Xitsundzuxo Lexinene Ehenhleni Ka Vuvabyi

HIPPOCRATES u hundzuke “tata wa vutshunguri wa manguva lawa.” Timhaka to tala leti Bibele yi vulavulaka ha tona malunghana ni mavabyi ti tsariwe khale hi Muxe kwalomu ka gidi ra malembe lama hundzeke. Kambe, hi laha ku xiyekaka, ku vuriwe leswi: “Valavisisi lavanene va swa vutshunguri lava sweswi va endlaka ntirho wo antswa va fikelela makumu ya leswaku Bibele i buku leyi kongomeke swinene ya sayense. . . . Timhaka ta vutomi, ku xiya vuvabyi hikwalaho ka swikombiso swa byona, vutshunguri ni murhi wa nsivela-mavabyi hi laha swi boxiwaka ha kona eBibeleni swa humelela ni ku tshembeka swinene ku tlula tidyondzo ta Hippocrates, leti vunyingi bya tona ti nga siki kambisisiwaka naswona tin’wana ti ni swihoxo leswikulu.”—Dok. H. O. Philips, epapileni leri yaka eka The AMA [American Medical Association] News, leyi tsariweke enkandziyisweni wa yona wa July 10, 1967.

Malunghana na Luka dokodela wa Mukreste, loyi a tsaleke Evhangeli ni buku ya Mintirho, Dok. C. Truman Davis wa hlamusela: “Laha ku nyikeriwaka dyondzo ya vutshunguri, yi va leyi kongomeke hakunene. Luka u tirhisa marito ya vutshunguri ya Xigriki yo ringana makumembirhinharhu lama kumekaka eka Hippocrates, Galen ni le tibukwini tin’wana ta vutshunguri ta le nkarhini wolowo.”

Rihanyo Ni Nawu Wa Muxe

Ku va ni rihanyo lerinene hakanyingi swi vangiwa hi ku hlayisa Nawu. Hi xikombiso, a wu lava leswaku hambiloko va ri emixaxeni ya nyimpi a va fanela va seletela thyaka ra vona, kutani sweswo a swi tisa vusirheleri lebyinene eka vuvabyi lebyi tlulelaka lebyi hangalasiwaka hi tinhongana, byo tanihi nchuluko ni vuvabyi bya thayifodi. (Deteronoma 23:9-14) Ku thyakisiwa ka swakudya ni mati a swi yirisiwa, Nawu a wu swi veka erivaleni leswaku loko xin’wana xa swihadyana lexi feke lexi nga ‘tengangiki’ xo tshuka xi wela exibyeni xibya xexo a xi tekiwa tanihi lexi nga tengangiki naswona a ku fanele ku endliwa swo karhi ha xona, leswi katsaka ku fayiwa ka timbita ta vumba leti thyakisiweke.—Levhitika 11:32-38.

Hilahakuxiyekaka, The Interpreter’s Dictionary of the Bible ya hlamusela: “Ku khathaleriwa ka nsivela-mavabyi a xi ri xisekelo xa nawu lowu, laha loko wu landzeleriwa a swi pfuna eku siveriweni ka vuvabyi lebyi vangiwaka hi swakudya swin’we ni ku khwanyana ka nkuva wa byongo, ku lumalumiwa endzeni, chefu ya swakudya ni ku ngheniwa hi manyokanyokana. Nawu lowu bohaka wa vuhlayiseki bya mphakelo wa mati yo tenga a ku ri ndlela leyi humelelaka swinene yo sivela ku tlakuka ka ku hangalasiwa ka vuvabyi byo tanihi lebyi vangiwaka hi ti-amoeba, nchuluko lowu vangiwaka hi ntlawa wo karhi wa switsongwatsongwana, kholera, ndzhundzhwana ni vuvabyi bya ku hundzuka ka hlonge lebyi vangiwaka hi switsongwatsongwana leswi borisaka. Mimpimanyeto leyi ya vusirheleri, leyi a yi vumba xisekelo xa fambiselo rin’wana ni rin’wana ra maantswiselo ya rihanyo ra vanhu a yi ri ni nkoka wo karhi eka vuhlayiseki bya tiko leri a ri hanya emafambiselweni ya khale etindhawini leti kumaka timpfula to tala.”

Ebukwini ya yena leyi nge The Bible and Modern Medicine, A. Rendle Short, M.D., u swi veke erivaleni leswaku loko ku ri hi leswaku ematikweni lawa a ma akelane na Israyele wa khale nawu wa mbhasiso wa mani na mani a wu ri kona, a wu nga landzeriwi ngopfu, naswona a wu ku: “Hikwalaho swi hlamarisa ngopfu leswi ebukwini yo tanihi Bibele, leyi ku vuriwaka leswaku a yi na sayense, ku ri ni nawu wa nsivela-mavabyi, naswona swi tlhela swi hlamarisa leswi tiko leri ra ha ku humaka evuhlongeni, ri tshamela ku hluriwa hi valala ni ku yisiwa evuhlongeni nkarhi na nkarhi, ri fanele ri va ni tibuku ta rona ta milawu leti nyikaka vutlhari ni ku va ni nxaxamelo wa milawu leyi twisisekaka ya rihanyo. Leswi swi xiyiwe hi vafumi lavanene, hambi ku ri lava nga tsakeriki mhaka ya vukhongeri ya Bibele.”

Hi ku ya hi Nawu, mpfundla ni nguluve hi swin’wana swa swiharhi leswi Vaisrayele a va nga pfumeleriwi ku swi dya. (Levhitika 11:4-8) Malunghana ni leswi, Dok. Short u ri: “Entiyisweni, ha dya nguluve, mpfundla, kambe swiharhi leswi hakanyingi swi khomiwa hi vuvabyi lebyi tlulelaka lebyi hangalasiwaka hi manyokani naswona nyama ya kona i yinene loko yi swekiwe kahle. Nguluve i xakudya lexi nga tengangiki, naswona yi na manyokana mambirhi, manyokanyokana ni swivungu leswi nga tlulelaka munhu. Eka swiyimo swa sweswi khombo ra kona a ri chavisi etikweni ra [Nghilandhi], kambe a swi ta va hi ndlela leyi hambaneke swinene ePalestina wa khale, naswona swakudya swo tano a swi papalatiwa.”

Mimbuyelo Yin’Wana Ya Rihanyo

Ku namarhela mimpimanyeto ya Yehovha leyo lulama yo tanihi ku tikhoma kahle malunghana ni rimbewu na swona swi ve ni vuyelo lebyinene eka Vaisrayele hi tlhelo ra moya, mianakanyo ni hi tlhelo ra nyama. (Eksoda 20:14; Levhitika ndzima 18) Nakambe mimbuyelo ya rihanyo lerinene yi kumiwe hi Vakreste lava a va hlayisa mahanyelo lamanene. (Matewu 5:27, 28; 1 Vakorinto 6:9-11) Ku hlayisa mimpimanyeto leyi tlakukeke ya Bibele ya mahanyelo lamanene swi tisa nsirhelelo eka mavabyi lama tluletiwaka hi rimbewu.

Pawulo u khutaze Timotiya leswaku a nwa vhinyonyana hikwalaho ka leswi a karhatiwa hi le ndzeni ni ku tala ka switlhavi emirini. (1 Timotiya 5:23) Leswaku vhinyo yoleyo a yi ri murhi swi tiyisekisiwa hi vulavisisi bya namuntlha. Dok. Salvatore P. Lucia, Profesa wa swa Vutshunguri, eUniversity of California School of Medicine, u te: “Hakanyingi vhinyo yi tirhiseriwa ku tshungula mavabyi ya fambiselo ra mpfuvelo. . . . Leswi tanini ni swidlaya-switsongwatsongwana leswi vhinyo yi nga na swona swi nga swa nkoka leswaku swi tshungula ku vava ka khwiri, ku vava ka rhumbu lerikulu ni ku pfimbelwa loku vavaka ni vuvabyi bya ku pfimba ka khwiri, ku chuluka ni mavabyi yo tala lama tlulelaka ivi ma kavanyeta matirhelo ya khwiri ni marhumbu.” Kavula, Pawulo u vule leswaku Timotiya a fanele a “nwa vhinyonyana,” hayi vhinyo yo tala hikuva Bibele yi sola vundzendzele.—Swivuriso 23:20.

Matsalwa ma hlamusela misinya ya milawu ya swiphiqo swa miri ni mianakanyo, hambileswi ku nga kona sweswinyana valavisisi va swa vutshunguri hi ku angarhela va xiyaka leswaku ku ni ku fambelana exikarhi ka swiyimo leswi nga kona swa vuvabyi emirini ni le mintlhavekweni ya munhu. Swivuriso 17:22 yi ri: “Mbilu le’yi ṭakeke i muri lo’wu tiyisaka, kasi moya lo’wu dyaka mbiṭi wu omisa marambu.” Mintlhaveko yo tanihi mavondzo, ku chava, makwanga, rivengo ni ku navela ka vutianakanyi swa vavisa, kasi leswi antswaka naswona minkarhi yin’wana swi nga murhi lowu tshungulaka swi humesiwa hi ku hlakulela mihandzu ya moya wa Xikwembu yo tanihi, rirhandzu, ku tsaka, ku rhula, ku lehisa mbilu, tintswalo, vunene, ripfumelo, ku olova ni ku tikhoma. (Vagalatiya 5:22, 23) Kavula, Matsalwa a ma vuli swona leswaku mavabyi hikwawo ya vangiwa hi ku tshikileleka ka mianakanyo, naswona a ma vuli swona leswaku vutshunguri hinkwabyo bya madokodela byi bihile. Pawulo u vitane Mukreste wo tshembeka Luka “n’anga leyi rhandzekaka.”—Vakolosa 4:14.