Xana Ha Wu Lava mpfuno Wa Van’wana?

ALBERT EINSTEIN mutivi wa sayense la dumeke u te: “Loko hi kambisisa vutomi ni matshalatshala ya hina, ha swi xiya leswaku kwalomu ka swilo hinkwaswo leswi hi swi navelaka ni leswi hi swi endlaka, hi swi endla hikwalaho ka vanhu van’wana.” U tlhele a ku: “Hi dya swakudya leswi rimiweke hi van’wana, hi ambala swiambalo leswi rhungiweke hi van’wana, hi tshama etindlwini leti akiweke hi van’wana. . . . Munhu i wa nkoka eka van’wana, naswona u va ni timfanelo to karhi hikwalaho ka vanhu lava a hanyaka exikarhi ka vona, naswona u kuma swilo leswi a nga na swona hikwalaho ka vona, nakambe va khumba langutelo ra yena hi Xikwembu ku sukela eku velekiweni ka yena ku fikela loko a fa.”

Swiharhi swona swo tihanyela hi ndlela leyi swi tumbuluxiweke ha yona. Tindlopfu ti famba hi mintlhambi, ti ri karhi ti khathalela swindlopfana swa tona hi rixaladza. Tinghala-kati ti hlota swin’we naswona ti dya ti siyelana ni tinghala ta matsune. Tidolfini ti tlanga kun’we naswona ti sirhelela ni swiharhi swin’wana kumbe ku pfuna lava hlambelaka loko va ri ekhombyeni.

Kambe, loko hi ta emhakeni ya vanhu, vativi va ta vutomi va xiye mboyamelo wun’wana lowu karhataka vanhu swinene. Hi ku ya hi phepha-hungu leri humesiweke eMexico, vativi van’wana va sayense va na langutelo ra leswaku “hi makume ya malembe, ku pfumaleka ka rirhandzu ra vuakelani ni vanhu lava tihanyelaka voxe swi ya swi andza swinene eUnited States.” Phepha-hungu leri ri vule leswaku “loko tiko swi ta ri fambela kahle, swi titshege hi ku va vaaki va rona va cinca mahanyelo ya vona va hanyisana kahle.”

Xiphiqo lexi xi tele ngopfu eka vanhu lava tshamaka ematikweni lama hluvukeke. Vanhu vo tala va ya va lava ku tihanyela voxe. Vanhu va lava ‘ku tihanyela bya vona’ naswona va hima ehansi hi tsolo va ala leswaku vanhu van’wana ‘va khumbeka hi vutomi bya vona.’ Ku vuriwe leswaku langutelo leri ri endla leswaku vanhu va karhateka, va tshikileleka ni ku tisunga hi ku olova.

Loko Dok. Daniel Goleman a vulavula hi mhaka leyi, u te: “Ku tihanyela wexe—ku nga ku tibyela leswaku a ku na munhu loyi u nga phofulaka ta le mbilwini eka yena—swi endla leswaku munhu a khomiwa hi mavabyi kumbe a fa hi ku olova.” Xiviko lexi kandziyisiweke eka magazini lowu nge Science xi gimete hi leswaku ku tihanyela wexe ‘swi vanga rifu ku fana ni ku dzaha ngopfu, nsusumeto wa le henhla wa ngati, ku va ni mafurha yo tala emisiheni, ku nyuhela ngopfu ni ku nga endli vutiolori.’

Kutani ke, hikwalaho ka swivangelo swo hambana-hambana, swi le rivaleni leswaku ha wu lava mpfuno wa van’wana. A hi nge tihanyeli hexe. Loko swi ri tano, xana xiphiqo xa ku tihanyela wexe xi nga tlhantlhiwa njhani? Xana i yini lexi endleke leswaku vo tala va va ni xikongomelo evuton’wini? Xihloko lexi landzelaka xi ta hlamula swivutiso leswi.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 3]

“Kwalomu ka swilo hinkwaswo leswi hi swi navelaka ni leswi hi swi endlaka, hi swi endla hikwalaho ka vanhu van’wana.”—Albert Einstein