Misava Yo Antswa—Yi Tshinele!
“KU NAVELA paradeyisi i ku navela kun’wana loku nga ni matimba swinene, loku karhataka vanhu. Swi nga ha endleka leswaku ku ni matimba swinene ku tlula ku navela kun’wana hinkwako, naswona a ku heli. Ku navela kun’wana ka paradeyisi ku vonaka swinene eka mikhuva yo hambana-hambana ya vukhongeri,” hi ku vula ka The Encyclopedia of Religion.
Tinxaka hinkwato ti ni ku navela loku fanaka ka misava yo antswa, onge hi loko ti kumbuka nchumu wo karhi lowu a wu ri kona eku sunguleni, kambe lowu nga ha riki kona sweswi. Leswi swi kombisa leswaku swi nga ha endleka ku ve ni paradeyisi eku sunguleni, kambe a yi ri kwihi? Muhlahluvi wa mianakanyo a nga ha vula leswaku ku navela loku ka matimba, ku kombisa ku navela ku tlhelela eka vuhlayiseki lebyi munhu a a ri na byona embelekweni wa mana wa yena. Hambi swi ri tano, nhlamuselo leyi a yi swi khorwisi swidyondzi leswi kambisisaka matimu ya vukhongeri.
“Ku Navela Paradeyisi”—Hikwalaho Ka Yini?
Xana vukona bya ku navela koloko, hi laha van’wana va swi vekaka ha kona, ko hi pfuna ntsena leswaku hi kota ku tiyiselela swiphiqo swa vutomi ni ku twisisa leswaku byi komile? Kumbe xana ku na nhlamuselo yin’wana?
Hikwalaho ka yini vanhu va navela misava yo antswa? Bibele yi hi nyika nhlamuselo leyi swi olovaka swinene ku yi twisisa: Vanhu va huma emisaveni yo antswa! Paradeyisi yo sungula a yi ri kona hakunene. Rito ra Xikwembu ri yi hlamusela tanihi “ntanga” lowu kumekaka endhawini yo karhi le Middle East, lowu katekisiweke hi “miri ya tinšaka hikwato le’yi nav̌etaka mahlo, ni le’yi nanḍihaka.” Xikwembu xi yi nyike mpatswa wa vanhu wo sungula leswaku wu yi langutela. (Genesa 2:7-15) Swilo a swi hleleke kahle lerova vanhu a va ta tiphina hakunene.
Hikwalaho ka yini Paradeyisi yoleyo yi nga tlhaveriwanga hi dyambu? Hikwalaho ka nxandzuko lowu sunguriweke hi xivumbiwa xa moya ivi ku landzela mpatswa wa vanhu. (Genesa 2:16, 17; 3:1-6, 17-19) Xisweswo, munhu a nga lahlekeriwanga hi Paradeyisi ntsena, kambe u lahlekeriwe na hi ku hetiseka, rihanyo lerinene ni vutomi leyi nga heriki. Swiyimo leswi veke kona ku sukela kwalaho, a swi byi antswisanga vutomi bya vanhu nikatsongo. Ku hambana ni sweswo, swiyimo swi ye swi biha lerova namuntlha se swi bihe ku tlula rini na rini.—Eklesiasta 3:18-20; Varhoma 5:12; 2 Timotiya 3:1-5, 13.
Ku Lavisisa Paradeyisi—I Mhaka Ya Matimu
Hi laha swi tiviwaka ha kona, “ku navela paradeyisi” i nchumu wa khale ematin’wini. Vasumer va kumbuka nkarhi lowu ha wona ntwanano a wu funengete vuako hinkwabyo: “A ku nga ri na ku chava, ku chavisiwa, vanhu a va nga phikizani. . . . Evuakweni hinkwabyo, vanhu a va twanana, hi nomu wun’we a va dzunisa Enlil,” hi ku vula ka xiphato xa khale xa le Mesopotamiya. Van’wana, ku fana ni Vaegipta va khale, a va ri ni ntshembo wo ya emisaveni yo antswa loko va fa. A va kholwa leswaku moya-xiviri lowu nga fiki wu fika eswivandleni leswi vitaniwaka Aaru. Kambe eku sunguleni, a ku vuriwa leswaku ntshembo lowu a wu ri wa vanhu va le vuhosini ntsena; swisiwana a swi nga ri na wona ntshembo wa misava leyi nga ni mikateko.
Endhawini ya vukhongeri byin’wana, hi malembe xidzana yo tala Mahindu a ma rindzele ku fika ka nguva ya misava yo antswa (yuga). Hi ku ya hi tidyondzo ta Xihindu, ti-yuga ta mune ta landzelelana eka xirhendzevutana lexi yaka emahlweni, naswona sweswi, hi hanya enkarhini wa leyi tikaka swinene. Khombo ra kona, Kali Yuga (nguva ya munyama) leyi hi nga eka yona, leyi nga ni mahlomulo ni vubihi lebyi tsemaka nhlana, yi ta heta malembe ya kwalomu ka 432 000, hi laha van’wana va vulaka ha kona. Kambe, Mahindu yo tshembeka ma rindzele nguva ya ku rhula, leyi vuriwaka Krita Yuga.
Hi hala tlhelo, Magriki ni Varhoma va navela ku fika eka Swihlala swo Fuwa swa ntsheketo, leswi nga le Lwandle-nkulu ra Atlantika. Naswona vatsari vo tala vo tanihi Hesiod, Virgil na Ovid, va vulavula hi nguva ya ku rhula yo sungula, leyi tsakisaka swinene, leyi va tshembaka leswaku siku rin’wana yi ta vuyeteriwa. Ekusuhi ni ku hela ka lembe xidzana ro sungula B.C.E., mutlhokovetseri wa Mulatini la vitaniwaka Virgil, u vhumbhe hi aetas aurea (nguva ya ku rhula) leyintshwa leyi tshineleke swinene, leyi nga ta tshama hi masiku. Eka malembe xidzana lama landzeleke, “vafumi va Rhoma va kwalomu ka tsevu va vule leswaku ku fuma ka vona ku yi simekile Nguva ya ku Rhula,” hi ku vula ka The Encyclopedia of Religion. Kambe hi laha hi swi tivaka ha kona namuntlha, sweswo a ko va ku tilavela vito ntsena hi tlhelo ra tipolitiki.
Macelt yo tala a ma navela leswi a ma swi vula tiko leri vangamaka leri nga le xihlaleni (kumbe eka ntlawa wa swihlala) ehase ka lwandle, laha va kholwaka leswaku vanhu va kona va tshama va tsakile. Hi ku ya hi ntsheketo wun’wana, Hosi Arthur, hambi leswi a vavisiwile swinene u hlakarherile a ya emahlweni a hanya endzhaku ko kuma xihlala lexi tsakisaka xa Avalon.
Eminkarhini ya khale na hi Nguva ya le Xikarhi, vanhu vo tala a va ehleketa leswaku ntanga lowu tsakisaka swinene, ku nga ntanga wa Edeni, wa ha ri kona kun’wana, “ehenhla ka ntshava leyi nga fikelelekiki kumbe ehase ka lwandle-nkulu leri nga tsemakanyiwiki,” ku hlamusela n’wamatimu Jean Delumeau. Hambi leswi Dante, muphati wa Muntariyana, a a pfumela leswaku ku na paradeyisi ya le tilweni, a ehleketa leswaku paradeyisi ya laha misaveni ya ha ri kona ehenhla ka ntshava ya Pagatori yo xiximeka, emakun’wini ya muti wa Yerusalema. Van’wana a va tshemba leswaku yi le Asia, eMesopotamiya, kumbe etintshaveni ta Himalaya. Naswona mintsheketo ya le malembeni ya le xikarhi leyi vulavulaka hi paradeyisi ya Edeni a yi tele swinene. Vo tala a va pfumela leswaku ekusuhi ni paradeyisi yoleyo, a ku ri na mfumo lowu hlamarisaka lowu fumiwaka hi muchaviseki Muprista John. Hikwalaho ka leswi paradeyisi ya laha misaveni yi tshineleke, hi laha va vulaka ha kona, vutomi ehansi ka mfumo wa Muprista John a byi ta teka nkarhi wo leha naswona byi taleriwe hi ntsako, byi ri na xihlovo xa ndzalo ni xa rifuwo lexi nga heriki. Van’wana, hi ku tsundzuka mintsheketo ya khale ya Magriki, a a va ha anakanya leswaku swihlala swa paradeyisi swi kumeka le Atlantika. Mimepe ya le malembeni ya le xikarhi ya swi tiyisekisa leswaku vanhu a va tshemba leswaku ku na ntanga wa Edeni, yi tlhela yi kombisa ni ndhawu leyi a va ehleketa leswaku wu kumeka eka yona.
Eka lembe xidzana ra vu-15 ni ra vu-16, vatluti lava tsemakanyeke Atlantika, kahle-kahle a va ri eku laveni ka misava leyi yi nga yintshwa yi tlhela yi va ya khale. A va ehleketa leswaku ehase ka lwandle-nkulu, a va ta kuma ni ntanga wa Edeni, ku nga ri matiko ya Indies ntsena. Hi xikombiso, Christopher Columbus, u wu hlote le tintshaveni to kufumela ni le tindhawini to hisa ta le Amerika Dzonga ni le Xikarhi. Valavisisi va le Yuropa lava fikeke le Brazil a va tiyiseka leswaku paradeyisi leyi lahlekeke yi fanele yi ri kwalaho, hi mhaka ya leswi ku nga ni tinguva letinene to hola ni ndzalo ya swakudya ni swimilana swo tala. Kambe ku nga ri khale, va kume leswaku a swi tano.
Ti-utopia—Xana I Tindhawu Letinene?
Ematshan’weni yo ringeta ku lava misava yo antswa endhawini yo karhi ya le kule, van’wana va ringete ku tiendlela yona emianakanyweni. Xisweswo, hi 1516, mutivi wa vanhu wa Munghezi, Thomas More, u hlamusele xihlala xa Utopia tanihi lexi hlamarisaka, xo rhula ni lexi nga ni vanhu lava anakanyelaka van’wana, lexi hambaneke swinene ni misava leyi yo bola leyi hi hanyaka eka yona. Van’wana na vona va ringetile ku tiendlela misava yo antswa, leyi nga ni ntsako lowu engetelekeke: hi lembe xidzana ra vutsevu B.C.E., Plato u tiendlele Riphabliki rakwe; hi 1602, mupfumeri wa Muntariyana, Tommaso Campanella u tiendlele Doroba ra Dyambu leri hlelekeke swinene; malembenyana ma nga ri mangani lama landzeleke, mutivi wa filosofi wa Munghezi, Francis Bacon u rungule hi ta “ndhawu leyi tsakisaka ni leyi fuweke” eka New Atlantis yakwe. Hi malembe xidzana yo tala, tintlharhi to huma eka tinxaka hinkwato (vapfumeri ni lava nga riki vapfumeri) va hlamusele Ti-utopia ta ntsandza-vahlayi. Hambi swi ri tano, a hi tingani leti tekiweke ti ri ta xiviri.
Ku ni lava nga kala va ringeta ni ku tiakela Ti-utopia ta vona vini. Hi xikombiso, hi 1824, Robert Owen, N’wankumi wa Munghezi, u kunguhate ku rhurhela eIndiana, U.S.A., leswaku a ta hetisisa mianakanyo yakwe ya Utopia eximutanini lexi a xi thyeke New Harmony. Hi ku tiyiseka leswaku vanhu va nga cinca ehansi ka swiyimo leswinene, u tirhise rifuwo ra yena ro tala, a ringeta ku simeka leswi a a swi vitana misava leyintshwa ya mahanyelo lamanene. Kambe vuyelo bya kona byi kombise leswaku swiyimo leswintshwa a hi swona ntsena swi lavekaka leswaku swi hundzula vanhu.
Tidyondzo to tala ta tipolitiki ti vula leswaku munhu u fanele a tikunguhatela misava hi ku ya hi vutivi byakwe, ni hi ku ya hi leswi yena a vonaka swi lulamile, a tiendlela misava ya paradeyisi leyi yi naveriwaka swonghasi. Kambe, lexi hlamarisaka, matshalatshala yo fikelela ku navela loku ma hetelele ma vange tinyimpi ni mindzhundzunuko, yo tanihi Ndzhundzunuko wa le Furwa hi 1789 ni Ndzhundzunuko wa Bolshevik hi 1917. Ematshan’weni ya leswaku ma tisa xiyimo xa ku fana ni paradeyisi, matshalatshala lawa hakanyingi ma engetela mahlomulo ni nxaniseko.
Ku navela, ku kunguhata, Ti-utopia ni matshalatshala yo ti fikelela—i nchumu lowu nga hetisekiki nikan’we. Sweswi, van’wana va vulavula hi “norho lowu nga hetisekangiki” ni “ku hela ka nguva ya ti-utopia,” va hi khutaza leswaku hi dyondza “ku hanya handle ka ti-utopia.” Xana wu kona ntshembo wo kuma misava yo antswa kumbe yi ta tshama yi ri norho ntsena?
Vakreste Ni Misava Yo Antswa
Misava leyintshwa a hi norho nikatsongo—i nchumu lowu nga kona! Yesu Kreste, Musunguri wa Vukreste, a a swi tiva leswaku ku ni misava yo antswa ku tlula leyi. U dyondzise leswaku misava yi ta akiwa hi vanhu vo rhula ni leswaku ku rhandza ka Xikwembu ku ta endliwa eka yona. (Matewu 5:5; 6:9, 10) Yena ni vadyondzisiwa vakwe a a va swi tiva leswaku misava leyi yi lawuriwa hi nala wa Xikwembu, ku nga Sathana Diyavulosi, ni leswaku hi yena a vangelaka vanhu mahlomulo lawa yo tala. (Yohane 12:31; 2 Vakorinto 4:4; 1 Yohane 5:19; Nhlavutelo 12:12) Vayuda lava tshembekaka a a va yimele siku leri Xikwembu xi nga ta herisa ha rona tinyimpi emisaveni hi laha ku heleleke, switlhavi ni vuvabyi, leswaku xi ta yi tata hi vanhu lava rhandzaka ku rhula ni vululami. Hi laha ku fanaka, Vakreste va lembe xidzana ro sungula a va rindzele leswaku misava leyi yi nga kona sweswi yi siviwa hi mafambiselo lamantshwa ya swilo, “matilo lamantshwa ni misava leyintshwa.”—2 Petro 3:13; Pisalema 37:11; 46:8, 9; Esaya 25:8; 33:24; 45:18; Nhlavutelo 21:1.
Loko Yesu Kreste a hayekiwe emhandzini ya nxaniso, u tlhele a phindha xitshembiso lexi xa misava yo antswa eka mudyohi loyi a kombiseke ripfumelo ro karhi eka Yena. “Yesu a ku ka xona: ‘Ndzi tiyisile ndzi ri ka wena [namuntlha, NW] u ta va na mina eParadeyisini.’” (Luka 23:40-43) Xana mudyohi a twa marito lawa ma vula yini? Xana Yesu a vula leswaku mudyohi loyi a a ta ‘va na yena’ etilweni hi siku rero, hi laha ku hundzuluxela kun’wana ka Tibibele ta Khatoliki ni ta Protestente ku vulaka ha kona? Doo, Yesu a a nga vuli swona, tanihi leswi endzhaku ka ku pfuxiwa ka yena, Yesu u byele Mariya Magadala leswaku A a nga ‘si tlhandlukela eka Tatana.’ (Yohane 20:11-18) Hambi leswi va dyondzisiweke hi Yesu ku ringana malembe manharhu ni hafu emahlweni ka Pentekosta ya 33 C.E., vaapostola vakwe a va kalanga va ehleketa hi paradeyisi ya le tilweni. (Mintirho 1:6-11) Mudyohi yoloye u twe leswi Vayuda vo tala lava a va hanya hi nkarhi wolowo a va ta va va anakanye swona: Yesu a n’wi tshembisa misava yo antswa leyi nga ta ta emisaveni ya paradeyisi. Xidyondzi xin’wana xa Mujarimani xi pfumerile xi ku: “Dyondzo ya nxupulo evuton’wini bya le ndzhaku ka rifu a yi kona hi ku helela eka Testamente ya Khale.”
Leswaku hakunene ku ta va ni paradeyisi emisaveni ya hina, swi seketeriwa hi papila ra muapostola Pawulo leri a ri tsaleleke Vaheveru. Loko a khutaza vapfumeri-kulobye leswaku va nga ‘ku honisi ku ponisiwa lokukulu loku vuriweke ro sungula hi Yesu Kreste,’ Pawulo u tiyisa leswaku Yehovha Xikwembu u nyike Yesu matimba ehenhla ka “misava [leyi akiweke, NW, Xigriki oi·kou·meʹne] leyi yi taka.” (Vaheveru 2:3, 5) Eka Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki, rito oi·kou·meʹne minkarhi hinkwayo ri vula misava ya hina leyi akiweke hi vanhu, ku nga ri xivandla xa le tilweni. (Ringanisa Matewu 24:14; Luka 2:1; 21:26; Mintirho 17:31.) Xisweswo Mfumo wa Xikwembu lowu fumiwaka hi Kreste Yesu wu ta lawula misava leyi akiweke. Yoleyo ku ta va ku ri ndhawu leyinene swonghasi ku hanya eka yona!
Hambi leswi Mfumo hi woxe wu nga wa le tilweni, kambe wu ta nghenelela etimhakeni ta laha misaveni. Vuyelo byi ta va byihi? Vuvabyi, nsele, vusweti ni rifu, swi ta va swilo leswi hundzeke. Hambi ku karhateka ni ku nga eneriseki swi ta nyamalala. (Nhlavutelo 21:3-5) Bibele yi vula leswaku ‘Xikwembu xi ta pfula xandla xa xona xi enerisa ku navela ka swilo hinkwaswo leswi hanyaka.’ (Pisalema 145:16) Swiphiqo swo tanihi ku pfumaleka ka mintirho, nthyakiso swi ta tlhantlhiwa hi laha ku heleleke. (Esaya 65:21-23; Nhlavutelo 11:18) Kambe eka hinkwaswo, hikwalaho ka mikateko ya Xikwembu, ntiyiso, vululami ni ku rhula swi ta hlula—ku nga timfanelo leti vonakaka ti nyamalarile!—Pisalema 85:7-13; Vagalatiya 5:22, 23.
Xana hinkwaswo leswi i norho, kumbe Utopia? Doo, nkarhi lowu wo nonon’hwa swinene lowu hi hanyaka eka wona wu kombisa leswaku hi hanya “emasikwini ya makumu” ya misava leyi ni leswaku misava leyintshwa yi tshinele. (2 Timotiya 3:1-5) Xana u nga swi tsakela ku hanya eka yona? Kuma leswaku swi kotekisa ku yini hi ku dyondza Bibele ni Timbhoni ta Yehovha. Misava yo antswa yi tshinele, yi antswa swinene ku tlula leyi hi tshameke hi yi lorha. A hi Utopia—i nchumu wa xiviri!
[Xifaniso lexi nga eka tluka 7]
Misava yo antswa—yi ta va kona ku nga ri khale