Ku Tshembeka Ni Xivindzi Ehansi Ka Ntshikilelo Wa Manazi

Hi June 17, 1946, Hosikati Wilhelmina wa le Netherlands u rhumele rungula leri chavelelaka eka ndyangu wa Timbhoni ta Yehovha eAmsterdam. Xikongomelo xa rona a ku ri ku ndhundhuzela Jacob van Bennekom, n’wana wa ndyangu lowu, loyi a dlayiweke hi Manazi hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava. Emalembeni lama hundzeke, huvo ya Doetinchem, ku nga doroba leri nga evuxeni bya Netherlands, yi endle xiboho xa ku thya xitarata xin’wana vito leri nge Bernard Polman, loyi na yena a a ri Mbhoni ya Yehovha leyi dlayiweke hi nkarhi wa nyimpi.

HA YINI Manazi ma pfukele Jacob, Bernard ni Timbhoni ta Yehovha tin’wana eNetherlands hi nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava? Naswona i yini lexi pfuneke Timbhoni leti leswaku ti tshama ti tshembekile loko ti langutane ni nxaniso lowu wa tihanyi hi malembe yo tala, kutani eku heteleleni ti xiximiwa ni ku ndhundhuzeriwa hi vaaki-kulobye ni hi hosikati? Leswaku hi kuma nhlamulo, a hi hlahluveni swiendlakalo swin’wana leswi endleke leswaku ku va ni nyimpi leyi fanaka ni ya Davhida na Goliyadi exikarhi ka ntlawa lowutsongo wa Timbhoni ta Yehovha ni vuthu lerikulu ra Manazi.

Ti Yirisiwile—Kambe Ntirho Wa Tona Wu Ya eMahlweni

Hi May 10, 1940, vuthu ra Manazi ri hlasele Netherlands. Leswi tibuku leti hangalasiwaka hi Timbhoni ta Yehovha a ti paluxa swiendlo swo biha swa Manazi ni leswi ti huwelelaka Mfumo wa Xikwembu, hi ku hatlisa Manazi ma ringete ku herisa ntirho wa Timbhoni. Ku nga si hela mavhiki manharhu endzhaku ka loko Manazi ma hlasele Netherlands, ma humese nawu wa le xihundleni wa ku yirisa Timbhoni ta Yehovha. Hi March 10, 1941, xiviko xa phepha-hungu rin’wana xi paluxe ku yirisiwa loku erivaleni, xi hehla Timbhoni hi “ku lwa ni mfumo ni minhlangano hinkwayo ya tikereke.” Hikwalaho ka sweswo, ku hlotiwa ka Timbhoni ku tinyike matimba.

Kambe, lexi hlamarisaka, Magestapo lawa ya timbilu to biha, kumbe maphorisa ya le xihundleni, a ma veka tihlo ntsena eka tikereke hinkwato, kambe i nhlengeletano yin’we ntsena ya Vukreste leyi a ma yi xanisa hi ndlela yo biha. Dok. Louis de Jong, n’wamatimu wa Mudachi u ri: “I ntlawa wun’we ntsena wa vukhongeri lowu swirho swa wona swi xanisiweke kukondza swi fa—i Timbhoni ta Yehovha.”—Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog (Mfumo wa le Netherlands hi Nkarhi wa Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava).

Magestapo a ma pfunana ni maphorisa ya Madachi ku kuma ni ku khoma Timbhoni. Tlhandlakambirhi, mulanguteri la famba-fambaka, loyi hikwalaho ka rhumbyana a gwineheke, a a byela Manazi laha khale ka vapfumeri-kulobye a va kumeka kona. Eku heleni ka April 1941, Timbhoni ta 113 a ti pfaleriwile. Xana ku hlaseriwa loku ku yimise ntirho wa ku chumayela?

Nhlamulo yi kumeka etsalweni ro hlawuleka leri nge Meldungen aus den Niederlanden (Swiviko Leswi Humaka eNetherlands), leri Ma-sicherheitspolizei (Maphorisa) ya le Jarimani, ma ri tsaleke hi April 1941. Xiviko lexi xi vula leswi malunghana ni Timbhoni ta Yehovha: “Mpambukwa lowu yirisiweke wu tirha hi ku tinyiketela etikweni hinkwaro, wu khoma minhlangano leyi nga riki enawini ni ku hangalasa swiphephana leswi tsariweke leswaku ‘Ku xanisa Timbhoni ta Xikwembu i ku tlula nawu,’ ni leswaku ‘Yehovha u ta xupula vaxanisi hi ku va lovisela makumu.’” Endzhaku ka mavhiki mambirhi, xiviko lexi fanaka xi vike leswaku “ku nga khathariseki matshalatshala lamakulu lama endliweke hi Maphorisa ya Vusirheleri ya ku lwa ni ntirho wa Swichudeni swa Bibele, ntirho wa swona wu ya wu andza.” Ina, hambiloko Timbhoni ti khomiwa, ti ye emahlweni ni ntirho wa tona, ti fambisela vanhu tibuku to tlula 350 000 hi 1941 ntsena!

Xana ntlawa lowu lowutsongo kambe lowu kulaka wa Timbhoni ta madzana ma nga ri mangani, wu pfuniwe hi yini leswaku wu va ni xivindzi xa ku langutana ni valala lava chavisaka? Ku fana na Esaya muprofeta wo tshembeka, wa khale, Timbhoni a ti chava Xikwembu ku nga ri munhu. Hikwalaho ka yini? Hikuva a ti ri ni ntshembo lowu tiyeke eka marito ya Yehovha lawa a tiyisekiseke Esaya ha wona, loko a ku: “Mina—hi mina Loyi a mi chavelelaka. Xana wena u mani lerova u nga chava munhu wa nyama?”—Esaya 51:12.

Ku Va Ni Xivindzi Swi Fanele Swi Xiximiwa

Eku heleni ka 1941, Timbhoni leti a ti pfaleriwe ekhotsweni a ti ri 241. Kambe, ti nga ri tingani ti hluriwe hi ku chava vanhu. Willy Lages, xirho lexi dumeke xa maphorisa ya le xihundleni ya le Jarimani u tshahiwa a vula leswaku “90 wa tiphesente ta Timbhoni ta Yehovha a ti pfumelanga ku boxa nchumu, kasi vanhu vo tala eka mintlawa leyin’wana ya vukhongeri va tsandzekile ku hlayisa swihundla.” Marito lama vuriweke hi Johannes J. Buskes, mufundhisi wa Mudachi, loyi na yena a a pfaleriwe ni Timbhoni tin’wana, ma tiyisekisa leswi vuriweke hi Lages. Hi 1951 Buskes u tsarile:

“Ndzi sungule ku va xixima ku sukela khale koloko hikwalaho ka vutshembeki bya vona ni matimba ya ripfumelo ra vona. Ku ni jaha rin’wana leri ndzi nga ta ka ndzi nga ri rivali—a ri nga tluli malembe ya 19 hi vukhale—leri hangalaseke swiphephana leswi vulavuleke ka ha ri emahlweni hi ku wa ka Hitler ni Mfumo wa Vunharhu. . . . Loko a a pfumele ku tshika ntirho lowu a a wu endla, a a ta va a ntshunxiwile ku nga si hela tin’hweti ta tsevu. Kambe u vule leswaku hambi ko ba lexi dumaka, a nge tshiki ntirho lowu a wu endlaka, kutani a gweviwa ku tirha nkarhi lowu nga pimiwangiki ekhotsweni ra le Jarimani. A hi swi tiva kahle leswaku ku ta endleka yini ha yena. Mixo lowu tlhandlamaka, loko hi lelana na yena ro hetelela, ndzi n’wi byele leswaku hi ta n’wi tsundzuka naswona hi ta n’wi khongelela. Loko a hlamula u te: ‘U nga karhateki hi mina. Kunene Mfumo wa Xikwembu wu ta ta.’ Swa tika ku rivala mhaka yo fana ni yoleyo, hambiloko u tivona u ri ni swivangelo leswi twalaka swa ku venga leswi Timbhoni ta Yehovha ti swi dyondzisaka.”

Nhlayo ya Timbhoni yi ye emahlweni yi andza ku nga khathariseki ku xanisiwa hi tihanyi. Hambileswi nhlayo ya tona a yi ri kwalomu ka 300 loko nyimpi ya vumbirhi ya misava yi nga si sungula, nhlayo yoleyo yi tlakukile yi va 1 379 hi 1943. Khombo ra kona, eku heleni ka lembe rero, Timbhoni ta 54 eka leti tlulaka 350 leti a ti pfaleriwile, ti file etikampeni ta nxaniso to hambana-hambana. Hi 1944, a ku ri ni Timbhoni ta Yehovha ta 141 leti humaka eNetherlands, leti a ta ha pfaleriwe etikampeni ta nxaniso to hambana-hambana.

Lembe Ro Hetelela Ra Nxaniso Wa Manazi

Ku xanisiwa ka Timbhoni ku hele loko Yuropa ri Sungula ku Hluriwa hi June 6, 1944. Hi tlhelo ra nyimpi, Manazi ni vapfuneti wa wona a va sungule ku hluriwa. Munhu a a nga teriwa hi miehleketo ya leswaku leswi Manazi ma langutaneke ni xiyimo lexi, ma ta tshika ku xanisa Vakreste lava nga riki na nandzu. Kambe, hi rona lembe rero, ku khomiwe Timbhoni tin’wana ta 48, ku tlhela ku dlayiwa Timbhoni ta 68 eka leti pfaleriweke. Un’wana wa tona a ku ri Jacob van Bennekom, loyi a boxiweke eku sunguleni.

Jacob, loyi a a ri ni malembe ya 18 hi vukhale, a a ri exikarhi ka vanhu va 580 lava khuvuriweke hi 1941 leswaku va va Timbhoni ta Yehovha. Hi ku hatlisa endzhaku ka sweswo, u tshike ntirho lowu hakelaka swinene, hikuva a wu lava leswaku a landzula vukala-tlhelo byakwe bya Vukreste. U sungule hi ku tirha tanihi murhumiwa wa khampani yo karhi, kutani a va mutirheli wa nkarhi hinkwawo. Loko a ri karhi a tleketla tibuku ta Bibele u khomiwile kutani a pfaleriwa. Hi August 1944, loko Jacob a ri ni malembe ya 21 hi vukhale, u tsalele ndyangu wa ka vona a ri ekhotsweni, edoroba-nkulu ra Rotterdam, a ku:

“Ndzi hanye bya cheleni naswona ndzi tsakile. . . . Ku fikela sweswi se ndzi konanisiwe ka mune. Loko ndzi konanisiwa ro sungula ni ra vumbirhi, a swi bihile naswona ndzi biwe ngopfu, kambe hi matimba ni tintswalo leti nga faneriwiki ta Hosi, ndzi swi kotile ku nga boxi nchumu ku ta fikela sweswi. . . . Se ndzi swi kotile ku nyikela tinkulumo ta tsevu laha, naswona vanhu lava a va yingisile a va ri 102. Van’wana va vona va kombisa ku tsakela lokukulu, naswona va tshembise leswaku hi ku hatlisa loko va huma laha va ta ya emahlweni va dyondza leswi engetelekeke.”

Hi September 14, 1944, Jacob u yisiwe ekampeni ya nxaniso ya doroba-nkulu ra Madachi ra Amersfoort. Ni kwalaho u ye emahlweni ni ku chumayela. Njhani? Mubohiwa-kulobye u ri: “Vabohiwa a va rholela switompi swa fole leswi a swi lahliwa hi varindzi kutani va swi tsondzela hi matluka ya Bibele. Minkarhi yin’wana Jacob a a swi kota ku hlaya marito yo karhi ya tluka ra Bibele, ri nga si tirhisiwa ku tsondzela fole. Hi ku hatlisa, a a tirhisa marito lawa a hi chumayela hi wona. Endzhakunyana, Jacob hi n’wi thye ‘Wanuna wa Bibele.’”

Hi October 1944, Jacob a a ri exikarhi ka ntlawa lowukulu wa vabohiwa lava a va lerisiwe ku cela migodi ya ku hojomerisa mimovha ya nyimpi. Jacob u arile ku endla ntirho wolowo hikuva ripfalo rakwe a ri nga n’wi pfumeleli ku seketela nyimpi. Hambileswi nkarhi hinkwawo a a xungetiwa hi varindzi, a a tshamela ku ala. Hi October 13, mutirhela-mfumo un’wana u n’wi tekile laha a pfaleriweke kona a ri yexe, a n’wi tlherisela laha ku tirhiwaka kona. Nakambe, Jacob u arile ku endla ntirho wolowo. Eku heteleleni, Jacob u byeriwe ku ticelela sirha kutani a duvuriwa a fa.

Ku Hlota Timbhoni Ku Ya eMahlweni

Ku yima ka Jacob ni van’wana va tiyile, swi hlundzukise Manazi kutani swi vangela leswaku Timbhoni ti tlhela ti hlotiwa. Un’wana loyi a ma n’wi lava hi mahlo-ngati, i Evert Kettelarij wa malembe ya 18 hi vukhale. Eku sunguleni, Evert u swi kotile ku baleka a ya tumbela, kambe endzhaku ka nkarhi u khomiwile ivi a biwa swinene ku endlela leswaku a boxa laha Timbhoni tin’wana ti nga kona. U arile kutani a rhumeriwa eJarimani leswaku a ya tirhisiwa hi nkani wa marahani.

En’hwetini yoleyo, hi October 1944, maphorisa a ma hlotana na Bernard Luimes, sivara wa Evert. Laha va n’wi kumeke kona a a ri ni Timbhoni timbirhi—Antonie Rehmeijer na Albertus Bos. Albertus ana se a a hete tin’hweti ta 14 a ri ekampeni ya nxaniso. Kambe, endzhaku ka ku ntshunxiwa ka yena, u sungule ku chumayela hi ku hiteka. Manazi ma rhange hi ku himetela vanhu lava vanharhu kutani ma va duvula va fa. Mintsumbu ya vona yi kumiwe endzhaku ka nyimpi kutani ku va kona va lahliwaka kahle. Endzhakunyana ka nyimpi, maphepha-hungu yo hlayanyana ya ndhawu leyi ma vike hi ku dlayiwa loku. Rin’wana ra maphepha-hungu lawa, ri vule leswaku Timbhoni leti tinharhu ti ale hi ku phindha-phindha ku endla ntirho hambi wu ri wihi wa Manazi, lowu a wu lwisana ni nawu wa Xikwembu kutani ri engetela hi ku vula leswaku “hikwalaho ka leswi, ti hakele hi vutomi bya tona.”

Hi nkarhi wolowo, hi November 10, 1944, Bernard Polman, loyi a boxiweke eku sunguleni, u khomiwile kutani a rhumeriwa ku ya tirha evusocheni. Hi yena ntsena a a ri Mbhoni exikarhi ka vatirhi lava tirhaka hi ku sindzisiwa naswona hi yena ntsena la aleke ku endla ntirho wolowo. Varindzi va ringete tindlela tin’wana ta ku endla leswaku a landzula ripfumelo rakwe. A a tsoniwa swakudya. Naswona a a biwa hi ndlela ya tihanyi hi michizo, hi foxolo ni hi le ndzhaku ka xibamu. Ku tlhandlekela kwalaho, a a sindzisiwa ku tsemakanya mati yo titimela, lawa a ma fika ematsolweni kutani a pfaleriwa ekamareni ra le hansi leri tsakamaka, laha a a fanele a etlela kona hi tinguvu takwe leti tsakamaka. Hambiswiritano, Bernard u yime a tiyile.

Hi nkarhi wolowo, vamakwavo vambirhi va xisati va Bernard, lava a va nga ri Timbhoni ta Yehovha, va pfumeleriwe ku ta n’wi endzela. Va n’wi khongotele ku cinca mianakanyo yakwe, kambe sweswo a swo fana ni ku ba ehenhla ka ribye. Loko va vutise Bernard leswaku va nga n’wi endlela yini, u va kombele leswaku va muka va ya dyondza Bibele. Hiloko vaxanisi vakwe va pfumelela nsati wakwe loyi a a tikile leswaku a n’wi endzela, hi ntshembo wa leswaku u ta tshika vutshembeki byakwe. Kambe ku va kona ka yena ni marito yakwe lama khutazaka swi tiyise Bernard leswaku a ya emahlweni a tshembeka eka Xikwembu. Hi November 17, 1944, Bernard u duvuriwe hi vaxanisi vakwe va ntlhanu loko vatirhi lavan’wana hinkwavo, va n’wi honolerile. Hambiloko Bernard a file naswona ntsumbu wakwe wu tele hi tikulu, mutirhela-mfumo la ungamelaka a a hlundzuke swinene lerova a teka xibamu xakwe a duvula mahlo ya Bernard.

Hambileswi xiendlo lexi xa tihanyi xi hlamariseke Timbhoni leti tweke hi ku dlayiwa loku, ti tshame ti tshembekile naswona ti ri ni xivindzi, kutani ti ye emahlweni ni ntirho wa tona wa Vukreste. Vandlha rin’wana leritsongo ra Timbhoni ta Yehovha, leri nga endhawini leyi Bernard a dlayeriweke eka yona, endzhakunyana ka ku dlayiwa koloko ri vikile: “En’hwetini leyi, ku nga khathariseki maxelo yo biha ni swihinga leswi Sathana a swi vekeke endleleni ya hina, hi swi kotile ku andzisa ntirho wa hina. Tiawara leti hetiweke ensin’wini ti tlakukile ku suka eka 429 ti ya eka 765. . . . Loko makwerhu un’wana a ri karhi a chumayela, u hlangane ni munhu kutani a n’wi chumayela. Wanuna loyi u vutisile loko vukhongeri lebyi byi fana ni bya wanuna loyi a duvuriweke. Loko a twe leswaku bya fana, wanuna loyi u te: ‘Wanuna loyi a a ri ni ripfumelo hakunene! Munhu wo tano ndzi n’wi vitana nghwazi ya ripfumelo!’”

Ku Tsundzukiwa Hi Yehovha

Hi May 1945, Manazi ma hluriwile kutani ma hlongoriwa eNetherlands. Ku nga khathariseki leswi Timbhoni ta Yehovha ti xanisiweke hi ndlela ya tihanyi hi nkarhi wa nyimpi, nhlayo ya tona yi andzile ku suka eka madzana ma nga ri mangani yi ya eka 2 000. Loko n’wamatimu Dok. de Jong a vulavula hi Timbhoni leti ta le nkarhini wa nyimpi, u ri: “Vunyingi bya tona ti arile ku landzula ripfumelo ra tona hambi ti xungetiwa ni ku xanisiwa.”

Xisweswo, swa twala leswi valawuri van’wana va tsundzukeke Timbhoni ta Yehovha hi ku yima ka tona ti tiyile loko ti langutane ni mfumo wa Manazi. Kambe, xa nkoka swinene, rhekhodo leyi khutazaka ya Timbhoni leti ta le nkarhini wa nyimpi yi ta tsundzukiwa hi Yehovha na Yesu. (Vaheveru 6:10) Hi nkarhi wa Ku Fuma ka Yesu Kreste ka Gidi ra Malembe loku nga ekusuhi, Timbhoni leti to tshembeka ni leti nga ni xivindzi, leti nyiketeleke vutomi bya tona entirhweni wa Xikwembu, ti ta pfuxiwa eka masirha-bakwa ya xitsundzuxo, ti ri ni ntshembo wa ku hanya hilaha ku nga heriki emisaveni leyi nga paradeyisi!—Yohane 5:28, 29.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 24]

Jacob van Bennekom

[Xifaniso lexi nga eka tluka 26]

Phepha-hungu leri tameleke nawu lowu yirisaka Timbhoni ta Yehovha

[Swifaniso leswi nga eka tluka 27]

Exineneni: Bernard Luimes; ehansi: Albertus Bos (eximatsini) na Antonie Rehmeijer; ehansi: Hofisi ya Sosayiti eHeemstede