Nkarhi Wa Ntshovelo eTikweni Ra Ayisi Ni Gamboko
GREENLAND, xihlala lexikulu emisaveni, i tiko ra ayisi ni gamboko hakunene. Xiphemu lexikulu xa xihlala lexi xa kwalomu ka tikhilomitara ta 2 700 hi ku leha xi tshame en’walungwini wa Arctic Circle naswona xi funengetiwe hi ayisi ya nkarhi hinkwawo ya kwalomu ka khilomitara ni hafu hi ku enta. Tindhawu hinkwato ta Greenland ti funengetiwe hi gamboko ku suka eka ntlhanu ku ya ka nhungu wa tin’hweti kumbe ku tlula elembeni. Ku vuriwa leswaku khale ka vakambisisi va Ntivo-misava va le Scandinavia va xi thye Greenland ku koka vahlapfa. Hambi swi ri tano, hi nkarhi wa ximumu xo koma, timbuwa tin’wana ti fanela vito leri.
Hi ximun’wana, lwandle leri gwitsileke ehandle ka n’walungu-vuxa bya Greenland ra hlanhleka, naswona tinhulu ta ayisi ta humelela. Ayisi leyi yi kongoma eribuweni ra le vuxeni, kusuhi na Cape Farewell, naswona yi ya ni le ribuweni ra le vupela-dyambu, yi endla ku famba hi lwandle swi tika ku tlula mpimo hi tin’hweti to tala. Hi nkarhi wa xixika, lwandle leri nga kusuhi ngopfu ni xihlala ra tiya, ri hambanisa tindhawu ta vanhu. Hi ku kongoma, ayisi yi fuma tiko, lwandle ni ndlela leyi vanhu va hanyaka ha yona. Swa tika ku ehleketa leswi nga tshoveriwaka eka tiko leri.
Ku Endla Masungulo
Maeskimo ya rixaka ra Inuit ma hanye tanihi vahloti eGreenland hi malembe xidzana yo tala. Hi 1721 mutirheli wa kereke ya Lutere, Hans Egede u ye eGreenland tanihi murhumiwa. Endzhakunyana ntirho wa varhumiwa vo huma eMoravia a wu ya emahlweni etindhawini to hambana-hambana. Van’wana va varhumiwa va vona va hundzuluxele tibuku tin’wana ta Bibele ku ya eka ririmi ra le Greenland, va hlayisa vito ra xiviri ra Xikwembu, Yehova, eku hundzuluxeleni ka vona. Kambe ku sukela hi 1900, i kereke ya Lutere ya le Denmark ntsena leyi a yi tirha eGreenland.
Hi 1953, loko Greenland ya ha ri koloni ya Denmark, ku hundzuka ka nkoka ka swiendlakalo ku humelerile. Hi ku ya hi Nawu lowuntshwa wa le Denmark lowu sunguleke ku tirha lembe rero, mintlawa ya vukhongeri handle ka kereke ya Lutere yi tlhele yi amukeriwa nakambe eGreenland. Xisweswo, hi January 1955, Timbhoni ta Yehova timbirhi to huma eDenmark ti fikile tanihi varhumiwa. Xiavelo xa vona a xi ri tikhilomitara ta 2 000 hi ku leha eribuweni ra le dzonga-vupela-dyambu, laha kwalomu ka vaaki hinkwavo va Greenland a va tshama kona—vaaki va 27 000, lava vumbiwaka ngopfu hi vahloti ni vaphasi va tinhlampfi.
Kristen Lauritsen, un’wana wa Timbhoni leti timbirhi, wa tsundzuka: “Vutivi bya hina bya ririmi ra le Greenland a byi ri byintsongo swinene, kambe hi ve ni ku navela ka matimba ko dyondzisa vanhu va Greenland ntiyiso wa Rito ra Xikwembu. A hi ri na swiphephani swi nga ri swingani hi ririmi ra le Greenland, naswona xibukwana lexi nge ‘Mahungu Lawa Yo Saseka Ya Mfumo’ xi fikile endzhakunyana elembeni rero ro sungula.” Va wu endlise ku yini ntirho wa vona wo chumayela?
“Eku sunguleni hi tirhise makhadi lama gandlisiweke ku hlamusela xikongomelo xa riendzo ro hina. Kambe endzhakunyana hi dyondze swiga swo talanyana hi mbilu. Ku famba exikarhi ka madoroba minkarhi hinkwayo a ku ri hi byatso naswona a swi nonon’hwa, tanihi leswi minkarhi a yi nga tiviwi kahle. Vuvabyi bya le lwandle a byi tale ngopfu. Hi ve ni swiphiqo swo kuma tindhawu to tshama eka tona. Hakanyingi, a hi endla tende leri minkarhi hinkwayo a hi ri rhwala xikan’we ni mindzhwalo ya hina.”
Kambe a ku va ni leswinene. Vaaki va Greenland i vanhu va xinghana ni mafundza. I swa ntumbuluko eka vona ku pfumela eka Xikwembu ni ku xixima Bibele. Ku lava ku va miti hinkwayo yi na Bibele leyi heleleke hi ririmi ra vona. Kristen u tsundzuka leswaku xinhwanyetana xi tshame xi ta eka vona ni papila leri a ri ku: “Loko mi nga si kuma ndhawu yo tshama eka yona, mi nga ta mi ta tshama na hina.” Ndyangu lowu nakambe wu va pfune ku kuma ndhawu laha va lunghiseleleke ku kombisa yin’we ya tifilimi ta Sosayiti.
Ku Pfuneta Lokukulu Ku Fika
Hi 1961 mindyangu yo huma eDenmark yi sungule ku ya eGreenland ku ya pfuneta laha xilaveko xa Timbhoni a xi ri xikulu. Va endle matshalatshala lama xiyekaka ku dyondza ririmi leri nonon’hwaka swinene ra le Greenland ni ku tiyisela ku va ekule ni vapfumeri-kulobye. Va khome minhlangano nkarhi hinkwawo naswona va tiya eripfumelweni ra vona ni le ka migingiriko ya Vukriste. Mintirho ya vona a yi nga ri ya hava. Hi lembe rero mabandlha mambirhi yo sungula ma simekiwile eGreenland, rin’wana entsindza wa Nûk (Godthåb) ni rin’wana eQaqortoq (Julianehåb), ku ya edzongeni. Swi tise ntsako lowukulu eka Timbhoni loko vaaki van’wana va Greenland lava rhurheleke eScandinavia va khuvuriwile.
Hi va-1970 mimpatswa leyintshwa ni leyi chivirikaka yo hlayanyana ya maphayona yo hlawuleka yi fikile, yi rhangela ntirho wo nyikela vumbhoni. Hi 1973 Xihondzo xo Rindza na buku leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki a swi kumeka hi ririmi ra le Greenland. Va hlomise xisweswo, maphayona ya ngundzuvanye ribuwa ya endzela madoroba ni swimitana, ya byala mbewu ya ntirho hi xitalo. A ku ri ro sungula, ntirho wo chumayela wu fika eribuweni ra le vuxeni leri nga roxe kusuhi na Ammassalik (Angmagssalik). Mawaku ntsako lowu a wu ri wona loko muaki wa le Greenland eku heteleleni a amukele ntiyiso eGreenland lembe rero!
Ntshovelo Eku Heteleleni
Loko swipfuneto swin’wana swo hlaya Bibele swi humesiwa hi ririmi ra kwalaho, tibuku to tala ti fambisiwile. Hi xikombiso, a swi tolovelekile eka Timbhoni to hlayanyana leti tirhaka eka nsimu leyi nga aviwangiki mavhiki ma nga ri mangani ku fambisa ku suka eka 300 ku ya ka 400 wa tibuku ni swibukwana, ni 1 000 wa timagazini, nakambe ku kumeka 60 kumbe 70 wa swikhokhelo.
Hikwalaho ka ku byala ni ku cheleta hinkwako, ‘Xikwembu xi endle swilo swi kula’ exikarhi ka vaaki va Greenland ni Madenmark lama tshamaka eGreenland. (1 Vakorinto 3:5-7) Namuntlha, 117 wa vahuweleri va Mfumo va tirha eka mabandlha ya nkombo ni ntlawa wun’we lowu nga woxe, va hangalake ni tiko leri ra ayisi ni gamboko hinkwaro. A hi hlanganeni ni van’wana va vatirhi lava va migingiriko.
Ku Endzela Nsimu Ya Greenland
Ndhawu leyinene yo sungula hi yona i bandlha ra le dzongeni, eQaqortoq (Julianehåb). Mindyangu ya ntlhanu yo huma hi le Denmark yi tile ku ta pfuneta kwalaho. Van’wana va vona va tirhe hi matimba ku dyondza ririmi ra le Greenland leswaku va ta nyikela vumbhoni eka vaaki va Greenland lava nga xi twisisiki Xidenmark. Flemming, tatana wa ndyangu ni phayona (muhuweleri wa Mfumo wa nkarhi hinkwawo) ebandlheni leri, u ri: “Nsimu ya hina i yikulu. Yi katsa swimitana swo tala swa vaphasi va tinhlampfi ni tindhawu ta vufuwelo bya tinyimpfu leti nga eka tinsoko-lwangu eribuweni ra le dzongeni.” Hi ku tirhisa byatso bya vona lebyi nga ni njhini, Timbhoni ti endla maendzo yo leha ku ringana tikhilomitara ta 640 ku endzela vanhu lava tshamaka etindhawini leti ta le handle.
Endzhaku ko famba tiawara tinharhu hi byatso ku tsemakanya tinsoko-lwangu to saseka, hi fika eka bandlha leri landzelaka, eNarsaq. Laha ku tshama ndyangu lowu nga woxe wa mune wa vahuweleri va Mfumo. Hambi leswi wu nga woxe, va swi kota ku khutazana ni ku akana emoyeni hi mikhuva leyi tengeke yo dyondza ni ku hlanganyela eminhlanganweni nkarhi na nkarhi ni le vutirhelini bya nsimu.
Sweswi hi khandziya xikepe xo rhwala vanhu xa le ribuweni lexi taka laha vhiki rin’wana ni rin’wana hi tin’hweti ta ximumu. Riendzo leri ra tiawara ta 24 ri hi yisa ePaamiut (Frederikshåb), laha ku nga na Timbhoni ta khume. Kambe exikarhi ka mpfhuka, hi hundza ximutana lexi ku nga na vahuweleri vambirhi lava nga voxe. Un’wana wa vona, Ane Marie, u ni n’wana eNûk loyi a dyondzeke ntiyiso malembe ma nga ri mangani lama hundzeke naswona u sungule ku n’wi chumayela hi riqingho na papila. U tlangele leswi a n’wi byeleke swona. Hi ku hlaya hinkwaswo leswi kumekaka hi ririmi ra le Greenland ni ku yingisela tithepi ta Timbhoni ta Greenland loko ti hlamusela mintokoto ya tona, Ane Marie u teke xiyimo xa yena xa ntiyiso. Endzhaku ka malembe ya 60 hi vukhale naswona handle ka nseketelo wa bandlha ra kwalaho, u humelerile ku tshika mukhuva wa yena wo dzaha wa malembe ya 50 lama hundzeke, a tshika ku tlangela Khisimusi ni masiku ya ku tswariwa, kutani a sungula ku chumayela eximutanini hinkwaxo. Hikwalaho ka matshalatshala yakwe yo phikelela ni xikombiso lexinene, ku lava ku va khume ra lava tsakelaka a va hlangana nkarhi na nkarhi ku dyondza Bibele ni ku yingisela minhlangano leyi rhekhodiweke.
Loko hi suka ePaamiut, riendzo ra 14 wa tiawara hi byatso elwandle leri karihaka ro anama ri hi yisa eNûk. Eka ntsindza lowu wa vaaki va 13 000, ku ni vahuweleri va 43 ebandlheni, naswona ku tlula n’we xa nharhu i vaaki va Greenland. Minhlangano ya vhiki na vhiki i mpfangano wa Xidenmark ni ririmi ra le Greenland, hakunene i mphikamakaneta eka mintlawa ya tindzimi leti.
Loko hi tlhelela endzhaku eka xikepe xo rhwala vanhu xa le ribuweni nakambe, riendzo ra tiawara ta nhungu ri hi yisa eManiitsoq (Sukkertoppen). Laha mindyangu ya mune yo huma eDenmark yi tirha ni vahuweleri va nga ri vangani va Mfumo va kwalaho. Va tirhile nsimu ya le dorobeni hi vukheta naswona va fambise tibuku to tala ta Bibele, lerova ndyangu wun’wana ni wun’wana wu na kopi ya Buku Yanga Ya Timhaka Ta Bibele hi ririmi ra le Greenland. Hi ku tirhisa swikepe swa vona swa njhini, va lunghiselela ni maendzo ya ntolovelo yo nyikela vumbhoni eswimitanini swa le handle.
Loko hi hambeta hi ya en’walungwini, xitici xa hina lexi landzelaka i mpfhuka wa khume ra tiawara, eSisimiut (Holsteinsborg). Mindyangu ya ntlhanu ya Madenmark ni vahuweleri va nga ri vangani va kwalaho va vumba bandlha laha. Mpatswa wa maphayona yo hlawuleka wa kwalaho wu hamba wu endzela eribuweni ra le vuxeni. Leswi swi katsa riendzo ra hafu ya awara hi xihaha-mpfhuka-phatsa ku ya exiticini xa swihaha-mpfhuka, riendzo ra tiawara timbirhi hi xihaha-mpfhuka ku tsemakanya vuandlalo bya le xikarhi bya ayisi, ni riendzo rin’wana ro koma hi xihaha-mpfhuka-phatsa ku tsemakanya nsonga ku ya eAmmassalik eribuweni ra le vuxeni. Ndhawu ya kwalaho yi sasekile hakunene—tintshava ta switsunga leti tlakukeke ni tinhulu ta ayisi ti pfala minkovotlo ehansi. Vanhu va ma yingisela mahungu ya Mfumo, kambe a hi vangani va tekeke xiyimo xa ntiyiso.
Endzhaku ko haha hi tlhelela ndzhaku ku tsemakanya vuandlalo bya ayisi, hi yime ro hetelela eIlulissat (Jakobshavn), bandlha ra le n’walungwini. Ilulissat i vito ra ririmi ra le Greenland leri vulaka “tintshava ta ayisi” naswona i vito leri fanelekeke. Kusuhi na kona ku ni ndhawu leyi humesaka ngopfu ayisi eka Hafu ya Misava eN’walungu nakambe swiphemu swa ayisi swi papama hinkwako ehenhla ka tinsonga ni tinsoko-lwangu, swi endla ndhawu yi nyanyula swinene. Mindyangu ya tsevu yo huma eDenmark ni mpatswa wa Magreenland yi vumba bandlha leri ro chivirika. Ku engetela eka doroba ra Ilulissat ni ndhawu hinkwayo ya Disko Bay, va ni nsimu yo nyikela vumbhoni eka yona leyi kumbexana yi nga en’walungwini swinene emisaveni, ku fika eximutanini xa Kullorsuaq (Khudzu ra Diyavulosi) kwalomu ka ti-degree ta 75 eka xihingakanyi xa le n’walungu.
Maphayona yo hlawuleka eIlulissat nkarhi na nkarhi ma endzela ndhawu leyi ya le kule, ma chumayela eka vanhu va le Upernavik na Uummannaq. Bo na Helen va vika: “Tindhawu leti ti pfulekeke eN’walungu ta ha ri paradeyisi leyi nga si khumbiwaka ya Arctic. Vanhu va tsalanganile, naswona vanhu va hanya hi ku hlota ku tlula ku njovela. Vutomi bya vona byi olovile, naswona a va vileli ngopfu hi vumundzuku. Vo tala va vona va tsakela swilo swa moya. Va yingisela mahungu lawa hi ma tiseke hi ku swi rhandza.” Nkarhi wu ri woxe wu ta vula loko vanhu lava va fanaka ni tinyimpfu va ta hlengeletiwa endzeni ka “tshanga” rin’we ra ntiyiso ehansi ka “murisi un’we,” Yesu Kriste.—Yohane 10:16.
I maphayona ya Madenmark ntsena lama tshameke ya tirha etikweni leri, kambe nhungu wa vaaki va Greenland eNûk va endle thepi ya video va rhekhoda vumbhoni bya xisekelo mayelana ni ripfumelo ni ndlela ya hina ya vutomi. Loko maphayona ma tirhise thepi leyi evutirhelini bya wona bya yindlu na yindlu, swi endle leswaku vanhu va vulavula ni ku vutisa swivutiso swo tala swinene, ngopfu-ngopfu hi tlhelo ro ka hi nga tlangeli Khisimusi ni ku ka hi nga khuvuli vana. Swi nga engeteriwa ni leswaku tibuku to lava ku va 200 ti fambisiwile eka riendzo rero hinkwaro ra mune wa mavhiki leri ra ha ku hlamuseriwaka.
Ku Tshovela Ku Ya eMahlweni
Ku nga khathariseki maxelo lamo biha ni ndzilakano wa ririmi, ku tshovela ka Mfumo ku ya emahlweni. Vaaki vo tala va Greenland va dyondze ririmi ra Xidenmark leswaku va ta vuyeriwa eminhlanganweni ya bandlha. Hambi swi ri tano, nhlayo leyi kulaka ya minhlangano yi khomiwa hi ririmi ra le Greenland, ku endlela leswaku swi koteka eka vo tala ku hlanganyela eka swakudya swa moya.
Hi xikombiso, hambi loko nongonoko wa Ntsombano wa Muganga wa “Vululami Bya Xikwembu” wa 1988 wu nyikeriwe hi Xidenmark eNûk, ku ringana n’we xa nharhu xa tinkulumo ti hundzuluxeriwe ti ya eka ririmi ra le Greenland. Ntsengo wa vanhu va 163 wu ve kona. Vapfhumba vo huma ebandlheni ra le n’walungu-mpfungwe eIlulissat ni va le bandlheni ra le dzonga-mpfungwe eQaqortoq va boheke ku famba ku tlula masiku mambirhi ndlela yin’wana ni yin’wana. Mune va khuvuriwile entsombanweni.
Hi kwihi ku langutela ka ntshovelo wa nkarhi lowu taka? Ka tshembisa hakunene! Hi 1989 a ku ri ntsako ku vona 205 va va kona eka Xitsundzuxo xa rifu ra Kriste. Sweswi, ku tlula dzana ra tidyondzo ta Bibele ta karhi ta fambisiwa. Ina, Yehova u katekisa migingiriko ya malandza ya yena etikweni leri ra ayisi ni gamboko hi laha ku fuweke.