hi ku tiyiselela ka yena vukhongeri—kambe hayi Timbhoni.
Ku Tlhekeka Ka Nxaniso Wa Vukhongeri
Endzhaku ka nhlangano wa Muungameri Buyoya ni vafumi va swifundza-nkulu hi February 16, 1989, swi tivisiwile eka xiya-ni-moya leswaku xin’wana xa swiphiqo leswikulu leswi Burundi a ri fanele ri langutana na swona a ku ri ku ndlandlamuka ka Timbhoni ta Yehova. Onge hi loko va lo kowetiwa, vafumi va swifundza-nkulu swa le ndzeni ka tiko va sungule gandlati ra nxaniso. Hambi leswi vuxokoxoko na sweswi bya ha rharhanganeke, swiviko leswi landzelaka swi nyika mianakanyo yo karhi ya leswi swi endlekaka kwalaho:
Xifundza-nkulu xa Gitega: Mufumi Yves Minani u lerise leswaku maphorisa ni vanhu va tilunghiselela ku khoma Timbhoni ta Yehova hinkwato. Endzhakunyana, vatirhi va maphorisa ya nsirhelelo va nghene ekaya ra Ntibatamabi Edmond, muevangeli wa phayona leri hlawulekeke, ivi va n’wi khoma. Loko a ri ejele ra le tlhelweni, u tsoniwe swakudya. Minkarhi yo tala u titivarile hikwalaho ka ndlala. U tlhele a vekiwa ehansi ka nxaniso hi matshalatshala yo endla leswaku a tiyisa mahungu-ndlela ya leswaku Timbhoni ta Yehova ti dya ngati ya vanhu—vunwa lebyi chavisaka!
Endzhaku ka ku khomiwa ka Edmond, Ntikarahera Aaron na Ntimpirangeza Prime, lava na vona va nga Timbhoni ta Yehova, va khomiwile ivi va nghenisiwa ekhotsweni eGitega. Va kume ku khomiwa loku fanaka ka tihanyi.
Nijimbere Charlotte, nsati wa mulanguteri wa xifundza—mutirheli la famba-fambaka loyi a endzelaka mabandlha yo talanyana—u twe hi ta xiyimo xa vamakwavo va Vukriste. U ringete ku yisa swakudya ekhotsweni kambe u khomiwile hi March 16, 1989, naswona u hlayisiwile tanihi mubohiwa hi matshalatshala ya vafumi yo kuma nuna wa yena.
Xifundza-nkulu xa Muramvya: Mufumi Antoine Baza u rhumele xirhambo eka Timbhoni hinkwato leti tivekaka ku hlangana na yena ivi ti hlamula swivutiso. Hi March 4 ntlawa wu pfumelelane ni xikombelo xexo. Hambi leswi va hlamuleke swivutiso swa yena hi xichavo, va ale ku huwelela swihlambanyo swa ntlawa wa politiki.
Loko a hlamula mufumi u hlohlotele vanhu va kwalaho ku hlasela Timbhoni ta Yehova. Hi March 16 maphorisa ma nghene emakaya ya Timbhoni leti tivekaka ivi ma sungula ku ba vavanuna ni vavasati hikwalaho ka ku ala ku huwelela xihlambanyo xa ntlawa. Vhengele leri a ri ri ra Mbhoni ri tekiwile ri tlhela ri pfariwa—ku tsoniwa ndyangu swilo swa wona.
Hi March 17 vavasati va mune va biwile hikuva va ale ku landzula vupfumeri bya vona. Va nghenisiwe exiyindlwanini xa khotso lexi nga hava swinghenisa-moya, hambi leswi un’wana wa vona a a ri mana wa n’wana wa masiku ya 20 hi vukhale.
Hi March 20 ntlawa lowu hlaselaka lowu hlomeke hi tinhonga ni tithochi wu nghene emakaya ya Timbhoni tin’wana ta vavasati, lava va biweke ni ku hlongoriwa emakaya ya vona. Exikarhi ka lava va hlaseriweke a ku ri ni wansati wa malembe ya 75 hi vukhale loyi a a dyondza Bibele na Timbhoni ta Yehova ni vana vo hlayanyana va le hansi ka malembe ya 14 hi vukhale!
Pierre Kibina-Kanwa, nhloko ya xikolo xa purayimari xa Nyabihanga, u ringete ku sindzisa vana va xikolo va Timbhoni leswaku va losa mujeko wa tiko. Hi ku hluleka ku endla leswi, u va hlongorile. Timbhoni ta makume mbirhi-mbirhi leti humaka edorobeni lero ti boheke ku baleka, ti siya hinkwaswo leswi nga swa tona endzhaku. Exikarhi ka lava va khomiweke a ku ri Ndayisenga Leonidas, Kanyambo Leanard, Ntahorwamamiye Abednego, Bankangumurindi P., Kashi Grégoire na Mbonihankuye Thadée.
Xifundza-nkulu xa Bujumbura: Mulawuri wa ntlawa lowu tifumaka wa Muhuta, Nahimana Macaire, u vitane Kavunzo Vincent, Ndabazaniye Sylvestre na Ndizwe-Nzaniye—i Timbhoni hinkwavo—enhlanganweni. Kwalaho u va hehle hi ku katseka eka ku himpfilitana ka rixaka ka August 1988. Hambi leswi Timbhoni ta Yehova a ti nga katsekanga nikantsongo, ku biwa ni ku khomiwa swi landzerile.
Xifundza-nkulu xa Bubanza: Timbhoni timbirhi ti khomiwile hikwalaho ka ku va ni tibuku ta Bibele ntsena. Loko va arile ku losa ntlawa, Mufumi Kimbusa Balthazar u va rhumele ekampeni ya nyimpi. Kwalaho va xanisiwe hi ku tsemeleriwa tintiho.
Leswi U Nga Swi Endlaka
To tala ta tihanyi leti ti endlekile endzeni ka tiko, ekule ni mahlo ya vaxiyi va le matikweni mambe. Hambi swi ri tano, tikopi ta timiliyoni leti tlulaka 13 ta xihloko lexi ti ta hangalasiwa emisaveni hinkwayo hi tindzimi ta 106. Nsele wa Burundi a wu nga ha vi xihundla. Vanhu lava rhandzaka ntshunxeko va ta hlamala leswaku ku tluriwa loku hundzeletiweke ka timfanelo ta vanhu ka karhi ka endleka—timfanelo leti magidi ya Vantima va ti lweleke.
Burundi xisweswo ri tinghenisa ekhombyeni hi ku hluleka ku hlayisa xitshembiso xa rona xa ntshunxeko wa vukhongeri. Ri tinghenisa ekhombyeni ro onha ku twala loku ri ku lweleke hi matimba ku ku simeka, lokuya ka tiko leri hluvukaka, leri tirhaka hi matimba. Xana Burundi ri lava vutihlamuleri bya ku xiyiwa tanihi tiko ra vaxanisi va vukhongeri lava hisekaka? A hi ehleketi tano. Hi nga pfumela ntsena leswaku Muungameri Buyoya u nyikiwe rungula leri hoxeke hi ndlela yo biha, u hambukisiwe hi vatsundzuxi va yena.
Swihehlo leswi endliweke ehenhla ka Timbhoni ta Yehova i mavunwa lama nga twaliki lama kunguhateriweke ku pfuxa mintlhaveko leyi yi nga riki na mongo. Timbhoni ta Yehova a hi nxungeto eka nsirhelelo wa hulumendhe ya Burundi kumbe tiko rihi na rihi rin’wana. Ti ni ku rhula ni ku hlayisa nawu, ti xixima mimfungho ya tiko. Ku hambana ni mahungu-ndlela, va ala hi laha ku heleleke ku nghenisa ngati hi xivumbeko xihi na xihi—hambi loko vutomi bya vona byi ri ekhombyeni.—Mintirho 15:28, 29.
Vakriste va ntiyiso emisaveni hinkwayo hikwalaho va ta khongela hi vun’we hikwalaho ka vamakwavo eBurundi. (1 Timotiya 2:1, 2) Vahlayi vo tala na vona va ta susumeteleka ku tsalela Muungameri Pierre Buyoya hi ku kongoma, va endla xikombelo hi xichavo xa leswaku nxaniso wa vukhongeri wu yimisiwa ni leswaku Timbhoni ta Yehova ti kuma mpfumelelo wa le nawini tanihi vukhongeri lebyi simekiweke. Burundi ri fanele ri amukela mianakanyo loko ri ta tikutsula emahlweni ka misava.
His Excellency Major Pierre Buyoya
President of the Republic of Burundi
Bujumbura
REPUBLIC OF BURUNDI
[Mimepe leyi nga eka tluka 22]
(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)
RWANDA
ZAIRE
BURUNDI
TANZANIA
TIVA RA TANGANYIKA