Ndzima Ya Vutsevu
Ku Paluxa Xihundla Xa Murhi Lowukulu
1. Xana ku endleke yini eka Hosi Nebukadnetsara, leswi tlakusaka swivutiso swihi?
YEHOVHA u pfumelele Hosi Nebukadnetsara leswaku a va mufumi wa misava. Tanihi leswi a a ri hosi ya le Babilona, a a ri ni rifuwo lerikulu, ndzalo ya swakudya, xigodlho lexikulu—xin’wana ni xin’wana lexi a a xi navela eka swilo leswi vonakaka. Kambe hi ku hatlisa u tsongahatiwile. Nebukadnetsara u sungule ku hanya onge i xiharhi, hikwalaho ka ku hlangana nhloko! Kuteloko a hlongoriwile etafuleni ra vuhosi ni le ka vutshamo bya vuhosi, a tshama enhoveni, a dya byanyi kukota nkunzi. I yini lexi vangeke khombo leri? Ha yini hi fanele hi khumbeka ha swona?—Ringanisa Yobo 12:17-19; Eklesiasta 6:1, 2.
HOSI YI DZUNISA LA NGE HENHLA-HENHLA
2, 3. Xana hosi ya le Babilona a yi va navelela yini lava yi va fumaka, naswona a yi xi languta hi ndlela yihi Xikwembu Lexi nge Henhla-henhla?
2 Endzhakunyana ka loko a hlakarherile eka xiyimo xexo xo hlangana nhloko, Nebukadnetsara u rhumele xiviko lexi hlamarisaka etikweni rakwe hinkwaro malunghana ni leswi endlekeke. Yehovha u huhutele muprofeta Daniyele leswaku a tsala rungula ra swiendlakalo leswi. Ri sungula hi marito lawa: “Nebukadnetsara lowa hosi, eka vanhu hinkwavo, vanhu va matiko ni tindzimi lava tshamaka emisaveni hinkwayo: Onge ku rhula ka n’wina ku nga va kukulu swinene. Swikombiso ni swihlamariso leswi Xikwembu Lexi nge Henhla-henhla xi swi endleke ha mina, swi vonake swi ri swinene eka mina ku swi vula. Swikombiso swa xona i swikulu swinene, ni swihlamariso swa xona swi ni matimba! Mfumo wa xona i mfumo wa hilaha ku nga riki na makumu, ku fuma ka xona i ka xitukulwana xin’wana ku ya eka xitukulwana xin’wana.”—Daniyele 4:1-3.
3 Vafumiwa va Nebukadnetsara a va “tsham[a] emisaveni hinkwayo”—mfumo wakwe a wu lawula yo tala ya matiko lama boxiweke eBibeleni. Malunghana ni Xikwembu xa Daniyele, hosi yi te: “Mfumo wa xona i mfumo wa hilaha ku nga riki na makumu.” Vona ndlela leyi marito wolawo ma n’wi tlakuseke ha yona Yehovha eMfun’weni hinkwawo wa Babilona! Ku tlula kwalaho, a ku ri ra vumbirhi Nebukadnetsara a kombiwa leswaku Mfumo wa Xikwembu hi wona ntsena lowu tshamaka hi masiku, lowu yimaka “hilaha ku nga riki na makumu.”—Daniyele 2:44.
4. Malunghana na Nebukadnetsara, xana “swikombiso ni swihlamariso” swa Yehovha swi sungurise ku yini?
4 Hi swihi “swikombiso ni swihlamariso” leswi “Xikwembu Lexi nge Henhla-henhla” xi swi endleke? Swi sungule eka ntokoto wa hosi, lowu runguriwaka hi marito lawa: “Mina Nebukadnetsara, a ndzi tshamisekile endlwini ya mina, swi ndzi fambela kahle exigodlweni xa mina. Ndzi vone norho lowu wu ndzi chaviseke. Naswona a ku ri ni swifaniso swa le miehleketweni esangwini ra mina ni swivono swa nhloko ya mina leswi swi sunguleke ku ndzi chavisa.” (Daniyele 4:4, 5) Xana hosi ya le Babilona yi endle yini hi norho lowu wo karhata?
5. Xana Nebukadnetsara a a n’wi languta njhani Daniyele, naswona ha yini?
5 Nebukadnetsara u vitane vavanuna vo tlhariha va le Babilona kutani a va byela norho lowu. Kambe a ko fana ni kwala! Va tsandzekile ku wu hlamusela. Rungula leri ri ri: “Eku heteleleni ku fike Daniyele emahlweni ka mina, loyi vito rakwe a nga Beltexatsara hi ku ya hi vito ra xikwembu xa mina, loyi a nga ni moya wa swikwembu swo kwetsima; ndzi n’wi byele norho lowu.” (Daniyele 4:6-8) Vito ra Daniyele ra le vuhosini a ku ri Beltexatsara, naswona xikwembu xa mavunwa lexi hosi yi xi vitaneke “xikwembu xa mina” swi nga ha endleka leswaku a ku ri Bel kumbe Nebo kumbe Marduk. Tanihi leswi a a gandzela swikwembu swo tala, Nebukadnetsara a a languta Daniyele a ri loyi a nga ni “moya wa swikwembu swo kwetsima.” Naswona hikwalaho ka leswi Daniyele a a ri ni xikhundlha xa ku va mulawuri lonkulu ehenhla ka vavanuna hinkwavo vo tlhariha va Babilona, hosi yi n’wi vitane “murhangeri wa vaprista lava endlaka masalamusi.” (Daniyele 2:48; 4:9; ringanisa Daniyele 1:20.) Ina, Daniyele wo tshembeka a nga tshikanga ku gandzela Yehovha a endla masalamusi.—Levhitika 19:26; Deteronoma 18:10-12.
MURHI LOWUKULU NGOPFU
6, 7. Xana u nga swi hlamusela njhani leswi Nebukadnetsara a swi voneke enorhweni wakwe?
6 Xana norho lowu chavisaka wa hosi ya Babilona a wu tamele yini? Nebukadnetsara u te: “Kutani ndzi vone swivono swa nhloko ya mina esangwini ra mina, waswivo, a ku ri ni murhi exikarhi ka misava, a wu lehile swinene. Murhi wu kula wu tiya, wu leha, wu hetelela hi ku fika ematilweni, a wu vonaka emakumu ka misava hinkwayo. Switluka swa wona a swi xongile, mihandzu ya wona a yi tele, a wu ri ni swakudya swa vanhu hinkwavo. Swivandzana swa nhova a swi lava ndzhuti ehansi ka wona, ni tinyenyana ta matilo a ti tshama emarhavini ya wona, ni nyama hinkwayo a yi dya wona.” (Daniyele 4:10-12) Hi ku landza xiviko, Nebukadnetsara a a tsakela mikedari leyikulu ya Lebanoni, a a famba a ya yi vona, naswona a tisa yin’wana eBabilona yi endla mapulanga. Kambe a a nga si tshama a vona murhi wo fana ni lowu a wu voneke enorhweni wakwe. A wu lehile swinene “exikarhi ka misava,” a wu vonaka emisaveni hinkwayo, naswona a wu veka mihandzu swinene lerova a wu humesa swakudya swa nyama hinkwayo.
7 Ta norho lowu a ti heleli laha, hikuva Nebukadnetsara u engeterile a ku: “Ndzi hambete ndzi vona eswivonweni swa nhloko ya mina esangwini ra mina, waswivo, a ku ri ni murindzi, lowo kwetsima, a rhelela a ta hi le matilweni. A a huwelela hilaha ku twalaka, a vula a ku: ‘Wisani murhi lowu, mi tsema marhavi ya wona. Dzudzani switluka swa wona, mi hangalasa mihandzu ya wona. Swivandzana a swi baleke ehansi ka wona, ni tinyenyana emarhavini ya wona. Hambiswiritano, siyani xikundzu xa wona emisaveni, xi bohiwe hi nsimbi ni koporo, exikarhi ka byanyi bya nhova; a xi tsakamisiwe hi mberha ya matilo, xiphemu xa xona xi va exikarhi ka swimila swa misava swin’we ni swivandzana.’”—Daniyele 4:13-15.
8. Xana “murindzi” a ku ri mani?
8 Vababilona a va ri ni mianakanyo ya vona vini ya vukhongeri malunghana ni swivumbiwa swa moya leswinene ni leswo biha. Kambe “murindzi” loyi kumbe mucingeri, la humaka etilweni a ku ri mani? Leswi a vuriwaka “lowo kwetsima,” a a ri ntsumi yo lulama leyi yimelaka Xikwembu. (Ringanisa Pisalema 103:20, 21.) Anakanya swivutiso leswi swi faneleke swi karhate Nebukadnetsara! Ha yini murhi lowu wu tsemiwa? Hikwalaho ka yini xikundzu xi siveriwa ku kula hi ku bohiwa hi tinsimbi ni koporo? Ina, xana xikundzu xinene xi hetisisa xikongomelo xihi?
9. Kahle-kahle, xana murindzi u vule yini, naswona sweswo swi tlakusa swivutiso swihi?
9 Nebukadnetsara u fanele a pfilunganyeke ngopfu loko a twa murindzi a tlhela a vula a ku: “Mbilu ya xona a yi hundzuke, yi nga ha vi ya vanhu, a xi nyikiwe mbilu ya xivandzana, a ku hundze minkarhi ya nkombo eka xona. Nchumu lowu wu kona hi xileriso xa varindzi, naswona xikombelo xi kona hi marito ya lavo kwetsima, leswaku vanhu lava hanyaka va ta tiva leswaku La nge Henhla-henhla i Mufumi emfun’weni wa vanhu nileswaku loyi a lavaka ku n’wi nyika, u n’wi nyika wona naswona eka wona u veka hambi ku ri xisiwana evanhwini.” (Daniyele 4:16, 17) Xikundzu xa murhi a xi na yona mbilu ya munhu endzeni ka xona. Naswona, xana xikundzu xa murhi xi nga nyikiwa njhani mbilu ya xivandzana? Xana “minkarhi ya nkombo” i yini? Naswona xana leswi swi yelana njhani ni ku fuma “emfun’weni wa vanhu”? Hakunene, Nebukadnetsara a a swi tsakela ku tiva.
HOSI YI TWA MAHUNGU YO BIHA
10. (a) Hi ku landza Matsalwa, xana mirhi yi nga yimela yini? (b) Xana murhi lowukulu wu fanekisela yini?
10 Kuteloko Daniyele a twe norho lowu a hlamala, kutani a khomiwa hi ku chava swa nkarhinyana. Loko Nebukadnetsara a n’wi khongotela leswaku a wu hlamusela, muprofeta loyi u te: “Wena hosi yanga, onge norho lowu wu nga tirha eka lava va ku vengaka, nhlamuselo ya wona yi tirha eka swirha swa wena. Murhi lowu u wu voneke, lowu wu kuleke swinene wu tiya . . . , hi wena, Wena hosi, hikuva u kurile swinene u tiya, vukulu bya wena i byikulu swinene, byi fike ematilweni, ku fuma ka wena ku fika emakumu ka misava.” (Daniyele 4:18-22) EMatsalweni, mirhi yi nga yimela vanhu, vafumi ni mimfumo. (Pisalema 1:3; Yeremiya 17:7, 8; Ezekiyele, ndzima 31) Ku fana ni murhi lowukulu ngopfu wa le norhweni wakwe, Nebukadnetsara a a “kurile swinene [a] tiya” tanihi murhangeri wa mfumo wa misava. Kambe “ku fuma . . . ku fika emakumu ka misava,” ku katsa mfumo hinkwawo wa vanhu, swi yimeriwa hi murhi lowukulu. Hikwalaho wu yimela vuhosi lebyi lawulaka bya misava hinkwayo bya Yehovha, ngopfu-ngopfu malunghana ni misava.—Daniyele 4:17.
11. Xana norho wa hosi wu swi kombisise ku yini leswaku a yi ta langutana ni ku cinca loku nyumisaka?
11 Nebukadnetsara a a ta langutana ni ku cinca loku nyumisaka. Loko a vulavula hi xiendlakalo lexi, Daniyele u engeterile a ku: “Leswi hosi yi voneke murindzi, lowo kwetsima, a rhelela a ta hi le matilweni, loyi a a vula a ku: ‘Wisani murhi, mi wu onha. Kambe, siyani xikundzu xa wona emisaveni, mi xi boha hi nsimbi ni koporo, exikarhi ka byanyi bya nhova, xi tsakamisiwa hi mberha ya matilo, xiphemu xa xona a xi ve swin’we ni swivandzana swa nhova kukondza ku hundza minkarhi ya nkombo ehenhla ka xona,’ leyi i nhlamuselo ya wona, Wena hosi, xileriso xa La nge Henhla-henhla hi leswi swi faneleke swi endleka eka hosi yanga leyi nga mufumi.” (Daniyele 4:23, 24) Kunene, a swi lava xivindzi lexikulu leswaku munhu a byela hosi rungula rero ro tika!
12. Xana Nebukadnetsara a a ta weriwa hi yini?
12 Xana Nebukadnetsara a a ta weriwa hi yini? Anakanya hi ndlela leyi a titweke ha yona loko Daniyele a tlhandlekela a ku: “Va ta ku hlongola evanhwini, u ta tshama swin’we ni swivandzana swa nhova, va ta ku nyika swimila u swi dya kukota tinkunzi; u ta tsakamisiwa hi mberha ya matilo, minkarhi ya nkombo yi ta hundza eka wena, kukondza u swi tiva leswaku La nge Henhla-henhla i Mufumi emfun’weni wa vanhu, nileswaku u wu nyika loyi a lavaka ku n’wi nyika wona.” (Daniyele 4:25) Swi tikomba onge tindhuna ta le hubyeni ta Nebukadnetsara hi tona leti a ti ta ‘n’wi hlongola evanhwini.’ Kambe xana a a ta khathaleriwa hi varisi va mintlhambi ya tihomu ni ya tinyimpfu lava nga ni nsovo? E-e, hikuva Xikwembu a xi lerise leswaku Nebukadnetsara a a ta tshama ni “swivandzana swa nhova,” a dya swimila.
13. Xana norho wa murhi wu kombise leswaku a ku ta endleka yini hi xikhundlha xa Nebukadnetsara la nga mufumi wa misava?
13 Tanihi leswi murhi wu tsemiweke wu wa, Nebukadnetsara a a ta wisiwa eku fumeni ka misava—kambe ku ringana nkarhi wo karhi. Daniyele u hlamuserile a ku: “Hikwalaho ka leswi va vuleke leswaku ku siyiwa xikundzu xa murhi, mfumo wa wena wu ta tlheriseriwa eka wena endzhaku ka loko u swi tivile leswaku matilo ma fuma.” (Daniyele 4:26) Enorhweni wa Nebukadnetsara xikundzu, kumbe xipimbi xa murhi lowu tsemiweke wu wa xi siyiwile, hambileswi a xi bohiwile leswaku xi nga kuli. Hilaha ku fanaka, “xikundzu” xa hosi ya Babilona a xi ta sala, hambileswi a xi ta bohiwa xi nga hluki “minkarhi ya nkombo.” Xikhundlha xakwe tanihi mufumi wa misava a xi ta fana ni xikundzu xa murhi lexi bohiweke. A xi ta hlayisiwa ku kondza ku hundza minkarhi ya nkombo ehenhla ka xona. Yehovha a a ta tiyisekisa leswaku ku nga tshuki ku va ni munhu loyi enkarhini wolowo a tekaka xikhundlha xa Nebukadnetsara loyi a nga mufumi wa Babilona a ri swakwe, hambileswi n’wana wakwe la vuriwaka Evhili-merodaka, kumbexana a tekeke xikhundlha xakwe a va mufumi la khomeleke.
14. Xana Daniyele u khongotele Nebukadnetsara leswaku a endla yini?
14 Hi ku landza leswi a swi vhumbhiwile malunghana na Nebukadnetsara, Daniyele u vurile hi xivindzi a ku: “Hikokwalaho, Wena hosi, onge xitsundzuxo xa mina xi nga vonaka xi ri xinene eka wena, u susa swidyoho swa wena hi ku lulama, ni vuhomboloki bya wena hi ku komba swisiwana tintswalo. Kumbexana ku humelela ka wena ku ta lehisiwa.” (Daniyele 4:27) Loko Nebukadnetsara o tshika ndlela yakwe ya vudyoho ya ku tshikilela ni ku tikurisa, kumbexana sweswo a swi ta hundzula timhaka. Phela, kwalomu ka malembe-xidzana mambirhi emahlweni, Yehovha a a lava ku lovisa vanhu va ntsindza wa Asiriya, ku nga Ninivha, kambe a nga swi endlanga sweswo hikuva hosi ya wona ni lava yi va fumaka va hundzukile. (Yonasi 3:4, 10; Luka 11:32) Ku vuriwa yini hi Nebukadnetsara la tikukumuxaka? Xana a a ta hundzula tindlela takwe?
KU HETISEKA KO SUNGULA KA NORHO LOWU
15. (a) Hi rihi langutelo leri Nebukadnetsara a hambeteke a ri kombisa? (b) Xana vutsari byi paluxa yini malunghana ni mintirho ya Nebukadnetsara?
15 Nebukadnetsara u ye emahlweni a tikukumuxa. Loko a ri karhi a famba-famba elwangwini ra xigodlho, se ku hundze tin’hweti ta 12 a ve ni norho wakwe wa murhi, u tibumabumerile a ku: “Xana loyi a hi yena Babilona Lonkulu, loyi ndzi n’wi akeke a va yindlu ya vuhosi hi ntamu wa matimba ya mina ni xindzhuti xa vukulukumba bya mina?” (Daniyele 4:28-30) Nimrodo hi yena loyi a sunguleke Babilona (Babele), kambe Nebukadnetsara yena u wu nyike ndhuma. (Genesa 10:8-10) Eka rin’wana ra matsalwa yakwe ya tinhlanga to tontswa, hi ku tikurisa u ri: “Hi mina Nebukadretsara, Hosi ya Babilona, loyi a pfuxeke Esagila na Ezida, n’wana wa Nabopolassar. . . . Ndzi tiyise marhangu ya Esagila na Babilona ni ku yimisa vito ra ku fuma ka mina hi masiku.” (Archaeology and the Bible, hi George A. Barton, 1949, matluka 478-9) Tsalwa rin’wana ri vulavula hi titempele ta kwalomu ka 20 leti a ti pfuxeteke kumbe a tlheleke a ti aka. The World Book Encyclopedia, yi ri: “Ehansi ka ku fuma ka Nebukadnetsara, Babilona wu ve wun’wana wa miti leyikulu swinene emisaveni ya khale. Eka marungula yakwe, a nga vulavuli ngopfu hi mintirho yakwe ya nyimpi, kambe u tsale hi mintirho yakwe yo aka ni ku tirhisana kakwe ni swikwembu swa Babilona. Swi nga endleka ku ri Nebukadnetsara la endleke Mintanga ya le Ndhawini leyi Voyameke ya Babilona, ku nga xin’wana xa Swihlamariso swa Nkombo swa Misava ya Khale.”
16. Xana Nebukadnetsara a a ri kusuhi ni ku tsongahatiwa hi ndlela yihi?
16 Hambileswi a tikuriseke, Nebukadnetsara la tikukumuxaka a ri kusuhi ni ku tsongahatiwa. Rungula leri huhuteriweke ri ri: “Loko rito ra ha ri enon’wini wa hosi, ku ni rito leri ri weke ri suka ematilweni: ‘Ku byeriwa wena, Wena Nebukadnetsara hosi, “Mfumo wu sukile eka wena, wena va ku hlongola exikarhi ka vanhu, u ta tshama ni swivandzana swa nhova. Va ta ku nyika swimila u swi dya kukota tinkunzi, minkarhi ya nkombo yi ta hundza eka wena, kukondza u swi tiva leswaku La nge Henhla-henhla i Mufumi emfun’weni wa vanhu, nileswaku u wu nyika loyi a lavaka ku n’wi nyika wona.”’”—Daniyele 4:31, 32.
17. Xana ku endleke yini hi Nebukadnetsara la tikukumuxaka, naswona u tikume a ri eka swiyimo swihi hi ku hatlisa?
17 Hi nkarhi wolowo Nebukadnetsara u lahlekeriwe hi dzano. Tanihi leswi se a hambanisiwile ni vanhu, a a dya swimila “kukota tinkunzi.” Loko a ri kwalomo ni swivandzana swa nhova, entiyisweni a a nga tshamisekanga ebyanyini byo fana ni bya le paradeyisini, a tsakela rimoyana leri phyuphyisaka siku ni siku. Le Iraq ya manguva lawa, laha ku nga ni marhumbi ya Babilona, mahiselo ma fika eka mpimo wa 50°C. hi tin’hweti ta ximumu, kasi hi xixika ku titimela ku kala ku va ni gwitsi. Tanihi leswi misisi yo leha, leyi phasaneke ya Nebukadnetsara a yi nga tsemetiwi naswona a yi onhiwe hi maxelo, a yi fana ni tinsiva ta gama, kasi min’wala ya yena ya le swandleni ni le milengeni leyi nga tsemetiwiki a yi fana ni min’wala ya tinyenyana. (Daniyele 4:33) Vona ku tsongahatiwa konghasi ka mufumi loyi wa misava la tikukumuxaka!
18. Eka minkarhi ya nkombo, xana ku endleke yini malunghana ni xiluvelo xa Babilona?
18 Enorhweni wa Nebukadnetsara, murhi lowukulu wu wisiwile ivi xikundzu xa wona xi bohiwa leswaku xi nga kuli ku ringana minkarhi ya nkombo. Hilaha ku fanaka, Nebukadnetsara “u xikisiwile exiluvelweni xa mfumo wa yena” loko Yehovha a n’wi xupula hi ku n’wi pengisa. (Daniyele 5:20) Entiyisweni, sweswo swi hundzule mbilu ya hosi yi va ya nkunzi ematshan’weni ya ku va ya munhu. Kambe, Xikwembu xi hlayisele Nebukadnetsara xiluvelo xakwe ku kondza ku hela minkarhi ya nkombo. Tanihi leswi kumbexana Evhili-merodaka a a ri murhangeri wa nkarhinyana wa hulumendhe, Daniyele u ve “mufumi ehenhla ka muganga hinkwawo lowu nga ehansi ka vulawuri bya Babilona ni mulawuri lonkulu ehenhla ka vavanuna hinkwavo vo tlhariha va Babilona.” Vanakulobye vakwe vanharhu va Vaheveru va hambete va hlanganyela eku kongomiseni ka swilo swa muganga wolowo. (Daniyele 1:11-19; 2:48, 49; 3:30) Vabohiwa lava va mune a va rindzele ku tlhelela ka Nebukadnetsara exiluvelweni a ri hosi leyi hanyeke kahle leyi dyondzeke leswaku “La nge Henhla-henhla i Mufumi emfun’weni wa vanhu nileswaku loyi a lavaka ku n’wi nyika, u n’wi nyika wona.”
KU VUYA KA NEBUKADNETSARA
19. Endzhaku ka loko Yehovha a vuyetele mianakanyo leyinene ya Nebukadnetsara, xana hosi leyi ya le Babilona yi lemuke yini?
19 Yehovha u vuyetele mianakanyo leyinene ya Nebukadnetsara eku heleni ka minkarhi ya nkombo. Kutani loko hosi yi twarisa Xikwembu Lexi nge Henhla-henhla, yi te: “Eku heleni ka masiku, mina Nebukadnetsara, ndzi tlakusele mahlo ya mina ematilweni, ku twisisa ka mina ku sungula ku vuya; kutani ndzi vonga La nge Henhla-henhla, ndzi dzunisa ni ku vangamisa Loyi a hanyaka hilaha ku nga riki na makumu, hikuva ku fuma ka yena i ku fuma ka nkarhi lowu nga riki na makumu naswona mfumo wa yena wu suka eka xitukulwana xin’wana wu ya eka xitukulwana xin’wana. Vaaki hinkwavo va misava va tekiwa va nga ri nchumu, yena u endla hi ku ya hi ku rhandza ka yena exikarhi ka vuthu ra le matilweni ni vaaki va misava. A nga kona loyi a nga sivaka voko rakwe kumbe loyi a nga vulaka eka yena a ku, ‘Xana a wu endla yini?’” (Daniyele 4:34, 35) Ina, Nebukadnetsara u swi lemukile leswaku La nge Henhla-henhla hakunene i Mufumi la nga Hosi leyi Lawulaka emfun’weni wa vanhu.
20, 21. (a) Xana ku susiwa ka switsimbo swa nsimbi exikundzwini xa murhi wa le norhweni, a ku yelana njhani ni leswi endlekeke eka Nebukadnetsara? (b) Xana Nebukadnetsara u pfumele yini, naswona xana sweswo swi n’wi endle mugandzeri wa Yehovha?
20 Loko Nebukadnetsara a tlhelela exiluvelweni xakwe, a swi fana ni loko ku susiwe switsimbo swa nsimbi exikundzwini xa murhi wa le norhweni. Malunghana ni ku vuya ka yena, u te: “Enkarhini wolowo ku twisisa ka mina ku sungula ku vuya, ni xindzhuti xa mfumo wa mina, vukulukumba bya mina ni ku vangama ka mina swi vuya eka mina; valawuri va mina lavakulu ni tindhuna ta mina va sungule ku ndzi lavisisa hi matimba, kutani ndzi tlhela ndzi vekiwa emfun’weni wa mina, ndzi engeteriwa vukulu lebyi nga tolovelekangiki.” (Daniyele 4:36) Loko tindhuna to karhi a ti yi langutele ehansi hosi leyi a yi penga, sweswi a ti yi “lavisisa” hi ku chivirika lokukulu.
21 Wa nga vona “swikombiso ni swihlamariso” leswi Xikwembu Lexi nge Henhla-henhla xi swi endleke! A swi fanelanga swi hi hlamarisa leswi hosi ya le Babilona leyi vuyeke yi vuleke yi ku: “Kutani mina, Nebukadnetsara, ndzi dzunisa, ndzi tlakusa ni ku vangamisa Hosi ya matilo, hikuva mintirho ya yona hinkwayo i ya ntiyiso ni tindlela ta yona i vululami, ni hikwalaho ka leswi yi kotaka ku tsongahata hinkwavo lava fambaka hi ku tinyungubyisa.” (Daniyele 4:2, 37) Hambiswiritano, marito wolawo a ma vuleke a ma endlanga leswaku Nebukadnetsara a va mugandzeri wa Yehovha wa Matiko.
XANA BYI KONA VUMBHONI BYA MISAVA?
22. Xana van’wana va ku vitane yini ku penga ka Nebukadnetsara, kambe hi fanele hi xiya yini malunghana ni leswi swi n’wi pengiseke?
22 Van’wana va vula leswaku ku penga ka Nebukadnetsara a ku fambisana ni ku hundzuka xiharhi hi ku loyiwa. Xihlamusela-marito xin’wana xa vutshunguri xi ri: “Ku endliwa xiharhi hi ku loyiwa [LYCANTHROPY] . . . leri humaka eka [lyʹkos], lupus, mhungubye; [anʹthro·pos], homo, munhu. Vito leri a ri vula vuvabyi bya vanhu lava pfumelaka leswaku va hundzuriwa xiharhi, naswona va tekelelaka marito kumbe mimpfumawulo kumbe ku rila, ku yimeka kumbe mahanyelo ya xiharhi xolexo. Vanhu lava hakanyingi va anakanya leswaku va hundzuriwe mhungubye, mbyana kumbe ximanga; nkarhi wun’wana va hundzuka nkunzi, ku fana na Nebukadnetsara.” (Dictionnaire des sciences médicales, par une société de médicins et de chirurgiens, Paris, 1818, Vholumo 29, tluka 246) Swikombiso swa ku hundzuka xiharhi hi ku loyiwa swa fana ni swa xiyimo xa Nebukadnetsara xa ku penga. Hambiswiritano, tanihi leswi ku hlangana ka yena nhloko a ku vangiwe hi Xikwembu, a ku nge vuriwi hi ku kongoma leswaku a ku ri muxaka muni wa ku hlangana nhloko.
23. Xana hi byihi vumbhoni bya misava lebyi kombisaka leswaku Nebukadnetsara a a penga?
23 Xidyondzi John E. Goldingay u boxa ku fana ko hlayanyana eka ku penga ni ku vuyeteriwa ka Nebukadnetsara. Hi xikombiso, u ri: “Xipetlu xa tsalwa ra tinhlanga to tontswa xi tikomba xi vulavula hi ku hlangana nhloko ka Nebukadnetsara, kumbexana ku suka ni ku huma ka yena eBabilona.” Goldingay u tshaha tsalwa leri vuriwaka “Yobo Wa Le Babilona” naswona u vula leswaku ri “tiyisekisa minxupulo leyi humaka eka Xikwembu, vuvabyi, ku tsongahatiwa, ku lava nhlamuselo ya norho lowu chavisaka, ku wisiwa ku fana ni murhi, ku vekiwa ehandle, ku dya byanyi, ku lahlekeriwa hi dzano, ku fana ni nkunzi, ku nyikiwa mpfula hi Marduk, ku onhiwa ka min’wala, ku kula ka misisi ni ku bohiwa hi nsimbi, ni ku vuyisiwa loku ku n’wi endleke a dzunisa xikwembu.”
MINKARHI YA NKOMBO LEYI YI HI KHUMBAKA
24. (a) Xana murhi lowukulu wa le norhweni wu yimela yini? (b) I yini leswi siveriweke ku ringana minkarhi ya nkombo, naswona sweswo swi endlekise ku yini?
24 Hilaha a a fanekiseriwa hakona hi murhi lowukulu, Nebukadnetsara a a yimela vulawuri bya misava. Kambe tsundzuka, murhi lowu a wu yimela vulawuri ni vuhosi lebyi lawulaka lebyikulu swinene ku tlula bya hosi ya Babilona. Wu yimela vuhosi lebyi lawulaka bya misava hinkwayo bya Yehovha, “Hosi ya matilo,” ngopfu-ngopfu malunghana ni misava. Loko Yerusalema wu nga si lovisiwa hi Vababilona, ntsindza wa mfumo a wu ri muti wolowo, Davhida ni vadyandzhaka vakwe va tshame “exiluvelweni xa Yehovha” va yimela vuhosi lebyi lawulaka bya Xikwembu malunghana ni misava. (1 Tikronika 29:23) Xikwembu xi endle leswaku vuhosi byebyo lebyi lawulaka byi wisiwa ni ku bohiwa hi 607 B.C.E. loko xi tirhisa Nebukadnetsara leswaku a lovisa Yerusalema. Ku tirha ka vuhosi lebyi lawulaka bya Xikwembu emisaveni hi rixaka ra mfumo wa Davhida ku siveriwile ku ringana minkarhi ya nkombo. Xana minkarhi leyi ya nkombo a yi lehe ku fika kwihi? Xana yi sungule rini, naswona i yini lexi fungheke ku hela ka yona?
25, 26. (a) Emhakeni ya Nebukadnetsara, xana “minkarhi ya nkombo” a yi lehe ku fika kwihi, naswona ha yini u hlamula tano? (b) Eku hetisekeni lokukulu, xana “minkarhi ya nkombo” yi sungule rini naswona hi ndlela yihi?
25 Hi nkarhi wa ku penga ka Nebukadnetsara, “misisi yakwe yi kul[e] yi leha kukota tinsiva ta magama, min’wala ya yena yi kotisa min’wala ya tinyenyana.” (Daniyele 4:33) Sweswo swi teke nkarhi wo tlula masiku ya nkombo kumbe mavhiki ya nkombo. Vuhundzuluxeri byo hambana-hambana byi ri i “minkarhi ya nkombo,” kasi hi mavekelo man’wana i “minkarhi leyi vekiweke (leyi kongomeke)” kumbe “tinguva ta minkarhi.” (Daniyele 4:16, 23, 25, 32) Mavekelo man’wana ya Xigriki xa Khale (Septuagint) ma ri “malembe ya nkombo.” “Minkarhi ya nkombo” a yi tekiwa yi ri “malembe ya nkombo” hi Josephus, n’wamatimu wa lembe-xidzana ro sungula wa Muyuda. (Antiquities of the Jews, Buku 10, Ndzima 10, ndzimana 6) Swidyondzi swin’wana swa Vaheveru a swi teka “minkarhi” leyi yi ri “malembe.” “Malembe ya nkombo” i ndlela leyi tirhisiweke eka An American Translation, Today’s English Version, ni le ka vuhundzuluxeri bya James Moffatt.
26 Swi le rivaleni leswaku “minkarhi ya nkombo” ya Nebukadnetsara, a yi ri malembe ya nkombo. Hi ku ya hi vuprofeta lembe ri ni masiku ya 360 hi xiringaniso, kumbe tin’hweti ta 12 leti yin’wana ni yin’wana ya tona yi nga ni masiku ya 30. (Ringanisa Nhlavutelo 12:6, 14.) Hikwalaho “minkarhi ya nkombo” ya hosi, kumbe malembe ya nkombo, a ku ri masiku ya 360 ma andzisiwe ka nkombo, kumbe masiku ya 2 520. Kambe ku vuriwa yini hi ku hetiseka lokukulu ka norho wa yena? “Minkarhi ya nkombo” ya vuprofeta yi teke nkarhi wo leha swinene wo tlula masiku ya 2 520. Leswi swi kombisiwe hi marito ya Yesu: “Yerusalema wu ta kandziyeriwa hi matiko, kukondza ku hetiseka nkarhi lowu vekiweke wa matiko.” (Luka 21:24) Ku “kandziyeriwa” koloko ku sungule hi 607 B.C.E. loko Yerusalema wu lovisiwa ni mfumo wo fanekisela wa Xikwembu wu tshika ku tirha eYuda. Xana ku kandziyeriwa loku a ku ta hela rini? “Eminkarhini ya ku vuyeteriwa ka swilo hinkwaswo,” laha vuhosi lebyi lawulaka bya Xikwembu byi nga ta tlhela byi kombisiwa emisaveni hi ku tirhisa Yerusalema wo fanekisela, Mfumo wa Xikwembu.—Mintirho 3:21.
27. Ha yini u nga vulaka leswaku “minkarhi ya nkombo” leyi sunguleke hi 607 B.C.E. a yi helanga endzhaku ka masiku ya xiviri ya 2 520?
27 Loko ho hlayela masiku ya xiviri ya 2 520 ku sukela eku lovisiweni ka Yerusalema hi 607 B.C.E., sweswo swi nga hi fikisa ntsena eka 600 B.C.E., lembe leri hi ku landza Matsalwa ri nga riki na nchumu xa nkoka. Hambi ku ri hi 537 B.C.E., loko Vayuda lava ntshunxiweke va tlhelele eYuda, vuhosi bya Yehovha a byi kombisiwanga emisaveni. Sweswo swi ve tano hikuva Zerubabele, loyi a tlhandlameke exiluvelweni xa Davhida, a nga endliwanga hosi kambe a a ri mulawuri wa xifundzha-nkulu xa Yuda lexi a xi ri ehansi ka Peresiya.
28. (a) Hi wihi nawu lowu faneleke wu tirhisiwa eka masiku ya 2 520 ya “minkarhi ya nkombo” ya vuprofeta? (b) Xana “minkarhi ya nkombo” ya vuprofeta a yi lehe ku fikela kwihi, naswona hi wahi masiku lawa yi sunguleke ni ku hela ha wona?
28 Tanihi leswi “minkarhi ya nkombo” yi nga ya vuprofeta, eka masiku lawa ya 2 520 hi fanele hi tirhisa nawu wa Matsalwa lowu nge: “Siku rin’we ri yimela lembe rin’we.” Nawu lowu wu andlariwe eka vuprofeta lebyi khumbaka ku rhendzeriwa ka Yerusalema hi Babilona. (Ezekiyele 4:6, 7; ringanisa Tinhlayo 14:34.) Hikwalaho, “minkarhi ya nkombo” ya ku fumiwa ka misava hi mimfumo ya Vamatiko handle ko kavanyetiwa hi Mfumo wa Xikwembu yi teke malembe ya 2 520. Ma sungule loko ku lovisiwa Yuda na Yerusalema eka n’hweti ya vunkombo leyi pimiwaka hi ku rhendzeleka ka n’weti (Tishri 15) ya 607 B.C.E. (2 Tihosi 25:8, 9, 25, 26) Ku sukela kwalaho ku ya eka 1 B.C.E., swi endla malembe ya 606. Malembe ya 1 914 lama seleke ma sukela kwalaho ku ya eka 1914 C.E. Xisweswo “minkarhi ya nkombo,” kumbe malembe ya 2 520, yi hele hi Tishri 15, kumbe October 4/5, 1914 C.E.
29. I mani loyi a nga “xisiwana evanhwini,” naswona Yehovha u endle yini leswaku a n’wi veka exiluvelweni?
29 Elembeni rero “nkarhi lowu vekiweke wa matiko” wu hetisekile, naswona Xikwembu xi nyike ku fuma eka “xisiwana evanhwini”—Yesu Kreste—loyi valala vakwe a va n’wi tekela ehansi swinene lerova va kala va n’wi belela. (Daniyele 4:17) Leswaku a veka Hosi ya Vumesiya exiluvelweni, Yehovha u ntshunxe nsimbi yo fanekisela ni switsimbo swa koporo eka “xikundzu” xa vuhosi bya yena. Xisweswo Xikwembu Lexi nge Henhla-henhla xi pfumelele “hluke” ra vuhosi leswaku ri kula eka xona ri va xikombiso xa vuhosi bya Xikwembu ehenhla ka misava hi ku tirhisa Mfumo wa le tilweni lowu nga emavokweni ya Mudyandzhaka lonkulu wa Davhida, Yesu Kreste. (Esaya 11:1, 2; Yobo 14:7-9; Ezekiyele 21:27) Mawaku ndlela leyi hi n’wi nkhensaka ha yona Yehovha hikwalaho ka vuyelo lebyi byo tsakisa ni hikwalaho ko paluxa xihundla xa murhi lowukulu!
XANA U TWISISE YINI?
• Xana murhi lowukulu wa norho wa Nebukadnetsara a wu yimela yini?
• Xana i yini leswi endlekeke eka Nebukadnetsara eku hetisekeni ko sungula ka norho wakwe wa murhi?
• Endzhaku ko vona ku hetiseka ka norho wakwe, xana i yini leswi Nebukadnetsara a swi pfumeleke?
• Eku hetisekeni lokukulu ka norho wa murhi wa vuprofeta, xana “minkarhi ya nkombo” a yi lehe ku fika kwihi, naswona yi sungule yi tlhela yi hela rini?
[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 83]
[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 91]