Vumbhoni Bya Vukulukumba Bya Solomoni
HI KU ya hi nxaxamelo wa minkarhi ya Bibele, Hosi Solomoni u fume Israyele ku sukela hi 1037 B.C.E. ku ya eka 998 B.C.E. Lexi tsakisaka, buku leyi nge Archaeology of the Land of Israel, hi Profesa Yohanan Aharoni, yi paluxa ndlela leyi matshalatshala ya ndzhundzhuluko eIsrayele ma humeleleke ha yona “kwalomu ka 100 B.C.E.”
Xikombiso xin’wana lexi nyikeriweke hi Aharoni i vumbhoni bya makhumbi lama tiyeke ya muti lama akiweke hi maribye lamakulu “lama tsemiweke hi xivumbeko xa rhekthengula, ma veketeriwe hi ku pakanisa.” Hi laha ku hambaneke, eka matiko lama nga ekusuhi na Israyele, xiphemu xa makhumbi ya muti “a xi endliwe hi switina ni mintsandze.”
Ku tlula kwalaho, madoroba lama akiweke nakambe enkarhini wa Solomoni ya nyikela vumbhoni bya nkunguhato wa vukheta, lebyi nga ni minxaxamelo leyi baseke ya tindlu ni switarata leswi andlariweke hi vukheta. Aharoni u hlamusela marhumbi ya “madoroba ya mune eYuda lama akiweke hi pulani leyi fanaka . . . Beer-sheba, Tell Beit Mirsim, Beth-shemesh, na Mizpah.” Vona ndlela leyi ha yona leswi swi hambanaka ni ntsindza wun’wana lowukulu wa nhluvuko—khale ka doroba ra Mesopotamiya ra Ur! Mayelana na rona, Nkulukumba Leonard Woolley u tsarile: “A ku nga ri na matshalatshala ya pulani ya doroba . . . Switarata leswi nga andlariwangiki hi switina leswi swo tala swa swona swi nga magondzo lama tlhumeke hi mirhi ematlhelo . . . swi rharhangane lerova a swi ta olova ku lahlekeriwa hi ndlela ya wena.”
Aharoni nakambe u hlamusela hi nhluvuko wa switirhisiwa swa ndyangu hi nkarhi wa ku fuma ka Solomoni. “Ku hundzuka ka swiaki swa ndhavuko . . . ka vonaka ku nga ri ntsena eka swilo swa manyunyu kambe ngopfu-ngopfu ni le ka ntivo-vuxongi . . . Nkoka wa leswi vumbiweke ni ku hisiwa ka swona wu antswisiwile swinene . . . Xikan’we-kan’we kwalaho ku humelele mutshila la fuweke wa swibya swa mihlovo yo hambana-hambana.”
Xivumbeko lexikulu ngopfu xa mfumo wa Solomoni a ku ri tempele leyikulu, yindlu ya vuhosi, ni miako ya hulumendhe eYerusalema. Nsuku wo tala swinene wu tirhisiwile ku khavisa miako leyi. (1 Tihosi 7:47-51; 10:14-22) Malembe ya ntlhanu endzhaku ka rifu ra Solomoni, Faro Xixaka wa Egipta u tile kutani a tekela Yerusalema rifuwo ra rona.—1 Tihosi 14:25, 26.
Le Egipta ni le Palestina, matsalwa ya vuyimburi ma tiyisa leswaku Xixaka entiyisweni u hlule Israyele. Entiyisweni, van’wamatimu vo tala va pfumela leswaku ku phangiwa ka Yerusalema hi Xixaka ku pfuxe ikhonomi leyi tsaneke ya Egipta ivi swi pfuna Xixaka ku hakela ku engeteriwa lokukulu ka tempele ya le Egipta leyi eka yona a tsaleke ku hlula ka yena, hi laha swi vonakaka ha kona eka tluka leri. Xixaka u file hi ku hatlisa endzhakunyana ka sweswo, naswona matsalwa man’wana ma vike leswaku n’wana wa yena u nyikele hi tithani ta kwalomu ka 200 ta nsuku na Silvhere eka titempele ta Egipta. Matsalwa a ma xi paluxanga xihlovo xa rifuwo leri, kambe mutivi wa swa vuyimburi Alan Millard ebukwini ya yena leyi nge Treasures From Bible Times, u ringanyeta leswaku “ro tala ra wona a ku ri nsuku lowu Xixaka a wu tekeke etempeleni ya Solomoni ni le ndlwini ya vuhosi eYerusalema.”
A swi hlamarisi leswi hambi ku ri buku ya vanhu lava kanetaka leswaku Xikwembu xi kona yi pfumelaka ntiyiso wa ku dzuneka ka mfumo wa Solomoni! Bol’shaia Sovetskaia Entsiklopediia (Encyclopedia Leyikulu ya le Soviet), loko yi sungula “Solomoni,” yi n’wi vula “mufumi wa mfumo wa Israyele wa Vayuda,” yi engetela leswaku u fume enkarhini wa “ku chaputa ka mfumo.”