Ndzima Ya Vumune

Ku Yima Ni Ku Wa Ka Xifaniso Lexikulu

1. Ha yini hi fanele hi khumbeka hi xiyimo lexi endlekeke emalembeni ya khume endzhaku ka loko Hosi Nebukadnetsara a yise Daniyele ni van’wana evukhumbini?

KU HUNDZE malembe ya khume ku sukela loko Hosi Nebukadnetsara a yise Daniyele ni “vavanuna lava nga varhangeri va tiko” va Yuda evukhumbini eBabilona. (2 Tihosi 24:15) Daniyele lontsongo a a tirha ehubyeni ya hosi loko ku pfuka xiyimo lexi xungetaka vutomi. Ha yini hi fanele hi khumbeka hi swilo leswi? Hikuva ndlela leyi Yehovha Xikwembu a nghenelelaka ha yona emhakeni leyi a yi ponisi vutomi bya Daniyele ni van’wana ntsena kambe yi tlhela yi hi pfuna ku vona ndlela leyi mimfumo ya misava ya vuprofeta bya Bibele yi fambiseke xiswona ku ta fika eminkarhini ya hina.

MULAWURI A LANGUTANA NI XIPHIQO XO TIKA

2. Xana norho wa Nebukadnetsara wo sungula wa vuprofeta wu endleke rini?

² Muprofeta Daniyele u tsarile a ku: “Hi lembe ra vumbirhi ra vuhosi bya Nebukadnetsara, Nebukadnetsara u lorhe milorho; moya wakwe wu sungula ku karhateka, vurhongo byakwe byi hela.” (Daniyele 2:1) Loyi a a lorha a ku ri Nebukadnetsara, hosi ya Mfumo wa Babilona. U ve hosi ya misava hilaha ku humelelaka hi 607 B.C.E. loko Yehovha Xikwembu a n’wi pfumelele ku lovisa Yerusalema ni tempele ya wona. Elembeni ra vumbirhi ra ku fuma ka Nebukadnetsara a ri mufumi wa misava (606/605 B.C.E.), Xikwembu xi n’wi vangele norho lowu chavisaka.

3. I vamani lava tsandzekeke ku hlamusela norho wa hosi, naswona Nebukadnetsara u angurise ku yini?

³ Norho lowu wu n’wi karhate swinene Nebukadnetsara lerova u tsandzeke ku etlela. Phela, a a navela ku tiva leswi wu vulaka swona. Kambe hosi ya matimba a yi rivale norho wa kona! Hikwalaho yi vitane lava endlaka masalamusi, vangoma ni valoyi va le Babilona, yi lava leswaku va yi byela norho lowu, va tlhela va wu hlamusela. Kambe a ko fana ni kwala. Ku tsandzeka ka vona ku hlundzukise Nebukadnetsara lerova a humesa xileriso xa leswaku “ku lovisiwa vavanuna hinkwavo vo tlhariha va Babilona.” Xileriso lexi a xi ta endla leswaku muprofeta Daniyele a langutana ni mudlayi loyi a hlawuriweke. Hikwalaho ka yini? Hikuva yena ni vanakulobye vanharhu va Vaheveru—Hananiya, Mixayele na Azariya—a va ri van’wana va vavanuna vo tlhariha va Babilona.—Daniyele 2:2-14.

DANIYELE A LAMULA

4. (a) Xana Daniyele u wu vonise ku yini mongo wa norho wa Nebukadnetsara ni leswi wu vulaka swona? (b) Xana Daniyele u vule yini loko a nkhensa Yehovha Xikwembu?

⁴ Endzhaku ko twa xivangelo xa xileriso xo nonon’hwa xa Nebukadnetsara, “Daniyele a nghena, a kombela hosi leswaku yi n’wi nyika nkarhi wo hlavutela nhlamuselo hilaha ku heleleke ehosini.” Hiloko a pfumeleriwa. Daniyele u tlhelele endlwini yakwe, ivi yena ni vanghana vakwe vanharhu va Vaheveru va khongela, va kombela “tintswalo eka Xikwembu xa le tilweni malunghana ni xihundla lexi.” Exivonweni evusikwini byebyo, Yehovha u paluxe xihundla xa norho eka Daniyele. Daniyele u vule hi ku nkhensa a ku: “Vito ra Xikwembu a ri dzunisiwe ku sukela enkarhini lowu nga riki na makumu ku ya enkarhini lowu nga riki na makumu, hikuva vutlhari ni matimba—i swa xona. Xi hundzula minkarhi ni tinguva, xi susa tihosi ni ku veka tihosi, lavo tlhariha xi va nyika vutlhari ni lava nga ni ku twisisa xi va nyika vutivi. Xi hlavutela swilo swo enta ni swilo leswi tumbetiweke, xi tiva leswi nga emunyameni; ku vonakala ku tshama na xona.” Daniyele u dzunise Yehovha hikwalaho ka vutlhari byo tano.—Daniyele 2:15-23.

5. (a) Loko a ri emahlweni ka hosi, xana Daniyele u n’wi dzunisise ku yini Yehovha? (b) Ha yini hi fanele hi khumbiwa hi nhlamuselo ya Daniyele namuntlha?

⁵ Hi siku leri tlhandlameke, Daniyele u ye eka Ariyoko, ndhuna ya varindzi, loyi a a vekiwe leswaku a lovisa vavanuna vo tlhariha va Babilona. Loko a twa leswaku Daniyele a nga swi kota ku hlamusela norho lowu, Ariyoko u n’wi tsutsumisele ehosini. Handle ko tibumabumela, Daniyele u byele Nebukadnetsara a ku: “Xi kona Xikwembu ematilweni lexi xi nga Muhlavuteri wa swihundla, naswona xi tivise Hosi Nebukadnetsara leswi nga ta humelela exiphen’wini xo hetelela xa masiku.” Daniyele a a tiyimisele ku paluxa vumundzuku bya Mfumo wa Babilona a tlhela a andlala matimu ya misava ku sukela esikwini ra Nebukadnetsara ku ta fika enkarhini wa hina ni ku ya emahlweni.—Daniyele 2:24-30.

NORHO—KU TSUNDZUKIWA KA WONA

6, 7. Hi wihi norho lowu Daniyele a wu tsundzuxeke hosi?

⁶ Nebukadnetsara u yingisa khwatsi loko Daniyele a hlamusela: “Wena hosi, u langutile, kutani waswivo, a ku ri ni xifaniso xin’wana lexikulu. Xifaniso xexo, lexi a xi ri xikulu, lexi ku vangama ka xona a ku nga tolovelekanga, a xi yime emahlweni ka wena, xivumbeko xa xona a xi chavisa. Loko ku ri xifaniso xexo, nhloko ya xona a yi endliwe hi nsuku lowunene, xifuva xa xona ni mavoko ya xona a swi ri swa silivhere, khwiri ra xona ni mindzhumbi ya xona a swi ri swa koporo, milenge ya xona a yi ri ya nsimbi, xiphemu xa mikondzo ya xona a xi ri xa nsimbi, xiphemu xin’wana a xi ri xa vumba. U ye emahlweni u languta kukondza ribye ri phemeka, ku nga ri hi mavoko, kutani ri ba xifaniso emikondzweni ya xona ya nsimbi ni ya vumba, ri xi pfotlosa. Hi nkarhi wolowo nsimbi, vumba, koporo, silivhere ni nsuku, hinkwaswo ka swona, swi pfotlosiwa swi fana ni mungu lowu humaka exivuyeni hi ximumu, kutani mheho yi swi fambisa lerova vuthala bya swona a byi kumekanga nikatsongo. Loko ku ri ribye leri ri beke xifaniso lexi, ri hundzuke ntshava leyikulu, ri tata misava hinkwayo.”—Daniyele 2:31-35.

⁷ Kunene Nebukadnetsara u fanele a tsakile loko a twa Daniyele a n’wi rungulela norho wakwe! Kambe tsundzuka! Vavanuna vo tlhariha va Babilona a va ta pona loko Daniyele o nyika nhlamuselo ya norho lowu. Loko a ri karhi a tivulavulela yena swin’we ni vanghana vakwe vanharhu va Vaheveru, Daniyele u te: “Lowu i norho, naswona nhlamuselo ya wona hi ta yi tivisa hosi.”—Daniyele 2:36.

MFUMO LOWU HLAWULEKEKE NGOPFU

8. (a) I mani kumbe i yini lexi Daniyele a vuleke leswaku xi yimeriwa hi nhloko ya nsuku? (b) Xana nhloko ya nsuku yi ve kona rini?

⁸ “Wena hosi, hosi ya tihosi, wena loyi Xikwembu xa le tilweni xi ku nyikeke mfumo, matimba, ntamu ni xindzhuti, loyi xi vekeke evokweni ra wena, ndhawu yin’wana ni yin’wana leyi vana va vanhu va tshamaka eka yona, swivandzana swa nhova ni swivumbiwa leswi nga ni timpiko swa matilo, loyi xi ku endleke mufumi ehenhla ka swona hinkwaswo, wena u nhloko ya nsuku.” (Daniyele 2:37, 38) Marito lawa a ma tirha eka Nebukadnetsara endzhaku ka loko Yehovha a n’wi tirhisele ku lovisa Yerusalema, hi 607 B.C.E. Leswi swi tano hikuva tihosi leti vekiweke exiluvelweni eYerusalema, a ti huma erixakeni ra Davhida, hosi leyi totiweke hi Yehovha. Yerusalema a wu ri ntsindza wa Yuda, mfumo wo fanekisela wa Xikwembu lowu yimelaka vuhosi bya Yehovha emisaveni. Loko muti wolowo wu lovisiwa hi 607 B.C.E., mfumo lowu wo fanekisela wa Xikwembu a wa ha vanga kona. (1 Tikronika 29:23; 2 Tikronika 36:17-21) Mimfumo ya misava leyi tlhandlameke leyi yimeriwaka hi swiphemu swa nsimbi swa xifaniso, sweswi a yi ta kota ku lawula misava handle ko kavanyetiwa hi mfumo wo fanekisela wa Xikwembu. Leswi a a ri nhloko ya nsuku, ku nga nsimbi ya risima swinene eka leti a ti ri kona eminkarhini ya khale, Nebukadnetsara a a ri ni mfanelo yo hlawuleka yo hlula mfumo wolowo hi ku lovisa Yerusalema.—Vona bokisi leri nge “Hosi Leyi Nga Nhenha Yi Aka Mfumo,” eka tluka 63.

9. Xana nhloko ya nsuku a yi yimeriwa hi yini?

⁹ Nebukadnetsara loyi a fumeke malembe ya 43, a a ri wo rhanga eka ntlhandlamano wa vafumi lava va lawuleke Mfumo wa Babilona. A va katsa mukon’wana wakwe Nabonidus ni jaha rakwe lerikulu, Evhili-merodaka. Ntlhandlamano wolowo wa vafumi wu ye emahlweni hi malembe ya 43 lama engetelekeke, ku kondza ku fa n’wana wa Nabonidus, Belxatsara hi 539 B.C.E. (2 Tihosi 25:27; Daniyele 5:30) Hikwalaho nhloko ya nsuku exifanisweni xa norho a yi nga yimeli Nebukadnetsara ntsena, kambe a yi yimela valawuri hinkwavo lava tlhandlamaneke va Babilona.

10. (a) Xana norho wa Nebukadnetsara wu swi kombisise ku yini leswaku Mfumo wa Misava wa Babilona a wu nga ta tshama nkarhi wo leha? (b) Muprofeta Esaya u vhumbhe yini malunghana ni muhluri wa Babilona? (c) Xana Meda-Peresiya a ma ri ehansi ka Babilona hi ndlela yihi?

¹⁰ Daniyele u byele Nebukadnetsara a ku: “Endzhaku ka wena ku ta humelela mfumo wun’wana lowu nga wutsongo eka wena.” (Daniyele 2:39) Mfumo lowu yimeriwaka hi xifuva xa xifaniso ni mavoko ya silivhere a wu ta landzela yindlu ya vuhosi ya Nebukadnetsara. Emalembeni ya kwalomu ka 200 emahlweninyana, Esaya a a vhumbhe hi ta mfumo lowu, a tlhela a boxa vito ra hosi ya wona leyi hlulaka—Korexe. (Esaya 13:1-17; 21:2-9; 44:24–45:7, 13) Lowu a wu ri Mfumo wa Meda-Peresiya. Hambileswi Meda-Peresiya ma veke ni vaaka-tiko lava hluvukeke lava a va nga tluriwi hi va Mfumo wa Babilona, mfumo wa wona wu yimeriwa hi silivhere, ku nga nsimbi leyi risima ra yona ri nga ringaniki ni ra nsuku. Mfumo wa wona a wu ri wutsongo eka Mfumo wa Misava wa Babilona, hikuva a wu nga ri na wona matimba ya ku hlula mfumo wo fanekisela wa Xikwembu wa Yuda, lowu ntsindza wa wona a wu ri Yerusalema.

11. Xana ntlhandlamano wa tihosi ta yindlu ya Nebukadnetsara wu hele rini?

¹¹ Malembe ya kwalomu ka 60 endzhaku ko hlamusela norho, Daniyele u vone ku hela ka ku fuma ka yindlu ya vuhosi ya Nebukadnetsara. Daniyele a ri kona evusikwini bya October 5/6, 539 B.C.E., loko vuthu ra Meda-Peresiya ri hlula Babilona lowu a wu tikomba wu nga ta hluriwa, ri dlaya Hosi Belxatsara. Loko ku fa Belxatsara, nhloko ya nsuku ya xifaniso xa norho—ku nga Mfumo wa Babilona—a ya ha vanga kona.

VANHU LAVA NGA EVUKHUMBINI VA NTSHUNXIWA HI MFUMO

12. Xana xileriso lexi humesiweke hi Korexe hi 537 B.C.E. xi va pfunise ku yini Vayuda lava a va ri evukhumbini?

¹² Mfumo wa Meda-Peresiya wu teke xikhundlha xa Mfumo wa Babilona wu va mfumo lowu nga ni matimba emisaveni hi 539 B.C.E. Loko a ri ni malembe ya 62, Dariyosi lowa Mumeda u ve mufumi wo rhanga wa muti wa Babilona lowu hluriweke. (Daniyele 5:30, 31) Hi nkarhinyana, yena na Korexe lowa Muperesiya va fume swin’we eMfun’weni wa Meda-Peresiya. Loko Dariyosi a fa, Korexe hi yena la veke murhangeri a ri swakwe wa Mfumo wa Peresiya. Eka Vayuda va le Babilona, ku fuma ka Korexe ku vule ku ntshunxiwa eku bohiweni. Hi 537 B.C.E., Korexe u humese xileriso lexi pfumeleleke makhumbi ya Vayuda lama nga eBabilona leswaku ma tlhelela eka rikwavo, ma ya pfuxa Yerusalema ni tempele ya Yehovha. Hambiswiritano, mfumo wo fanekisela wa Xikwembu a wu tlhelanga wu simekiwa eYuda ni le Yerusalema.—2 Tikronika 36:22, 23; Ezra 1:1–2:2a.

13. Xana xifuva xa silivhere ni mavoko ya xifaniso xa norho wa Nebukadnetsara a swi yimela yini?

¹³ Xifuva ni mavoko ya silivhere ya xifaniso xa le norhweni a swi fanekisela ntlhandlamano wa tihosi ta Peresiya ku sukela eka Korexe Lonkulu. Ntlhandlamano wolowo wa tihosi wu teke malembe yo tlula 200. Ku anakanyiwa leswaku Korexe u fe a ri entirhweni wa nyimpi hi 530 B.C.E. Eka tihosi ta kwalomu ka 12 leti ti n’wi tlhandlameke exiluvelweni xa Mfumo wa Peresiya, i timbirhi ntsena leti kombiseke nsovo eka vanhu va Yehovha lava hlawuriweke. Yin’wana ya tona a ku ri Dariyosi wo Sungula (lowa Muperesiya) kasi yin’wana a ku ri Atazekiseki wo Sungula.

14, 15. Xana Dariyosi Lonkulu na Atazekiseki wo Sungula va va pfunise ku yini Vayuda?

¹⁴ Dariyosi wo Sungula a a ri wa vunharhu eka ntlhandlamano wa tihosi ta Peresiya endzhaku ka Korexe Lonkulu. Swi nga ha endleka leswaku timbirhi leto rhanga a ku ri Cambyses wa Vumbirhi ni makwavo Bardiya (kumbexana loyi a a tiendla Ntlhari ya le Vuxeni la vuriwaka Gaumata). Enkarhini lowu Dariyosi wo Sungula, loyi nakambe a vitaniwaka Dariyosi Lonkulu, a tshameke exiluvelweni hi 521 B.C.E., ntirho wa ku pfuxa tempele eYerusalema a wu yirisiwile. Loko a kuma tsalwa leri a ri ri ni xileriso xa Korexe evuhlayiselweni aEkibatana, Dariyosi u herise ku yirisiwa ka ntirho a tlhela a endla swin’wana hi 520 B.C.E. U humese ni xuma evuhlayiselweni bya xuma xa vuhosi leswaku ku pfuxiwa tempele.—Ezra 6:1-12.

¹⁵ Mufumi la tlhandlameke wa Muperesiya, loyi a hoxeke xandla eka matshalatshala ya Vuyuda yo pfuxeta a ku ri Atazekiseki wo Sungula, loyi a tlhandlameke tata wakwe Ahasuwerusi (Xerxes wo Sungula) hi 475 B.C.E. Atazekiseki u vuriwe Longimanus hikuva voko rakwe ra xinene a ri lehe ku tlula ra ximatsi. Elembeni ra vu-20 ra ku fuma ka yena, hi 455 B.C.E., u lerise mucheri wakwe wa vhinyo wa Muyuda, Nehemiya, leswaku a fuma Yuda ni ku pfuxa marhangu ya Yerusalema. Xiendlo lexi a ku ri ku sungula ka ‘mavhiki ya 70 ya malembe’ lama hlamuseriwaka eka ndzima 9 ya Daniyele ni ku kombisa masiku ya ku humelela ni ku fa ka Mesiya kumbe Kreste, Yesu wa Munazareta.—Daniyele 9:24-27; Nehemiya 1:1; 2:1-18.

16. Xana Mfumo wa Misava wa Meda-Peresiya wu hele rini naswona hi nkarhi wa hosi yihi?

¹⁶ Hosi yo hetelela eka leta tsevu leyi tlhandlameke Atazekiseki wo Sungula exiluvelweni xa Mfumo wa Peresiya a ku ri Dariyosi wa Vunharhu. Ku fuma ka yena ku hele hi xitshuketa hi 331 B.C.E. loko a hluriwa hi Alekzanda Lonkulu eGaugamela, ekusuhi na Ninivha wa khale. Ku hluriwa loku ku herise Mfumo wa Misava wa Meda-Peresiya lowu fanekiseriwaka hi xiphemu xa silivhere xa xifaniso xa norho wa Nebukadnetsara. Mfumo lowu a wu ta ta a wu tlakukile hi tindlela tin’wana, kambe a wu ri wutsongo. Leswi swi vonaka kahle loko hi yingisa nhlamuselo leyi engetelekeke ya Daniyele ya norho wa Nebukadnetsara.

MFUMO—LOWUKULU KAMBE LOWU NGA NYAWURIKI

17-19. (a) Xana khwiri ni mindzhumbi ya koporo a swi yimela mfumo wihi wa misava, naswona ku fuma ka wona a ku fika kwihi? (b) Alekzanda wa Vunharhu a a ri mani? (c) Xana Xigriki xi hundzuke ririmi leri tiviwaka ematikweni yo tala hi ndlela yihi, naswona i yini leswi a ri swi fanelekela kahle?

¹⁷ Daniyele u byele Nebukadnetsara leswaku khwiri ni mindzhumbi ya xifaniso lexi lexikulu a swi yimela “mfumo wun’wana, wa vunharhu, wa koporo, lowu wu nga ta fuma ehenhla ka misava hinkwayo.” (Daniyele 2:32, 39) Mfumo lowu wa vunharhu a wu ta tlhandlama Babilona na Meda-Peresiya. Tanihi leswi koporo yi nga ringaniki ni silivhere, vulawuri lebyi lebyintshwa bya misava a byi ta va ehansi ka Meda-Peresiya, hikuva a byi nga ta ri kuma lunghelo ro fana ni ra ku ntshunxa vanhu va Yehovha. Hambiswiritano, mfumo lowu fanaka ni koporo a wu ta “fuma ehenhla ka misava hinkwayo,” leswi kombaka leswaku a wu ta va wukulu swinene ku tlula wa Babilona kumbe Meda-Peresiya. Xana matimu ma kombisa yini malunghana ni vulawuri lebyi bya misava?

¹⁸ Endzhakunyana ko vekiwa exiluvelweni xa Makedoniya hi 336 B.C.E., a ri ni malembe ya 20 hi vukhale, Alekzanda wa Vunharhu loyi a a lava xikhundlha u sungule tsima ra ku lava ku hlula. Hikwalaho ka ku humelela kakwe enyimpini, u vitaniwe Alekzanda Lonkulu. Leswi a a ri karhi a hlula, a a ya emahlweni a nghena emfun’weni wa Peresiya. Loko a hlule Dariyosi wa Vunharhu enyimpini ya le Gaugamela hi 331 B.C.E., Mfumo wa Peresiya wu sungule ku wa kutani Alekzanda a veka Grikiya ri va vulawuri lebyintshwa bya misava.

¹⁹ Endzhaku ka ku hlula eGaugamela, Alekzanda u teke mintsindza ya Peresiya, Babilona, Susa, Peresepolis na Ekibatana. Loko a hlula Mfumo hinkwawo wa Peresiya, ku hlula ka yena ku tlulele ni le vupela-dyambu bya Indiya. Ku endliwe swifundzha swa Grikiya ematikweni lama hluriweke. Xisweswo, ririmi ra Xigriki ni ndhavuko wa kona swi hangalakile emfun’weni wolowo. Entiyisweni, Mfumo wa Grikiya, wu kule wu tlula yin’wana leyi veke kona emahlweni ka wona. Hilaha Daniyele a vhumbheke hakona, mfumo wa koporo ‘wu fume ehenhla ka misava hinkwayo.’ Vuyelo byin’wana bya leswi hi leswaku Xigriki (Xikoyine) xi hundzuke ririmi leri tiviwaka ematikweni yo tala. Tanihi leswi ri kotaka ku hlamusela timhaka hi ku kongoma, swi vonake swi ri swinene ku ri tirhisa ku tsala Matsalwa ya Vukreste ya Xigriki ni ku huwelela ka mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu.

20. Ku endleke yini hi Mfumo wa Grikiya endzhaku ka ku fa ka Alekzanda Lonkulu?

²⁰ Alekzanda Lonkulu u hete malembe ya nhungu ntsena a ri karhi a fuma misava. Hambileswi a a ri ntsongo, Alekzanda wa malembe ya 32 hi vukhale u khomiwe hi vuvabyi endzhaku ka nkhuvo kutani a fa endzhakunyana ka sweswo, hi June 13, 323 B.C.E. Hi ku famba ka nkarhi, mfumo wakwe lowukulu wu avanyisiwe wu va tindhawu ta mune, yin’wana ni yin’wana yi fumiwa hi un’wana wa tindhuna takwe. Hikwalaho, eka mfumo wun’we lowukulu ku hume mimfumo ya mune leyi eku heteleleni yi tekiweke hi Mfumo wa Rhoma. Mfumo wa misava wo fana ni koporo wu ye emahlweni ku fikela hi 30 B.C.E. loko wo hetelela wa mimfumo leyi ya mune—va yindlu ya vuhosi ya Ptolemy lava fumeke aEgipta—wu hluriwa hi Rhoma eku heteleleni.

MFUMO LOWU FAYAKA NI KU PFOTLOSA

21. Xana Daniyele u wu hlamuserise ku yini “mfumo wa vumune”?

²¹ Daniyele u ye emahlweni a hlamusela xifaniso xa norho: “Loko ku ri mfumo wa vumune [lowu tlhandlameke Babilona, Meda-Peresiya na Grikiya], wu ta tiya kukota nsimbi. Tanihi leswi nsimbi yi pfotlosaka ni ku sila xin’wana ni xin’wana, hikwalaho, kukota nsimbi leyi yi fayaka, wu ta pfotlosa ni ku faya leyi hinkwayo ka yona.” (Daniyele 2:40) Hi matimba ni vuswikoti bya byona byo faya, mfumo lowu wa misava wu ta fana ni nsimbi—wu ta va ni matimba yo tlula ya mimfumo leyi yimeriwaka hi nsuku, silivhere kumbe koporo. Mfumo wa Rhoma a wu ri vulawuri byebyo.

22. Xana Mfumo wa Rhoma a wu fana ni nsimbi hi ndlela yihi?

²² Mfumo wa Rhoma wu faye ni ku pfotlosa Mfumo wa Greece, wu herisa masalela ya Meda-Peresiya ni vulawuri bya misava bya Babilona. Handle ko xixima Mfumo wa Xikwembu lowu twarisiweke hi Yesu Kreste, wu n’wi dlayile emhandzini ya nxaniso hi 33 C.E. Rhoma ri endle matshalatshala yo pfotlosela Vukreste bya ntiyiso hi ku xanisa vadyondzisiwa va Yesu. Ku tlula kwalaho, Varhoma va lovise Yerusalema ni tempele ya wona hi 70 C.E.

23, 24. Ku engetela eka Mfumo wa Rhoma, xana mikondzo ya xifaniso yi yimela yini?

²³ Milenge ya nsimbi ya xifaniso xa norho wa Nebukadnetsara a yi fanekisela Mfumo wa Rhoma swin’we ni hluke ra wona ra politiki. Xiya marito lawa ma tsariweke eka Nhlavutelo 17:10: “Ku ni tihosi ta nkombo: ta ntlhanu ti wile, yin’wana yi kona, leyin’wanyana a yi si fika, kambe loko yi fika yi ta fanela ku tshama nkarhinyana wo koma.” Loko muapostola Yohane a tsala marito lawa, Varhoma a va n’wi yise evukhumbini, exihlaleni xa Patmosi. Tihosi ta ntlhanu leti weke, kumbe vulawuri bya misava, a ku ri Egipta, Asiriya, Babilona, Meda-Peresiya na Grikiya. Ya vutsevu—Mfumo wa Rhoma—a ya ha fuma. Kambe na yona a yi ta wa, kutani hosi ya vunkombo a yi ta huma eka yin’wana ya tindhawu leti tekiweke hi Rhoma. Xana a ku ta va mfumo wihi wa misava?

²⁴ Britain ri tshame ri va xiphemu xa n’walungu-vupela-dyambu bya Mfumo wa Rhoma. Kambe hi lembe ra 1763, ri hundzuke Mfumo wa Britain—Britain leri fumeke malwandle ya nkombo. Hi 1776 swifundzha swa rona swa 13 swa Amerika swi lave ku tifuma leswaku swi vumba United States of America. Hambiswiritano, emalembeni lama landzeleke, Britain na United States ma tirhisanile eka nyimpi ni ku lava ku rhula. Xisweswo, ku hlangana ka Anglo-Amerika ku ve mfumo wa misava wa vunkombo eka vuprofeta bya Bibele. Ku fana ni Mfumo wa Rhoma, a wu “tiy[e] kukota nsimbi,” wu ri ni matimba yo fana ni ya nsimbi. Xisweswo, milenge ya nsimbi ya xifaniso xa le norhweni yi katsa Mfumo wa misava wa Rhoma ni wa Anglo-Amerika.

MPFANGANO LOWU FAYEKAKA

25. Xana Daniyele u vule yini malunghana ni mikondzo ni swikunwana swa xifaniso?

²⁵ Endzhaku ka sweswo Daniyele u byele Nebukadnetsara a ku: “Tanihi leswi u voneke xiphemu xa mikondzo ni swikunwana swi ri vumba bya muvumbi ni xiphemu xin’wana xi ri nsimbi, mfumo lowu wu ta avana, kambe eka wona ku ta va ni ku tiya loku fanaka ni ka nsimbi, tanihi leswi u voneke nsimbi yi hlanganisiwe ni vumba byo tsakama. Naswona leswi xiphemu xa swikunwana swa mikondzo xi nga nsimbi, xiphemu xin’wana xi nga vumba, mfumo lowu wu ta va ni matimba eka tlhelo rin’wana, kasi eka tlhelo rin’wana wu ta va lowu fayekaka. Tanihi leswi u voneke nsimbi yi hlanganisiwe ni vumba, swi ta pfangana ni vana va vanhu; kambe swi nga ka swi nga namarhelani, xin’wana eka xin’wana, hilaha nsimbi yi nga hlanganiki ni vumba.”—Daniyele 2:41-43.

26. Xana ku fuma loku yimeriwaka hi mikondzo ni swikunwana ku humelele rini?

²⁶ Ku tlhandlamana ka vulawuri bya misava loku yimeriwaka hi swiphemu swo hambana-hambana swa xifaniso xa norho wa Nebukadnetsara ku sungule enhlokweni ku fambisa xisweswo ku ya emilengeni. Hilaha ku twisisekaka, mikondzo ni swikunwana swa “nsimbi [leyi hlanganisiweke] ni vumba byo tsakama” a swi ta yimela ku kombisiwa ko hetelela ka ku fuma ka munhu loku a ku ta va kona “enkarhini wa makumu.”—Daniyele 12:4.

27. (a) Hi xihi xiyimo lexi yimeriwaka hi mikondzo ni swikunwana swa nsimbi leswi hlanganisiweke ni vumba? (b) I yini leswi yimeriwaka hi swikunwana swa khume swa xifaniso?

²⁷ Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-20, Mfumo wa Britain a wu fuma n’we-xa-mune xa vaaki va misava. Mimfumo yin’wana ya le Yuropa a yi lawula timiliyoni tin’wana to tala. Kambe Nyimpi yo Sungula ya Misava yi endle leswaku ku va ni mintlawa ya matiko ematshan’weni ya mimfumo leyikulu. Endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, mboyamelo lowu wu andzile. Loko vutiko byi ya byi kula, nhlayo ya matiko emisaveni yi engetelekile swinene. Swikunwana swa khume swa xifaniso lexiya swi yimela vulawuri ni tihulumendhe teto hinkwato leti nga kona, hikuva eBibeleni nhlayo ya khume minkarhi yin’wana yi kombisa ku helela ka le misaveni.—Ringanisa Eksoda 34:28; Matewu 25:1; Nhlavutelo 2:10.

28, 29. (a) Hi ku ya hi Daniyele, xana vumba a byi yimela yini? (b) Xana ku nga vuriwa yini hi ku hlangana ka nsimbi ni vumba?

²⁸ Leswi sweswi hi nga “enkarhini wa makumu,” se hi fikile emikondzweni ya xifaniso. Tihulumendhe tin’wana leti yimeriwaka hi mikondzo ya xifaniso ni swikunwana swa nsimbi leyi hlanganisiweke ni vumba ti fana ni nsimbi—ti fuma hi nsindziso kumbe hi tihanyi. Tin’wana ti fana ni vumba. Hi ndlela yihi? Daniyele u yelanise vumba ni “vana va vanhu.” (Daniyele 2:43) Hambileswi vumba lebyi vana va vanhu va endliweke ha byona byi nga tiyangiki, vulawuri bya ntumbuluko lebyi fanaka ni nsimbi byi boheke ku yingisa swinene vanhu lava tolovelekeke, lava lavaka ku vula swo karhi eka tihulumendhe leti ti va fumaka. (Yobo 10:9) Kambe ku fuma ka nsindziso ni vanhu lava tolovelekeke a swi hlangani—tanihi leswi nsimbi ni vumba swi nga kotiki ku hlangana. Enkarhini wa ku hela ka xifaniso, hakunene misava yi ta avana hi tlhelo ra politiki!

²⁹ Xana ku avana ka mikondzo ni swikunwana ku ta endla leswaku xifaniso hinkwaxo xi wa? Xana ku ta endleka yini hi xifaniso?

KU CHAPUTA LOKU HLAMARISAKA!

30. Hlamusela ku chaputa ka norho wa Nebukadnetsara.

³⁰ Anakanya hi ku chaputa ka norho lowu. Daniyele u byele hosi a ku: “U ye emahlweni u languta kukondza ribye ri phemeka, ku nga ri hi mavoko, kutani ri ba xifaniso emikondzweni ya xona ya nsimbi ni ya vumba, ri xi pfotlosa. Hi nkarhi wolowo nsimbi, vumba, koporo, silivhere ni nsuku, hinkwaswo ka swona, swi pfotlosiwa swi fana ni mungu lowu humaka exivuyeni hi ximumu, kutani mheho yi swi fambisa lerova vuthala bya swona a byi kumekanga nikatsongo. Loko ku ri ribye leri ri beke xifaniso lexi, ri hundzuke ntshava leyikulu, ri tata misava hinkwayo.”—Daniyele 2:34, 35.

31, 32. Xana ku vhumbhiwe yini malunghana ni xiphemu xo hetelela xa norho wa Nebukadnetsara?

³¹ Loko byi nyika nhlamuselo ya kona, vuprofeta byi ye emahlweni byi ku: “Emasikwini ya tihosi teto Xikwembu xa le tilweni xi ta veka mfumo lowu wu nga ta ka wu nga lovisiwi. Mfumo lowu wu nga ka wu nga hundziseriwi eka vanhu van’wana. Wu ta pfotlosa kutani wu herisa mimfumo leyi hinkwayo, kambe wona wu ta tshama hilaha ku nga riki na makumu; tanihi leswi u voneke leswaku ribye a ri phemiwanga hi mavoko entshaveni, nileswaku ri pfotlose nsimbi, koporo, vumba, silivhere ni nsuku. Xikwembu lexikulu xi tivise hosi leswi nga ta humelela endzhaku ka leswi. Naswona norho lowu wa tshembeka, nhlamuselo ya wona ya tshembeka.”—Daniyele 2:44, 45.

³² Hi ku lemuka leswaku norho wakwe wu kamberiwile ni ku hlamuseriwa, Nebukadnetsara u pfumerile leswaku i Xikwembu xa Daniyele ntsena lexi a xi ri “Hosi ya tihosi ni Muhlavuteri wa swihundla.” Hosi yi tlhele yi nyika Daniyele ni vanakulobye va yena vanharhu va Vaheveru swikhundlha swa vutihlamuleri lebyikulu. (Daniyele 2:46-49) Kambe, xana ‘nhlamuselo yo tshembeka’ ya Daniyele yi vula yini manguva lawa?

‘NTSHAVA YI TATA MISAVA’

33. Xana “ribye” ri phemiwe eka “ntshava” yihi, naswona leswi swi endleke rini naswona njhani?

³³ Loko “nkarhi lowu vekiweke wa matiko” wu hela hi October 1914, “Xikwembu xa le tilweni” xi veke Mfumo wa le tilweni hi ku veka exiluvelweni N’wana wa xona la totiweke, Yesu Kreste, a va “Hosi ya tihosi ni Mufumi wa vafumi.”a (Luka 21:24; Nhlavutelo 12:1-5; 19:16) Hikwalaho, hi matimba ya Xikwembu, ku nga ri hi mavoko ya vanhu, “ribye” ra Mfumo wa Vumesiya ri phemiwile “entshaveni” ya vuhosi bya misava hinkwayo bya Yehovha. Hulumendhe leyi ya le tilweni yi le mavokweni ya Yesu Kreste, loyi Xikwembu xi n’wi endleke la nga fiki. (Varhoma 6:9; 1 Timotiya 6:15, 16) Hikwalaho, “mfumo wa Hosi ya hina [Xikwembu] ni wa Kreste wa yona”—ku kombisiwa ka vulawuri bya Yehovha bya misava hinkwayo—a wu nge hundzeli eka un’wana. Wu ta tshama hi masiku.—Nhlavutelo 11:15.

34. Xana Mfumo wa Xikwembu wu tswariwe “emasikwini ya tihosi teto” hi ndlela yihi?

³⁴ Mfumo wu tswariwe “emasikwini ya tihosi teto.” (Daniyele 2:44) Leti a ku nga ri tihosi leti a ti yimeriwa hi swikunwana swa khume swa xifaniso ntsena, kambe a ti katsa ni leti ti fanekiseriwaka hi nsimbi, koporo, silivhere ni swiphemu swa nsuku. Hambileswi mimfumo ya Babilona, Peresiya, Grikiya na Rhoma a yi nga ha ri vulawuri bya misava, masalela ya yona a ma ha ri kona hi 1914. Enkarhini wolowo Mfumo wa le Turkey wa Ottoman a wu teke ndhawu ya Babilona, naswona tihulumendhe ta tiko a ti tirha ePeresiya (Iran) ni le Grikiya ni le Rhoma, ku nga Italiya.

35. Xana “ribye” ri ta xi faya rini xifaniso, naswona xifaniso xi ta cukumetiwa njhani hi ku helela?

³⁵ Mfumo wa Xikwembu wa le tilweni ku nga ri khale wu ta faya xifaniso xo fanekisela emikondzweni ya xona. Hikwalaho, mimfumo hinkwayo leyi yimeriwaka hi xifaniso lexi yi ta fayeteriwa yi herisiwa. Hakunene, eka “nyimpi ya siku lerikulu ra Xikwembu xa Matimba Hinkwawo,” “ribye” rero ri ta ba ri faya swinene lerova xifaniso xexo xi ta sileka kutani moya wa xidzedze xa Xikwembu wu ta xi kukula kukota mungu exivuyeni. (Nhlavutelo 16:14, 16) Kutani, ku fana ni ribye leri kuleke ri ringana ni ntshava, ri tata misava, Mfumo wa Xikwembu wu ta va ntshava leyi nga hulumendhe leyi nga ta lawula “misava hinkwayo.”—Daniyele 2:35.

36. Ha yini Mfumo wa Vumesiya wu nga vuriwaka hulumendhe leyi tiyeke?

³⁶ Hambileswi Mfumo wa Vumesiya wu nga wa le tilweni, matimba ya wona ma ta tirha exirhendzevutanini xa hina, wu katekisa vaaki hinkwavo va misava lava titsongahataka. Hulumendhe leyi yi tiyeke ‘yi nga ka yi nga lovisiwi’ kumbe ku “hundziseriw[a] eka vanhu van’wana.” Ku hambana ni mimfumo ya vafumi lava nga vanhu lava faka, “wona wu ta tshama hilaha ku nga riki na makumu,” hi masiku. (Daniyele 2:44) Onge u nga kuma lunghelo ro va un’wana wa lava nga ta fumiwa hi wona hilaha ku nga heriki.

[Nhlamuselo ya le hansi]

XANA U TWISISE YINI?

• Hi yihi mimfumo ya misava leyi yimeriwaka hi swiphemu swo hambana-hambana swa xifaniso lexikulu xa norho wa Nebukadnetsara?

• Hi xihi xiyimo xa misava leyi yimeriwaka hi mikondzo ni swikunwana swa nsimbi leyi hlanganisiweke ni vumba?

• Xana “ribye” ri phemiwe rini naswona eka “ntshava” yihi?

• Xana “ribye” ri ta xi faya rini xifaniso?

[Bokisi/Swifaniso leswi nga eka tluka 63-67]

HOSI LEYI NGA NHENHA YI AKA MFUMO

HOSANA ya Babilona leyi kumeke harhi swin’we ni vuthu ra yona yi hlula mavuthu ya le Egipta, ya Faro Neko eKarikemixi le Siriya. Vaegipta lava hluriweke va balekela etlhelo ra le dzongeni wa Egipta, kutani Vababilona va va sala hi le ndzhaku. Kambe rungula leri humaka eBabilona ri sindzisa hosana leyi hluleke leswaku yi tshika ku va hlongorisa. Rungula ra kona hileswaku tata wa yona, Nabopolassar, u file. Nebukadnetsara a hatlisa a tlhelela ekaya kutani a tshama exiluvelweni lexi siyiweke hi tata wakwe, ivi a byarhisa tindhuna ta yena vutihlamuleri bya ku vuya ni vabohiwa ni leswi phangiweke.

Xisweswo Nebukadnetsara u tshame exiluvelweni xa Babilona hi lembe ra 624 B.C.E. kutani a va mufumi wa vumbirhi wa Mfumo Lowuntshwa wa Babilona. Eku fumeni kakwe ka malembe ya 43, u teke tindhawu leti eku sunguleni a ti ri ta Mfumo wa Misava wa Asiriya kutani a engetela vulawuri byakwe, a teka Siriya ku ya en’walungwini na Palestina ku ya evupela-dyambu ku ya fika endzilakanini wa Egipta.—Vona mepe.

Elembeni ra vumune ra ku fuma kakwe (620 B.C.E.), Nebukadnetsara u endle Yuda a va ehansi kakwe. (2 Tihosi 24:1) Endzhaku ka malembe manharhu, ku xandzuka ka Vayuda ku endle leswaku Yerusalema wu hlaseriwa hi Babilona. Nebukadnetsara u bohe Yoyakini, Daniyele ni makhumbi man’wana a va yisa eBabilona. Hosi yi tlhele yi rhwala swibye swin’wana swa tempele ya Yehovha. U endle Sedekiyasi, makwavo wa tata wa Yoyakini, a va hosi ya Yuda.—2 Tihosi 24:2-17; Daniyele 1:6, 7.

Endzhaku ka nkarhinyana, Sedekiyasi na yena u xandzukile, a tihlanganisa na Egipta. Nebukadnetsara u tlhele a rhendzela Yerusalema, naswona hi 607 B.C.E. u boxe rirhangu ra wona, a hisa tempele a lovisa ni muti. U dlaye vana hinkwavo va Sedekiyasi kutani a endla Sedekiyasi bofu a n’wi boha, leswaku a n’wi yisa eBabilona a ri mubohiwa. Nebukadnetsara u endle vanhu vo tala vabohiwa kutani a rhurhisa swibye leswi seleke swa tempele swi ya eBabilona. “Xisweswo Yuda a ya evukhumbini a suka endhawini ya yena.”—2 Tihosi 24:18–25:21.

Nebukadnetsara u tlhele a hlula Tiri hi ku rhendzela muti wolowo—ku rhendzela loku tekeke malembe ya 13. Enkarhini wa ku rhendzela loku, tinhloko ta masocha ya yena ti “tsemetiwe mpandla” hi ku khuhliwa hi swihuku swa vona, ni makatla ya vona ma “tshwumukile” hi ku rhwala swilo leswi a swi tirhiseriwa ku aka swo rhendzela ha swona. (Ezekiyele 29:18) Eku heteleleni, Tiri ri tinyiketile eka mavuthu ya Babilona.

Swi le rivaleni leswaku hosi ya Babilona a yi ri ni vutlhari byo hlela nyimpi. Tibuku tin’wana, ngopfu-ngopfu leti humaka eBabilona, na tona ti n’wi hlamusela a ri hosi yo lulama. Hambileswi Matsalwa ma nga vuliki hi ku kongoma leswaku Nebukadnetsara a a lulamile, muprofeta Yeremiya u vule leswaku hambileswi Sedekiyasi a xandzukeke, a kombiwa musa ‘loko o ya eka tihosana ta hosi ya Babilona.’ (Yeremiya 38:17, 18) Endzhaku ka ku lovisiwa ka Yerusalema, Nebukadnetsara u kombe Yeremiya xichavo. Malunghana na Yeremiya, hosi yi te: “N’wi teke kutani mahlo ya wena ma va ehenhla ka yena, u nga n’wi endli nchumu xo biha nikatsongo. Kambe leswi a nga ta ku byela swona, n’wi endlele swona.”—Yeremiya 39:11, 12; 40:1-4.

Tanihi leswi a a ri mukongomisi, Nebukadnetsara u hatlise a ti vona timfanelo ni vuswikoti bya Daniyele ni vanakulobye—Xadraka, Mixaka na Abedinigo—lava mavito ya vona ya Xiheveru a ma ri Hananiya, Mixayele na Azariya. Hikwalaho hosi yi va tirhise eswikhundlheni swa vutihlamuleri emfun’weni wa yona.—Daniyele 1:6, 7, 19-21; 2:49.

Nebukadnetsara ngopfu-ngopfu a a gandzela Marduk, xikwembu lexikulu xa Babilona. Hosi a yi nkhensa Marduk hikwalaho ka ku hlula ka yona hinkwako. EBabilona, yi akile ni ku khavisa titempele ta Marduk ni swikwembu swin’wana swo tala swa le Babilona. Xifaniso xa nsuku lexi a xi yimisiwe erivaleni ra Dura, swi nga ha endleka leswaku a xi endleriwa Marduk. Swi tikomba onge Nebukadnetsara a a titshege swinene hi ku hlahluva loko a hlela ku lwa nyimpi.

Nebukadnetsara u tlhele a tinyungubyisa hi ku pfuxa Babilona, muti lowukulu swinene lowu a wu ri ni marhangu enkarhini wolowo. Hi ku heta ku aka mpatsanyeto wa marhangu lamakulu ya muti, lawa a ma sunguriwe hi tata wakwe ku ma aka, Nebukadnetsara u endle muti lowu wu tikomba onge a wu nga ta hluriwa hi munhu. Hosi yi pfuxe xigodlho xa khale lexi a xi ri exikarhi ka muti kutani yi aka xigodlho xa ximumu endhawini ya kwalomu ka tikhilomitara timbirhi hi vukule ku ya en’walungwini. Leswaku a enerisa hosi ya xisati ya yena ya Mumeda, leyi a yi navela switsunga ni makhwati ya le ka rikwavo, ku vuriwa leswaku Nebukadnetsara u endle mintanga endhawini yo voyama—leswi a swi tekiwa swi ri xin’wana xa swihlamariso swa nkombo swa misava ya khale.

“Xana loyi a hi yena Babilona Lonkulu, loyi ndzi n’wi akeke a va yindlu ya vuhosi hi ntamu wa matimba ya mina ni xindzhuti xa vukulukumba bya mina?” a ku vula hosi hi ku tinyungubyisa siku rin’wana loko yi famba-famba exigodlhweni xa yona xa vuhosi eBabilona. “Loko rito ra ha ri enon’wini wa hosi,” yi sungule ku penga. Tanihi leswi a yi nga ha faneleki ku fuma ku ringana malembe ya nkombo, a yi dya matsavu, hilaha Daniyele a vhumbheke hakona. Eku heleni ka nkarhi wolowo, mfumo wu tlheriseriwe eka Nebukadnetsara, loyi a fumeke kukondza a fa hi 582 B.C.E.—Daniyele 4:30-36.

XANA U TWISISE YINI?

Xana ku nga vuriwa yini hi Nebukadnetsara tanihi

• la nga ni vuswikoti byo hlela nyimpi?

• mukongomisi?

• mugandzeri wa Marduk?

• muaki?

[Mepe]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MFUMO WA BABILONA

LWANDLE RO TSHWUKA

Yerusalema

Nambu wa Yufrata

Nambu wa Tigrisi

Ninivha

Susa

Babilona

Uri

[Xifaniso]

Babilona, muti lowukulu swinene lowu a wu ri ni marhangu enkarhini wa wona

[Xifaniso]

Dragona a yi fanekisela Marduk

[Xifaniso]

Mintanga leyi dumeke ya Babilona leyi endliweke laha ku voyameke

[Dayagramu/Xifaniso lexi nga eka tluka 56]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

MIMFUMHO YHA MISAVA YA YUPROFETA BYA DANIYELE

Xifaniso lexikulu (Daniyele 2:31-45)

BABILONA ku sukela hi 607 B.C.E.

MEDA-PERESIYA ku sukela hi 539 B.C.E.

GRIKIYA ku sukela hi 331 B.C.E.

RHOMA ku sukela hi 30 B.C.E.

MFUMO WA MISAVA WA ANGLO-AMERIKA ku sukela hi 1763 C.E.

MISAVA LEYI AVANEKE HI TLHELO RA POLITIKI enkarhini wa makumu

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 47]

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 58]