Xana A Wu Swi Tiva?

Xana mintirho ya le tempeleni ya Yehovha ya le Yerusalema a yi hakeleriwa njhani?

▪ Mintirho yo hambana-hambana ya le tempeleni a yi hakeleriwa hi ndzuvo, ngopfu-ngopfu hi vukhume. Kambe a ku tlhela ku tirhisiwa tindlela tin’wana to hakela ndzuvo. Hi xikombiso, hi nkarhi lowu a ku akiwa tabernakela, Yehovha u lerise Muxe leswaku a hlengeleta hafu ya xikele ya silivhere eka Vaisrayele hinkwavo lava tsarisiweke, tanihi “munyikelo wa Yehovha.”—Eksoda 30:12-16.

Swi nga ha endleka leswaku a swi tolovelekile eka Vayuda hinkwavo ku nyikela hi mpimo lowu vekiweke tanihi xibalo xa tempele xa lembe. Ndzuvo lowu hi wona lowu Yesu a leriseke Petro leswaku a wu hakela hi mali ya nsimbi leyi a yi tekeke enon’wini wa nhlampfi.—Matewu 17:24-27.

Eka malembe yo hlayanyana lama hundzeke, timali timbirhi ta nsimbi ta mixaka-xaka leti a ti tirhisiwa ku hakelela ndzuvo wa tempele a ti tshuburiwe eYerusalema. Mali yin’wana ya nsimbi leyi endliweke eTiri hi 22 C.E., yi kumiwe emugerhweni wa mati wa lembe-xidzana ro sungula. Xikele leyi a yi fanisiwe nhloko ya Melkart kumbe Bali, xikwembu lexikulu xa Tiri, kasi eka tlhelo lerin’wana a ku ri ni gama leri phatsameke emahlweni ka xikepe. Mali ya vumbirhi ya nsimbi, leyi tsariweke siku ra lembe ro sungula loko Vayuda va pfukela Varhoma, hi 66-67 C.E yi kumiwe eka swingolongondzwana leswi tekiweke etempeleni ya le ntshaveni. Yi fanisiwe xinwelo ni magrenada manharhu lama ha kulaka, ku katsa ni marito lama nge “Hafu ya Xikele” na “Yerusalema wo Kwetsima.” Malunghana ni mali leyi tshuburiweke, Profesa Gabriel Barkay u vule leswaku mali ya nsimbi a yi ri ni “mimfungho leyi kombisaka leswaku yi onhiwe hi ndzilo, ngopfu-ngopfu hi ndzilo lowu loviseke Tempele ya Vumbirhi hi 70 CE.”

Xana matsima yo aka ya Nebukadnetsara hosi ya le Babilona a ma hlamarisa hi ndlela yihi?

▪ Buku ya Daniyele yi vulavula hi Nebukadnetsara loko a ku: “Xana loyi a hi yena Babilona Lonkulu, loyi ndzi n’wi akeke a va yindlu ya vuhosi hi ntamu wa matimba ya mina ni xindzhuti xa vukulukumba bya mina?” (Daniyele 4:30) Xana muti lowu wa khale a wu ri wukulu hakunene?

Van’wamatimu va bumabumele Nebukadnetsara hi ku akiwa ka titempele, swigodlho, marhangu ya muti ni ntanga lowukulu. Tempele leyikulu ya ntsindza wa Babilona a yi ri ni xihondzo lexi kumbexana a xi lehe timitara ta 70. Hambiswiritano, buku leyi nge, Babylon—City of Wonders yi vula leswaku “mintirho leyi dumeke swinene [ya Nebukadnetsara] i Gondzo ra Vapfhumba ni Nyangwa wa Ishtar.” Gondzo ra Vapfhumba leri hundzaka hi le Nyangweni wa Ishtar ri khavisiwe hi swifaniso swa tinghala leti vonakaka onge ti le ku fambeni. Loko buku yoleyo yi vulavula hi nyangwa wolowo lowukulu yi ri: “A wu akiwe hi switina leswi pendiweke hi muhlovo wa wasi wu tlhela wu khavisiwa hi swifaniso swa madzana ya tinkuzi leti gwirimaka ni tidragona, ndhawu leyi a yi nga rivaleki eka vaendzi lava a va ya entsindza.”

Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, vayimburi va yimbule swiphemu swa magidi eGondzweni ra Vapfhumba ni le Nyangweni wa Ishtar naswona swo tala swa swona swi tlhele swi akiwa hi vuntshwa eMuziyamu ya Pergamon leyi nga edorobeni ra Berlin, le Jarimani.

[Swifaniso leswi nga eka tluka 12]

Mpimo wa mali ya nsimbi

[Swihlovo Swa Kona]

Top: Clara Emit, Courtesy of Israel Antiquities Authority; bottom: Zev Radovan

[Xifaniso lexi nga eka tluka 12]

Nyangwa wa Ishtar lowu tlheleke wu akiwa hi vuntshwa