Riphabliki Ra Czech

Vuxaka bya vumakwerhu bya matiko hinkwawo byi vonake kahle eka Timbhoni ta Yehovha ta Riphabliki ra Czech hi 1998. Exirhendzevutanini hinkwaxo xa misava a ku khomiwa mintsombano ya matiko hinkwawo leyi a yi ri ni xihloko lexi nge “Ku Hanya Hi Ndlela Ya Xikwembu.”

Exikarhi ka vapfhumba va 42 763 lava a va hlengeletane entsombanweni wa le Pontiac, Michigan, eU.S.A., lava a va huma eRiphabliki ra Czech a va ri 345. Lava a va hlengeletanile a va huma ematikweni ya kwalomu ka 44—ya le Amerika, Yuropa, Afrika ni le Asia. Van’wana va 700 lava humaka eRiphabliki ra Czech, swin’we ni van’wana va 700 lava humaka eSlovakia, a va ye entsombanweni wa le Nuremberg, eJarimani, lowu a wu ri wun’wana wa mintsombano ya ntlhanu ya Xijarimani leyi hlanganisiweke hi tinqingho, yi ri ni vayingiseri va 217 472 loko va hlanganile.

Loko vapfhumba va le Czech va amukeriwa hi malwandla eku fikeni ka vona emadorobeni ya ntsombano, niloko va rhurheriwa hi rirhandzu emakaya ya vamakwavo va Vakreste lava a va nga va tivi, niloko va twa ku phokoteriwa ka mavoko, ku hoyozeriwa vapfhumba eka siku ro sungula ra ntsombano, a va nga tikoti hi ku tsaka. Le Nuremberg, Timbhoni leti humaka eRiphabliki ra Czech ni leti humaka eSlovakia a ti pfuxelana hi ndlela yo komba rirhandzu, ti vukarhana, ti pfa ti tengatengisa ni mihloti ya ntsako hikwalaho ka leswi ti nga tlhela ti hlangana. Leswi swi va khumbile swinene.

Hi lembe rero, magidi man’wana ma ye emintsombanweni yin’wana leyi fanaka, kona etikweni ra Riphabliki ra Czech. Kwalaho swin’we ni le ka nongonoko lowu nyikeriweke eka mintsombano leyikulu, vapfhumba va tsakele ku amukela vuhundzuluxeri lebyi a bya ha ku hetiwa bya Xiczech bya nsonga-vutivi wa Bibele lowu nge Insight on the Scriptures.

Kunene leswi a ku ri swiendlakalo swo tsakisa ematin’wini ya Timbhoni ta Yehovha ta Riphabliki ra Czech. Kambe ku ni swiphiqo swo tala leswi ti langutaneke na swona. Ntirho wu sungule emalembeni yo tlula 100 lama hundzeke, naswona swiendlakalo leswi swa sweswi a swi nga ta va kona handle ka mpfuno wa rirhandzu wa Yehovha Xikwembu.

Hi 1891, C. T. Russell, loyi enkarhini wolowo a a ri muungameri wa Watch Tower Society, u endzele ePrague, hambileswi a nga tshamangiki nkarhi wo leha, hikuva a a ri eriendzweni a tsemakanya hi le Yuropa. Emalembeni lama landzeleke nkarhi wolowo, Timbhoni ta Yehovha ti langutane ni minkarhi ya ku andza lokukulu, swin’we ni minkarhi ya ku nonon’hweriwa, ku xanisiwa ni ku sefiwa. Ntirho wa tona wu yirisiwile ku ringana malembe ya 46. Hambiloko ti nga si yirisiwa, hakanyingi Timbhoni a ti nga tsakeriwi hi valawuri.

Leswi Timbhoni ta Yehovha ti langutaneke na swona ematikweni ya Czech swi fana ni leswi muprofeta Yeremiya a langutaneke na swona, loyi Yehovha a n’wi byeleke a ku: “Kunene va ta lwa na wena, kambe a va nge ku hluli, hikuva ‘mina ndzi na wena,’ ku vula Yehovha, ‘leswaku ndzi ku kutsula.’”—Yer. 1:19.

Ku Tiviwa Ka Rona Tanihi Tiko Ra Czechia

Hi October 1918, endzhaku ka mimbulavurisano leyi veke kona exikarhi ka vativi va tipolitiki va matiko yo hambana-hambana, ku simekiwe Riphabliki ra Czechoslovakia eYuropa Xikarhi. A ri nyamalarile swa nkarhinyana loko Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava yi ya emahlweni, kambe ri tlhele ri va kona endzhaku ka malembe yo tlula tsevu ya ku tshikileriwa hi Manazi. Nakambe ri hete malembe yo tlula 40 ri ri karhi ri fumiwa hi mfumo wa Vukhomanisi. Kutani, endzhaku ka malembe ya 74, mfumo lowu wa politiki wu nyamalarile. Hi 1993, xiphemu lexi khale a xi ri evuxeni bya tiko leri, xi hundzuke Riphabliki ra Slovak. Xiyenge xa le vupela-dyambu, ku katsa na Bohemia, Moravia, ni xiphemu xa Silesia, xi hundzuke Riphabliki ra Czech—Czechia hi ku komisa.

Riphabliki ra Czech ri endla tikhilomitara ta kwalomu ka 500 ku suka evuxeni ku ya evupela-dyambu ni tikhilomitara ta kwalomu ka 250 ku suka en’walungwini ku ya edzongeni. Etlhelo ra le n’walungwini ni ra le vupela-dyambu ku kumeka tintshava to saseka leti nga ni makhwati yo tlhuma; nakambe ku ni masimu yo nona lawa exikarhi ka wona ku nga ni milambu yo hlaya. Kambe ku fana ni le Yuropa Xikarhi, ku thyakisiwa ka ndhawu i xiphiqo lexikulu. Vanhu vo tala va tshama emadorobeni lamakulu ni lamatsongo.

Xiviko lexi katsakanyaka nhluvuko wa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha etikweni hinkwaro ra khale ka Czechoslovakia exikarhi ka 1912 na 1970 xi humesiwe eka Buku Ya Lembe Ya 1972 (ya Xinghezi). Vuxokoxoko byin’wana byi kona eka rungula leri, kambe xiviko lexi xi vulavula ngopfu hi tiko leri sweswi ri vitaniwaka Riphabliki ra Czech.

Ndzhaka Ya Vukhongeri

Ntsindza wa tiko leri, ku nga Prague, nkarhi wun’wana wu vitaniwa doroba ra swihlungwa swa dzana. Kambe swihlungwa leswi swo tala swa tikereke a swi swi kotanga ku sivela Riphabliki ra Czech leswaku ri va exiyin’weni lexi ri nga eka xona namuntlha—ku nga tiko leri kahle-kahle ri nge Xikwembu a xi kona. Hambiswiritano, khale a ri nga ri tano.

Hi ku komberiwa hi Hosana Rastislav, mulawuri wa le Moravia, Mufumi Michael wa Vunharhu wa le Byzantium u rhume varhumiwa va vukhongeri eMoravia hi 863 C.E. Constantine (loyi endzhaku ka nkarhi a vitaniweke Cyril) na Methodius ku nga vavanuna vambirhi lava a va endla ntirho lowu, a va ri vafundhisi va le Tesalonika, eGrikiya. Ku engetela eku fambiseni ka vona mintirho ya vukhongeri hi ririmi ra ndhawu yoleyo, Constantine u qambhe maletere lawa a ma fanela ririmi ra Xislavonia, leri a ri vulavuriwa hi vanhu va le Moravia. Kutani, hi ku tirhisa maletere walawo, u sungule ku hundzuluxela swiyenge swin’wana swa Bibele. Hambiswiritano, swi teke nkarhinyana leswaku vanhu va twisisa Rito ra Xikwembu ku antswa.

Ku Twarisa Rungula Ra Xihatla

Hi 1907, malembe ya kwalomu ka 16 endzhaku ka loko C. T. Russell a endzele ePrague nkarhi wo koma, mukhalabye la nga Xichudeni xa Bibele (hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa hakona enkarhini wolowo) u sungule ku endzela en’walungwini wa Bohemia kan’we hi n’hweti, a ya hangalasa tibuku ta Bibele. A ku ri Makwerhu Erler, loyi a a huma eDresden, le Jarimani. Hi ku hiseka u nyikele vumbhoni eLiberec ni le madorobeni man’wana, a a fika a tshama masiku mambirhi kumbe manharhu. U hangalase buku ya C. T. Russell leyi nge The Battle of Armageddon kutani hi xivindzi a twarisa leswaku a ku ta va ni khombo ra misava hinkwayo hi 1914.

Hi 1912 vanhu vo hlayanyana lava va chivirikaka a va byala mbewu ya ntiyiso wa Bibele, va vumba mintlawa leyitsongo ni ku khuvula vanhu. Loko nyimpi ya misava yi tlhekeka hi 1914, Swichudeni swa Bibele a swi hlamalanga, hambileswi swin’wana swa leswi a va swi languterile swi nga hetisekangiki elembeni rero.

Emalembeni yo sungula, tibuku leti Swichudeni swa Bibele a swi ti hangalasa laha a ti ri ta Xijarimani. Vaaki van’wana lava vulavulaka Xijarimani a va ti rhandza tibuku leti. Charlotta Jankovcová, wa le Plzeň, hilaha a tsundzukaka hakona u vula leswaku mana wakwe u kume tin’wana ta tibuku ta Makwerhu Russell eka Xichudeni xa Bibele lexi a xi huma eDresden, lexi nga fika ekaya ka vona hi 1925. Ku nga ri khale va sungule ku ya eminhlanganweni. U ri: “Dyondzo ya munhu hi xiyexe ni ku lunghiselela minhlangano a swi endliwa hi mfanelo. Vhiki ni vhiki a hi heta siku hinkwaro ra Sonto hi ri ensin’wini. A hi ri Swichudeni swa Bibele, a hi dyondza Xihondzo xo Rindza, hi hlaya tibuku, nakambe a hi ri ni Bulletin [leyi sweswi yi vuriwaka Vutirheli Bya Hina Bya Mfumo].”

Hakatsongo-tsongo, tibuku ti sungule ku hundzuluxeriwa hi Xiczech. Hi 1922 ku humesiwe buku leyi nyanyulaka leyi nge Millions Now Living Will Never Die, naswona a ku ri ni vanhu vanharhu lava a va endla ntirho wa nkarhi hinkwawo tanihi makhalipotiya va ri karhi va yi hangalasa eka vaaki va le Czech. Kwalomu ka 1923, se a ku kumeka Xihondzo xo Rindza xa matluka ya 16 n’hweti yin’wana ni yin’wana hi Xiczech.

Leswaku ku chumayeriwa ka mahungu lamanene ku ya emahlweni ematikweni ya Czech, hi 1923, Antonín Gleissner, swin’we ni nsati wakwe, va rhumeriwe eBohemia va huma ehofisini ya rhavi ya Sosayiti ya Watch Tower eMagdeburg, le Jarimani. Ehansi ka nkongomiso wa Makwerhu Gleissner, loyi ana se a fambise minhlangano edorobeni ra Most hi 1916, Sosayiti yi pfule vuhlayiselo bya tibuku endhawini yoleyo.

Hi 1928 hofisi ya rhavi ya le Magdeburg yi sungule ku wu langutela swinene ntirho le Czechoslovakia. Sweswo swi endle leswaku mintlawa yi kota ku hleriwa kahle, vutirheli bya nsimu byi kote ku famba kahle kasi ni ntirho wa makhalipotiya wu kote ku languteriwa hi ndlela yo antswa. Malunghana ni leswi, ntlawa wun’wana ni wun’wana, swin’we ni makhalipotiya (lava namuntlha hi va vulaka maphayona), wu averiwe nsimu yo karhi leyi a wu ta chumayela eka yona. Xiviko xa le Czechoslovakia xa lembe rero xi kombisa leswaku a ku ri ni mintlawa leyitsongo ya 25 leyi a yi ri ni vahuweleri va 106, ni makhalipotiya ya tsevu. Hinkwavo ka vona, va fambise tibuku ni swibukwana swa 64 484 ni timagazini ta kwalomu ka 25 000, hi ndlela yoleyo va kote ku pfuna lava tsakelaka ku va va vona leswaku Mfumo wa Xikwembu hi wona lowu nga ta tlhantlha swiphiqo swa vanhu.

Hi lembe leri landzeleke, Otto Estelmann la humaka hi le Jarimani u te ni “Photo-Drama of Creation” leyi nyanyulaka ya Sosayiti ya Watch Tower. Yi kombiwe vanhu va tiko rero ematlhelweni hinkwawo ya rona. Nhlohlorhi ya ntirho lowu yi fikeleriwe hi xixikana xa 1933 loko vamakwerhu va qache Kapitol, ku nga ndhawu leyikulu yo kombisela tibayiskopo ePrague, va kombise “Photo-Drama” minkarhi ya mune hi ku landzelelana. A ku pfumala ni vuphelo bya marha hi ku tala ka vanhu, lerova ndhawu leyi yi tlhele yi qachiwa eka masiku mambirhi lama landzeleke. Vunyingi bya lava a va tsakela ku rhambiwa eka tinkulumo tin’wana ta Bibele byi tsarise mavito ni ku siya tiadirese ta vona. Kambe, loko nhlengeletano yi ya yi kula, ni nkaneto wu ve kona. Hi swona leswi Yesu a byeleke valandzeri vakwe leswaku va swi langutela.—Yoh. 15:18-20.

Van’wana Lava Amukeleke Mahungu Lamanene

Enkarhini lowu, mahungu lamanene ma fike eka wanuna un’wana loyi endzhaku ka nkarhi a boxeke ndzima leyikulu entirhweni wa Timbhoni ta Yehovha etikweni leri. Vito ra yena i Bohumil Müller. Eku heleni ka pfhumba rakwe ra laha misaveni hi 1987, a a tirhe hi ku tshembeka malembe yo tlula 55, ku katsa ni malembe ya 14 lawa a ma heteke a ri etikampeni ta nxaniso ni le makhotsweni hikwalaho ka leswi a aleke ku landzula ripfumelo rakwe.

Hi xixikana xa 1931, loko a ri ni malembe ya 16 hi vukhale, Bohumil a a dyondzela ku hlela muchini wo kandziyisa. Makwavo, Karel, a a dyondzela ku damarheta tibuku. Tata wa vona, Tomáš Müller, a a ri xirho lexikulu xa kereke ya Unity of Brethren, leyi a yi tinyungubyisa hi ndhavuko ni matimu ya yona ya khale. Mulanguteri wa Karel u n’wi nyike mathikithi ya ku ya vona “Photo-Drama of Creation.” Endzhaku ka nkombiso wo sungula, Karel u vuye a nyanyukile. U hlamusele hinkwaswo leswi a swi voneke ni leswi a swi tweke, kutani a nyika tata wakwe tibuku timbirhi ta Xijarimani leti a ti kumeke. Emadyambyini lama landzeleke u tlhelele ekaya a tsake ku tlurisa mpimo naswona u vuye ni buku leyi nge Creation hi Xiczech. Loko a ri karhi a hlamusela ndlela leyi a a titwa ha yona, u boxe leswaku u tsarise adirese yakwe eku heleni ka nongonoko leswaku a ta rhambiwa eka tinkulumo tin’wana ta Bibele.

Endzhaku ka nkarhi lowu lavaka ku endla n’hweti, loko ndyangu wa ha ku heta ku dya swakudya swa ninhlikanhi hi Sonto, ku twakale ku gongondza. Endzhaku ka nkarhi Bohumil Müller u tsale a ku: “Tatana u tlakukile a ya pfula nyangwa. U hete nkarhi wo leha a ri karhi a bula ni muendzi va ri ephasejini, kambe loko a tlhelela laha a hi ri kona a a languteka a hlamarile. U rhange hi ku vula a ku: ‘Leswi a ndzi si tshama ndzi swi vona hi lawa ya mina. Anakanya ntsena, munhu a tikarhata a hi endzela hi Sonto leswaku a ta famba na hina enkulumeni yo karhi! I nkulumo ya Swichudeni swa Bibele. Hina eka ti-Brethren a hi nge pfuki hi swi endlile sweswo. Hi dlayiwa hi vulolo!’” Endzhaku ka nkarhi ndyangu wa ka Müller wu sungule ku hlanganyela nkarhi ni nkarhi ni ntlawa wa Timbhoni ta Yehovha.

Hi ku famba ka nkarhi, Bohumil u tinyiketele eka Yehovha, kambe a nga khuvuriwanga hi nkarhi wolowo, u khuvuriwe endzhaku ka malembe mambirhi. Hi nkarhi wolowo ana se a a ri mupfuni wa mulanguteri wa vandlha (loyi enkarhini wolowo a a vuriwa mukongomisi wa ntirho), a a fambisa minhlangano, naswona a a tirha eNdyangwini wa Bethele ehofisini ya Sosayiti ya le Prague. Nkoka wa nkhuvulo wa Vukreste a wu nga si twisisiwa kahle hi Timbhoni tin’wana enkarhini wolowo.

Enkarhini lowu, Libuše Štecherová, muzala wa Bohumil, na yena u dyondze ntiyiso. A nga hlwelanga ku khuvuriwa. Makwerhu Štecherová endzhaku ka nkarhi u vule leswi: “Papa lonkulu, Tomáš Müller, a a rhandza vukhongeri. Siku rin’wana hi ximun’wana hi 1932, u ndzi byele hi ta vito ra Xikwembu, ku nga Yehovha, hi vumundzuku bya misava, ni hi minhlangano yo tsakisa ya Bibele ya ntlawa lowu vuriwaka Timbhoni ta Yehovha. Eku heteleleni, u ndzi siyele buku leyi nge Deliverance leyi tsariweke hi J. F. Rutherford. Ndzi sungule ku twisisa leswaku ku ni nchumu wo karhi lowu Muvumbi wa hina a lavaka leswaku ndzi wu twisisa. Enhlanganweni wa mina wo sungula, ndzi twe ku vulavuriwa hi nkhuvulo lowu a wu ta endleriwa ePrague, a ku ta va nkhuvulo wa vumbirhi ku endliwa etikweni leri. Ndzi tshamisekile ndzi yingisela kambe a ndzi nga swi tivi leswi a swi ta endleka ku nga ri khale. Loko ndzi muka, Papa Lonkulu Tomáš Müller u ndzi vutisile, ‘Xana wena a wu swi lavi ku khuvuriwa?’ Ndzi angule ndzi ku, ‘Mhaka ya kona hi leswaku a ndzi si tiva nchumu.’ Papa u ye emahlweni a ku, ‘Phela leswi u nga tani, u fana ni muproselita. Bibele wa yi tiva. Lexi lavekaka i ku xiya minkarhi leyi hi hanyaka eka yona nileswi Xikwembu xi rhandzaka leswaku u swi endla.’ Hiloko ndzi kombela leswaku a ndzi tsarisa leswaku ndzi ta khuvuriwa, kutani ndzi khuvuriwile hi April 6, 1933.” U swi dyondzile leswaku Yehovha a a rhandza leswaku a endla yini, naswona u n’wi tirhele hi ku tshembeka ku kondza a fa hi 1995.

Emasikwini wolawo vanhu lava tsakelaka a va nga fambiseriwi tidyondzo ta le kaya ta Bibele. Ku leteriwa ntirho wa nsimu hakanyingi a ku katsa ku nghena emutini wo karhi swin’we ni Mbhoni yin’wana, u vona leswaku yi endlisa ku yini, kutani endzhaku ka sweswo munhu a a tifambela a ri yexe.

Ku ni vavasati vo tala lava dyondzeke ntiyiso emalembeni wolawo. Vutirheli byi hundzuke nchumu wa nkoka evuton’wini bya vo tala va vona, naswona va endle ntirho lowukulu. Hakanyingi a va famba ni vana va vona, hikwalaho ka sweswo vana va vona va kote ku vona ndlela leyi Yehovha a a va katekisa ha yona. Blanka Pýchová u sungule ku ya entirhweni wa nsimu swin’we ni mana wakwe loko a ha ri ni malembe ya khume hi vukhale. Malunghana ni swin’wana leswi endlekeke u ri: “Mina na manana a hi averiwe ku ya chumayela eximutanini xin’wana. Manana u ndzi byele leswaku ndzi chumayela emitini leyi nga exikarhi, yena a fambela miti leyi nga ematlhelo. Loko ndzi nghena kona, ndzi khomiwe hi ku chava lokukulu loko ndzi kuma ku ri ni masekwa yo tala. Eka swifuwo hinkwaswo a ndzi chava masekwa ntsena. Ma ndzi mpfhumpfherile ma ringeta ni ku ndzi luma, kambe ndzi tisirhelele hi nkwama wa tibuku. Kambe a swi nga olovi, kutani tanihi leswi a ndzi nga ha tivi leswaku ndzi nga endla yini, ndzi khongerile ndzi ku: ‘Hosi Yehovha, ndzi lamulele!’ Hiloko masekwa lawa ma namba ma baleka, kutani ekusuhi na mina ndzi vona ku yime mbyana yin’wana leyikulu leyi vitaniwaka Saint Bernard. Hiloko ndzi tlangisa mbyana leyi kutani yi ndzi landzelela loko ndzi nghena hi yindlu ni yindlu. Masekwa a ma ha tlhelanga ma tlangela eka mina.” Endzhaku ka nkarhi mana wa yena u hlamusele Blanka leswaku i Yehovha loyi a n’wi sirheleleke.

Ku Fikelela Vanhu Hi Tindlela To Tala

Hi 1932 ku kumeke xitirho xin’wana xa le nsin’wini exiphen’wini lexi xa Yuropa. Magazini lowu nge Golden Age (lowu namuntlha wu vuriwaka Xalamuka!) wu sungule ku kumeka hi Xiczech. Elembeni rero ku fambisiwe tikopi ta 71 200. Endzhaku ko hlaya The Golden Age, vanhu vo tala a va swi tsakela ku amukela tibuku tin’wana leti a ti hlamusela Bibele.

Leswaku un’wana ni un’wana a kota ku kuma mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu, ku rhumeriwe maphayona lawa a ma huma eJarimani. A ma hanya vutomi byo ringanisela leswaku ma kota ku tinyiketela entirhweni lowu. Eka maphayona ya 84 lama vikeke hi 1932, lama humaka eJarimani a ma ri 34. Vunyingi bya wona byi boheke ku dyondza ririmi lerintshwa. Loko va nga si ri kota kahle, i yini leswi a va swi endla? Oskar Hoffmann, makwerhu wa le Jarimani loyi a tirheke ePrague, u te: “Hambileswi ririmi ra tiko leri a ndzi nga ri tivi, siku ni siku a ndzi endzela vanhu emakaya ya vona. Leswaku va kota ku twisisa leswi a ndzi tele swona, a ndzi va kombela leswaku va hlaya khadi ra vumbhoni, leri a ri ri ni rungula ro koma leri tsariweke hi ririmi ra ka vona. Hi ndlela leyi magidi ya tibuku ta Bibele ma fambisiwile eka vanhu va le Czech.”

Nawu wo karhi wa hulumendhe lowu endleriweke ku sivela ku tala ka vanhu va matiko mambe, wu endle leswaku maphayona lama humaka ematikweni mambe ma boheka ku longa swa wona hi 1934. Kambe ntirho lowu se a wu endliwile a wu ri wukulu. Elembeni rero maphayona ma kote ku ya chumayela etindhawini leti a ku ri hava ntlawa lowu averiweke kona.

Eka rona lembe leri maphayona ya le matikweni mambe ma boheke ku huma etikweni rero, Sosayiti yi nyike Timbhoni ta ndhawu yoleyo tinkulumo ta Bibele leti a ti rhekhodiwe eka tigramafoni. Vamakwerhu va ndhawu leyi va yi yimele hi milenge mhaka leyi. Vandlha ra le Prague ri xave xithuthuthu, xa Indian 750, lexi a xi ri ni ndhawu yo rhwala nhundzu etlhelo ka xona, laha a ku tshama muchini wo kurisa marito. Loko va fika entsendzeleni wa doroba kumbe ndhawu leyi pfulekeke eximutanini, a va veka muchini wo kurisa marito eka xitafulana xa milenge minharhu kutani va tlanga vuyimbeleri, vona va ri karhi va nghena hi yindlu ni yindlu. Loko vanhu vo tala va kokiwa hi vuyimbeleri lebyi, vamakwerhu a va cinca va tlanga rhekhodo leyi nga ni rungula ro koma ra Bibele. Hi ndlela leyi a va swi kota ku nyikela vumbhoni eka madzana ya vanhu eswimitanini swo hlayanyana hi mixo wun’we wa Sonto.

Ku Tsarisiwa Ximfumo

Hi 1930 ku tekiwe magoza ya le nawini ya ku veka masungulo ya ntirho wa Timbhoni ta Yehovha eCzechoslovakia. Leswi swi katse ku simekiwa ka mavandla lawa a ma ta va ni mpfumelelo wa le nawini wo kuma ndhawu, tibuku ni ku endla mintirho yin’wana leyi lavekaka.

Le Prague ku khomiwe nhlangano wo hlawuleka laha lava a va ri kona va amukeleke kungu ra ku simekiwa ka mavandla mambirhi ni ku amukela matirhelo ya wona. Vandla ro sungula ri vuriwe Watch Tower Bible and Tract Society (Rhavi ra Czechoslovak). A ri endla ntirho wa ku kuma tibuku, ku hlela minhlangano ni ku ava tibuku. Vandla ra vumbirhi a ri vitaniwa Mezinárodní sdružení badatelů Bible, československá větev (Vandla ra Swichudeni swa Bibele ra Matiko Hinkwawo, Rhavi ra Czechoslovak), ntsindza wa rona a wu ri ePrague. A ri ri xitirho xa le nawini xa ku langutela ntirho wa Timbhoni ta Yehovha eCzechoslovakia. Ku simekiwe tihofisi tinharhu ta Rhavi ra Czechoslovak ra Vandla ra Swichudeni swa Bibele ra Matiko Hinkwawo, yin’wana ni yin’wana a yi ta langutela timhaka ta ndhawu yo karhi ya riphabliki leri. Ntirho wa le matikweni ya Czech a wu kongomisiwa hi hofisi ya le dorobeni ra Brno laha Antonín Gleissner a a ri mutshama-xitulu wa yona. Mavandla lawa ma pfunile leswaku ntirho wo vula evhangeli wu famba khwatsi eCzechoslovakia.

Eka malembe manharhu lama landzeleke, hi 1933, Sosayiti ya Watch Tower yi pfule rhavi ePrague laha a yi kandziyisa kona tibuku. Rona a ri laveka swinene hikwalaho ka xiyimo xo tika lexi a xi ri kona eJarimani enkarhini wa ku fuma ka Hitler. Ntirho a wu yirisiwile endhawini leyi, naswona rhavi ra Sosayiti ra le Magdeburg a ri pfariwile. Edgar Merk, wa le Magdeburg, u vekiwe ku va nandza wa rhavi ePrague. Kasi Karel Kopetzky, wa le Prague, u averiwe ku langutela Kaya ra Bethele ni hofisi ya kona.

Hambiswiritano, swin’wana a swi nga fambi hi ndlela ya kona ePrague. Hikwalaho ka ku tikurisa ni swivangelo swin’wana, vamakwerhu lava vambirhi a va nga tirhisani kahle. Hi 1936 rhavi ra le Prague ri sungule ku languteriwa hi Hofisi ya Sosayiti ya le Yuropa Xikarhi, leyi a yi kumeka eSwitzerland. Endzhakunyana ka sweswo, Karel Kopetzky na Josef Güttler, lava havambirhi a va ri swirho swa mavandla ya le nawini ya Sosayiti eCzechoslovakia, va tshike ntirho wa vona. Va siviwe hi Josef Bahner na Bohumil Müller. Nandza lontshwa wa rhavi a ku ri Heinrich Dwenger, nandza wa Yehovha la nga ni moya wo rhula, la tshembekaka, loyi se ku nga nkarhi a ri karhi a endla swiavelo swin’wana swo hambana-hambana swa ntirho wa swa le tilweni. Leswi se a ku ri ni valanguteri lava nga ni rirhandzu, mavandlha ma ye emahlweni ma hlanganyela hi ntsako eku twariseni ka mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu—ku nga mahungu lawa vanhu va nga ni torha ra wona emisaveni leyi leyi nga ni hasahasa swinene.

Ku Tiyisiwa Hi Tinhlengeletano Ta Matiko Hinkwawo

Timbhoni ta Yehovha eCzechoslovakia a ti swi tiva kahle leswaku Timbhoni ta le matikweni man’wana a ti khoma mintsombano, naswona na tona a ti swi navela ku va ni ntsombano eCzechoslovakia.

Nhlengeletano lowukulu wa matiko hinkwawo, hilaha a wu vitaniwa hakona enkarhini wolowo, wu hleriwile leswaku wu khomiwa ePrague, a wu ta sungula hi May 14 ku ya eka 16, hi 1932, eVarieté-Theater. A ku ri ro sungula leswaku ku khomiwa ntsombano wa matiko hinkwawo etikweni leri. Nkulumo ya le rivaleni a yi fike hi nkarhi, a yi ri ni xihloko lexi nge “Yuropa Emahlweni Ka Ndzoviso.” Tinkulumo a ti tolokiwa hi Xiczech, Xihangari, Xijarimani, Xirhaxiya ni Xislovak. A ku ri ni vanhu va 1 500. Ku nyikeriwe vumbhoni bya matimba swinene. Emasikwini ya ntsombano, ku fambisiwe tibuku ta Bibele to tlula 21 000, ti fambisiwa hi vapfhumba lava a va hlanganyela evutirhelini bya yindlu ni yindlu.

Hi 1937 ku khomiwe nhlengeletano wun’wana lowukulu ePrague. Ku te madzana ya vapfhumba va huma etindhawini to kota Austria, Hungary, Poland ni le Jarimani. “Ntsombano wolowo a wu nandziha!” Marito lawa ma vuriwe hi makwerhu Müller endzhaku ka nkarhi.

Ku chumayeriwa ka mahungu lamanene ku ye emahlweni ku endla nhluvuko etikweni hinkwaro ra Czechoslovakia. Hi 1937, Timbhoni a ti yi tirhisa khwatsi michini ya nkombo yo kurisa marito ni tigramafoni ta 50, ti tlanga ha tona tinkulumo ta Bibele leti rhekhodiweke. Elembeni rero ti tirhise muchini lowu ku tlanga tirhekhodo teto hi minkarhi leyi endlaka 2 946, ku yingisela vanhu lava ringanaka 31 279. Xiviko xa ntirho wa le Czechoslovakia xa lembe rero xi te: “Etikweni hinkwaro ntirho wa ku chumayela mahungu lamanene a wu ya emahlweni. Vanhu va le madorobeni lamakulu ni le swimitanini a va ma twile, a ku siyiwanga nchumu hambi ku ri tiyindlu ta vuhosi ni swimitana swa le tintshaveni.”

Nxungeto Wa Manazi Lowu A Wu Tshinela

Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava a yi tshinela. Xiyimo a xi ya xi biha eYuropa. Xana Timbhoni ta Yehovha a ti ta langutana njhani ni xiyimo lexi? Ku ala ku endla ntirho wa vusocha hikwalaho ka ripfalo ra munhu a ku nga si va mhaka leyi tiviwaka eCzechoslovakia. Ku hava vukhongeri lebyi a byi namarhela mimpimanyeto ya Bibele lerova byi hlayisa vukala-tlhelo bya Vukreste. Munhu wo sungula la khotsiweke hikwalaho ka vukala-tlhelo bya Vukreste, etikweni leri, a ku ri Bohumil Müller. U tsale a ku: “A ku laveka leswaku ndzi ya va socha hi October 1, 1937. Hambiswiritano, ripfalo ra mina ri ndzi byele leswaku Xikwembu a xi lavi leswaku malandza ya xona ‘ma dyondza nyimpi.’ (Esa. 2:4) Ndzi titshege hi Yehovha leswaku a ndzi nyika matimba lama ringaneke leswaku ndzi tiyisela emiringweni leyi a yi ta va kona. Hikwalaho ka xiyimo xa mina, loko ku hela March 1939, se a ndzi nghene ehubyeni ya masocha minkarhi ya mune, naswona nkarhi wun’wana ni wun’wana a ndzi gweviwa ku tshama tin’hweti to hlaya ekhotsweni. Loko ndzi tsundzuka masiku wolawo ndzi nga ku ndza yi nkhensa miringo yoleyo, hikuva yi ndzi lunghiselele minkarhi yo tika leyi a yi ta va kona.”

Loko nxungeto wa Vunazi wu ya wu andza, ku tshikileriwa ka malandza ya Yehovha ku ye ku nyanya. Eka maava lama nga ekusuhi ni ndzilakana wa Jarimani, nkaneto wu tinyike matimba. Hi August 1938 minhlangano ya Timbhoni ta Yehovha yi siveriwile, hikwalaho ti sungule ku hlangana hi mintlawa leyitsongo. Libuše Štecherová u tsale a ku: “Hi 1938 ku tshwukiselana mahlo hi tlhelo ra politiki a ku ya ku andza, kutani hi boheke ku tolovela ku chumayela ehansi ka swiyimo leswintshwa. Loko nyimpi yi ya yi hisa, a hi rhanga hi ku tolovelana ni munhu hi nga si bula na yena hi ta ripfumelo ra hina.”

Hi 1938, tiko ra Jarimani ri teke tiko ra Sudetenland, leri enkarhini wolowo a ri ri emindzilakaneni ya Czechoslovakia. Hi ku lwela ku sivela nyimpi, tiko ra Britain ni ra Furwa ma endle hi ku landza leswi a swi laviwa hi Hitler leswaku tiko ra Sudetenland ri va xiphemu xa Jarimani, hikwalaho vanhu lava tshamaka kona va tikume va ri ehansi ka vulawuri bya Manazi.

Nhlaselo Wa Jarimani Wu Sungula

Hi March 15, 1939, mavuthu ya le Jarimani ma teke ndhawu hinkwayo ya Bohemia na Moravia. Hitler u simeke vulawuri lebyintshwa bya politiki lebyi a byi vuriwa Mfumo wa Bohemia na Moravia, lowu a wu ri ni muungameri wa wona ni hulumendhe leyi lawuriwaka hi nkucetelo wa le handle.

Ku nga ri khale Magestapo ma sungule ku lwisana ni Timbhoni ta Yehovha. Ma te ehofisini ya le Prague ya Sosayiti ya Watch Tower hi March 30. Hi April 1, Bohumil Müller u ntshunxiwile endzhaku ka ku tshama ekhotsweni hikwalaho ka vukala-tlhelo bya Vukreste. Loko a suka ekhotsweni a ya exitichini xa xitimela, u be riqingho ri ya ehofisini ya rhavi. U ri: “Ndzi va byele leswaku ndzi ta ta mundzuku ndzi ta endla leswi ndzi nga kotaka ku swi endla. Esikwini rero a hi ri vanharhu eBethele. Ntirho a wu tele. Michini yin’wana yo kandziyisa se a yi lunghekile ehlalukweni leswaku yi ta rhumeriwa eNetherlands. Leswin’wana a swi fanele swi longiwa hi ku hatlisa. Mina na makwerhu Matejka hi endle ntirho lowu, kasi Makwerhu Kapinus a a ri karhi a susa swilo leswi nga etihofisini ni le miakweni ya Bethele. Hi nkarhi wolowo a hi pfa hi hundzuluxela timagazini, Xihondzo xo Rindza ni Consolation (sweswi yi vitaniwa Xalamuka!). Hi tlhele hi kota ku rhurhisa tibuku to tala ta Xiczech ni swibukwana leswi Magestapo a ma nga ri na mhaka na swona hi nkarhi lowu ma ngheneke ha wona hi March. Nilokoswiritano, Magestapo ma endzele rhavi minkarhi yo hlayanyana enkarhini wa ku pfala ka hina miako.”

Loko magoza yo teka ndhawu leyi ma sungurile, a swi ri erivaleni leswaku swiyimo swo chumayela a swi ta nonon’hwa. Vamakwerhu vo tala va rhurhile eCzechoslovakia. Makwerhu Dwenger u ye eSwitzerland hi vusiku bya le mahlweni ka ku ta ka Magestapo ma ta n’wi khoma. Makwerhu Müller na yena a a lunghekela ku famba. Se a a wu kumile mpfumelelo wo famba eka valawuri va Mfumo, hiloko ku fika papila leri humaka erhavini ra le Bern ri vula leswaku swi nga antswa loko o tshama exiavelweni xakwe, a langutela ntirho ni ku khutaza vamakwerhu eCzechoslovakia. Hi ku hatlisa Makwerhu Müller u pfumerile, naswona u handzule maphepha yo n’wi pfumelela ku famba leswaku a nga tshuki a ehleketa ku cinca mianakanyo.

Emalembeni ya 48 lama landzeleke, u te: “Loko munhu o ndzi vutisa sweswi leswaku ndzi kale ndzi tisola hikwalaho ka leswi ndzi tshameke ePrague hi ximun’wana xa 1939, ndzi nga hlamula hi mbilu yo basa ndzi ku, ‘Doo!’ A ndzi tisolanga hi ku tshama endhawini yoleyo. Hi ku famba ka nkarhi ndzi xiye leswaku hi yona ndhawu leyi a yi ndzi lulamerile. Hi kona laha Yehovha ni nhlengeletano yakwe va ndzi vekeke kona. Phela, ku xaniseka ni ku biwa hi tihanyi loku a ndzi tala ku langutana na kona a ku nga nyawuli loko ku ringanisiwa ni ntsako lowu ndzi wu kumeke hi ku vona ntirho wu ri karhi wu kula lembe ni lembe ni ku andza ka ntshungu wa vagandzeri lava tsakeke va Lowa Matimba Hinkwawo!”

Ku sukela hi 1939, Magestapo ma sungule ku khoma van’wana. Otto Buchta, nsika ya moya eVandlheni ra Brno, na yena u khomiwile kutani endzhaku ka nkarhi u fele ekampeni ya nxaniso ya Mauthausen. Hi xixikana xa 1940, Makwerhu Kapinus, loyi emahlweni ka nkarhi wolowo a a tirha ehofisini ya rhavi ePrague, ni vamakwerhu van’wana va xinuna ni va xisati va le Moravia, u khomiwile. Nilokoswiritano, timbhoni to tshembeka ta Yehovha ti hambete ti chumayela Rito hinkwako lomu a swi koteka kona.

Van’wana lava tirheleke Yehovha hi minkarhi leyi nga riki ya nxaniso va fularhele vugandzeri bya yena kutani va joyina mavuthu ya valala va vanhu va yena. Karel Kopetzky a a ri makwerhu la wupfeke, la hisekaka. Kambe loko Makwerhu Müller, loyi a a tirha na yena eku sunguleni, a hlangana na yena hi 1940, Kopetzky se a a cincile. Swi endlekise xileswi: Vamakwerhu a va tsale buku ya Bibele hi maletere lamatsongo kutani va yi nghenisa etimvhilophini leswaku yi posiwa. Hiloko Makwerhu Müller a ti nghenisa enkwameni kutani a gada xikanyakanya xakwe a rhendzeleka ni tihofisi ta poso to hambana-hambana ePrague. Ebokisini rin’wana ni rin’wana ra poso u fike a nghenisa timvhilopho ti nga ri tingani. U te: “Loko ndzi nghena eka yin’wana ya tiposo, ndzi vone wanuna un’wana a yimile, a ambale yunifomo ya swirho swa Manazi. Hiloko ndzi yima, kambe ndzi nga si ehleketa leswaku ndzi nga endla yini wanuna loyi o hundzuluka, ho hlangana hi mahlo. Hi yime nkarhinyana hi langutanile. Lexi xi ndzi hlamariseke, loyi a ndzi langutane na yena a ku ri khale ka makwerhu, ku nga Karel Kopetzky! Hiloko miehleketo yi vuya hi ku hatlisa, ndzi ya eka rin’wana ra matafula lawa a ma ri kona ndzi teka fomo yin’wana, ndzi huma, kutani ndzi tsema ndzi ri vona hi xikanyakanya.”

Elembeni leri landzeleke Makwerhu Müller, loyi enkarhini wolowo a a langutela ntirho edorobeni leri, u khomiwile kutani a yisiwa ekampeni ya nxaniso ya Mauthausen.

Ku Chumayela ‘eKheleni Ra Ndzilo’

Emalembeni lama hundzeke, ku tsariwe swo tala malunghana ni tikampa ta nxaniso ni ku xanisiwa ka vamakwerhu eka tona. Van’wana va lava a va ri etikampeni leti, i Timbhoni ta Yehovha ta le Czechia. A hi nge ngheni ngopfu etimhakeni ta ku xaniseka ka vona, kambe hi ta hlamusela ndlela leyi va akiweke ha yona hi tlhelo ra moya ni ndlela leyi vona va akeke van’wana ha yona ‘ekheleni rero ra ndzilo.’—Ringanisa Daniyele 3:20, 21.

Emasikwini wolawo vanhu emisaveni hinkwayo a va ri tiva vito ra ximutana xa le Czech, lexi vuriwaka Lidice. Hi June 9 na 10, 1942, hi ku lerisa ka Hitler, ximutana lexi hinkwaxo xi hirimuxiwile tanihi ndlela yo kombisa xichavo eka ndhuna ya le Jarimani leyi a ya ha ku fa. Vito ra xona a ri fanele ri rivariwa etikweni ra Yuropa. Božena Vodrážková loyi a poneke mhangu yoleyo, endzhaku ka nkarhi u te: “Magestapo ma rhendzele ximutana xa hina hinkwaxo. Ku duvuriwe vavanuna hinkwavo, vana va yisiwe etindhawini leti hi nga ti tiviki, kutani vavasati va yisiwa ekampeni ya nxaniso ya Ravensbrück. Kwalaho ndzi fike ndzi hlangana ni Timbhoni ta Hosi ya hina Yehovha . . . Nakulorhi un’wana u tshame a ndzi byela a ku, ‘Wena Božena, ndzi vulavule ni Swichudeni swa Bibele. Leswi swi humaka emilon’wini ya swona swa hlamarisa. A swi olovi ku swi kholwa, kambe va vula leswaku leswi Bibele yi swi vulaka i ntiyiso, leswaku Mfumo wa Xikwembu wu ta ta wu ta herisa vubihi hinkwabyo.’ Endzhaku ka nkarhi ndzi hlangane na swona hi nyama. Swichudeni leswi swi ndzi chumayele hi Mfumo wa Xikwembu, naswona rungula ra swona ndzi ri tsakerile.” Ina, u ve un’wana wa Timbhoni ta Yehovha.

Vakhotsiwa vo tala va tsakisiwe swinene hi ku tikhoma ka Timbhoni ta Yehovha etikampeni. Alois Miczek wa tsundzuka: “Enkarhini wa nyimpi ndzi yisiwe ekhotsweni hikwalaho ka swiendlo swa mina swa Vukhomunisi kutani ndzi yisiwa ekampeni ya nxaniso ya Mauthausen. Timbhoni leti a ti ri kwalaho a ti ri ni ndlela yo kuma Xihondzo xo Rindza ni tibuku tin’wana, leti a ti tirhiseriwa ku dyondzisa vakhotsiwa-kulobye, naswona vatirhela-mfumo va Manazi a va nga swi koti ku swi sivela. Leswaku lavan’wana va ta chava, vatirhela-mfumo va Manazi va endle kungu ro duvula Mbhoni yin’we eka ntlawa wun’wana ni wun’wana wa vanhu va khume. Va xaxamete Timbhoni hinkwato, kutani yin’wana ni yin’wana ya vukhume yi byisiwa. Kambe hi xitshuketa, onge hiloko ku ri nchumu lowu hleriweke, vamakwerhu lava seleke va tiphesente ta 90, va landzele ntlawa lowu yaka eku dlayiweni. ‘Loko mi lava ku duvula van’wana, swa antswa mi hi duvula hinkwerhu!’ Kampa hinkwayo yi hlamale ngopfu hikwalaho ka mhaka leyi, vatirhela-mfumo va Manazi va hlamale ngopfu lerova a va ha kalanga va va duvula. Mhaka leyi ndzi yi vone hi mahlo ya mina.” (Yoh. 15:13) Kambe vutomi bya yena byi khumbeke njhani?

N’wana wakwe wa nhwanyana, Marie Gogolková, wa hlamusela: “Ku vona Timbhoni ta Yehovha eMauthausen swi endle leswaku tatana a amukela ntiyiso. Endzhakunyana ka nyimpi u khuvuriwile, naswona u chumayele hi Mfumo wa Xikwembu hi ku hiseka kutani a pfuna vanhu vo tala leswaku va dyondza ntiyiso.”

Oldřich Nesrovnal, wa le Brno, na yena a a ri ekampeni ya nxaniso. Ha yini? A a nga lavi ku twa nchumu hi ta nyimpi, kutani u ringete ku baleka a tlulela eSwitzerland. Kambe u khomiwile a ha ringeta ku baleka, a hehliwa leswaku i nhlori kutani a hlongoleriwe eDachau. U tsundzuka leswi: “Exitimeleni xa vakhotsiwa lexi a xi hi yisa ekampeni, ndzi vone mufana un’wana wa malembe ya 13 hi vukhale loyi a a lo whii, a tshame hi le fasitereni a ri karhi a hlaya swo hlaya. Swi vonaka onge leswi a a swi hlaya a a nga lavi swi voniwa. Ndzi n’wi vutise leswaku u hlaya yini, yena a angula a ku: ‘I Bibele.’ U ndzi byele leswaku a nge pfuki a tshike ku pfumela eka Xikwembu. A ndzi nga n’wi kumi kahle, kambe a ndzi sukanga ekusuhi ni mufana loyi. Vito ra yena a ku ri Gregor Wicinsky; a a huma ePoland. Hi siku leri tlhandlamaka ndzi twe leswaku a a ri Mbhoni ya Yehovha. A a ale ku sayina phepha leri a ri tsariwe swilo leswi a a fanele a swi heleketa eka vatirhela-mfumo. Swilo swa kona a swi tsariwe hi Xijarimani, kutani a a nga lavi ku tshuka a sayine marito yo landzula ripfumelo rakwe. U bukuteriwile, kambe sweswo a swi n’wi hetanga mongo . . . 

“Ndzi tsalele Manana, ndzi kombela Bibele, naswona lexi hlamarisaka yi fikile. Hiloko ndzi sungula ku hamba ndzi yi hlaya. Wanuna un’wana wa le Ostrava [eMoravia] a a swi vona sweswo. U ndzi vutise leswaku ndza swi twisisa leswi ndzi swi hlayaka, kutani ndzi n’wi byela leswaku hafu ya swona ndza swi twisisa. ‘Kambe, xana u nga swi tsakela ku twisisa ni swin’wana?’ Ndzi hlamula ndzi ku, ‘Ina.’ ‘Hi swona, hi nga hlangana mundzuku endzhaku ka 6:00 p.m. endhawini yo karhi.’ A ndzo sungula ku ya eminhlanganweni ya Timbhoni ta Yehovha. Minhlangano a yi khomiwa siku ni siku hi 6:00 p.m., kasi hi Sonto a yi khomiwa kanharhu. Mufambisi wa yona ni mhaka leyi a ku buriwa ha yona a swi aviwa ka ha ri emahlweni. ‘Mudyondzisi’ wa mina a a ri nandza wa tibuku. A a lunghisa tintangu ekampeni, kutani tibuku hinkwato leti tsariweke hi voko a ti fihliwa ehansi ka xitulu xakwe. Hambiswiritano, a ndza ha n’wi twalelanga Gregor, ku ringana lembe ni hafu. Kutani eku heleni ka 1944, loko ndzi langute ntshungu wa vakhotsiwa wu vuya hi le tikampeni tin’wana ta le tlhelo, hiloko ndzi vona Gregor. A a languteka a lehilenyana kambe a a lo sala hi marhambu. Endzhaku ka ku hambanisiwa na hina, u tlhele a va na hina eminhlanganweni. Hi amukelane hi rirhandzu, kutani a ku, ‘Ndzi khongele eka Hosi Yehovha leswaku a nga ku siyi u ri wexe laha.’ Yehovha u xi hlamurile xikhongelo xakwe.”

Xitsundzuxo eKampeni Ya Nxaniso

Xana a swi koteka ku tlangela Xitsundzuxo xa rifu ra Kreste eka swiyimo swo tano? Ina, a swi koteka! Kambe, van’wana a va pfa va tivutisa leswaku swi ta endlisiwa ku yini. Božena Nováková u hlamusele a ku: “Siku rin’wana loko Xitsundzuxo xi tshinela. A ndzi karhateke ngopfu hikuva a ndzi ehleketa leswaku a swi nge koteki leswaku ndzi dya swifanekiselo. Kambe Yehovha u kongomise swilo. A a ku tiva ku navela ka mina, kutani hi siku ra Xitsundzuxo, ndzi vitaneriwe eka rin’wana ra makamara ya le kampeni. Ana se a ku ri ni vamakwerhu va xisati va tinxaka to hambana-hambana. Xitsundzuxo xexo, ku katsa ni ku dyiwa ka swifanekiselo, swi fambe khwatsi. Minkhenso, ku dzuneka ni xichavo a swi ye eka Xikwembu, Yehovha, ni le ka Xinyimpfana xakwe!”

Kambe, xana xinkwa xo kala comela ni vhinyo a swi kumiwa njhani? U tlhandlekerile a ku: “Ku kumeke leswaku endhawini ya le kusuhi, edorobeni ra Fürstenberg, a ku ri ni Timbhoni ta Yehovha leti a ti tirha epurasini ra Mfumo, ti kote ku hi rhumelela swifanekiselo.”

Endzhaku ka mikateko leyi, Makwerhu Nováková u humelele hi swin’wana—a swi tika, kambe swi tiyisa ripfumelo. Wa tsundzuka: “Siku rin’wana ndzi vitaneriwe laha ku hlambiwaka kona. Vuhlambelo lebyi a byi ri ni tixawara, kambe loko tixawara ta kona ti pfuleriwa a ku huma gasi ematshan’weni ya mati. Vavasati lava tlunyiweke hi gasi leyi, nkarhi wun’wana a va hoxiwa eswitikweni va ha hanya. A ndzi nga swi tivi sweswo kukondza ndzi byeriwa hi murindzi un’wana wa xisati: ‘Yaa, wena Bibelforscher [hilaha Timbhoni ta Yehovha a ti vitaniwa hakona], u ta yi tiva gasi namuntlha! Hi ta vona loko Yehovha lowa wena a ta ku ponisa!’” Loko Makwerhu Nováková a hundzuluka, a a khavaxela mihloti, a khongela a ku: “Tatana Yehovha, loko ndzi ta fa, onge ku nga endleka ku rhandza ka wena. Kambe ndzi khongelela vana va mina. Ndzi va veka emavokweni ya wena.” Loko a rungula leswi endlekeke enkarhini wolowo u te: “Loko ndza ha khongela, ku pfuriwe nyangwa kutani ku nghena dokodela-nkulu, hiloko a vona mfungho wa mina wa purple triangle, a ku: ‘Bibelforscher, u vekiwe hi yini la? U rhumeriwe hi mani la?’ Ndzi angula ndzi ku, ndzi rhumeriwe hi murindzi. Yena a ku: ‘Huma la! Ndhawu ya wena hi liya lahaya,’ a kombetela enyangweni. Loko ndza ha huma, ndzi twe murindzi a ku: ‘Sweswi ndza kholwa leswaku Yehovha lowa vona wa va sirhelela.’”

Ku Chumayela Enkarhini Wa Ku Fuma Ka Manazi

Hambileswi a ku nga hlanganisiwi swiviko swa ntirho wa nsimu hi nkarhi lowu, ku chumayeriwa ka mahungu lamanene ku ye emahlweni eCzechoslovakia. Rǔžena Lívancová, la humaka edorobeni ra Kladno, u tsarile: “Manana u hi dyondzise ku veka ripfumelo eka Xikwembu, ku nga ri ndlela leyi vaprista va hi dyondziseke yona, kambe leswaku hi kota ku xixima van’wana. Hi 1940 makwerhu wa xisati la humaka ePrague u hi chumayerile. Hiloko ndzi sungula ku dyondza hi ta Xikwembu tlhelo Tata wa hina wa rirhandzu, Yehovha. Hi 1943, mina na manana na sesi hi khuvuriwile.”

Hambi ku ri enkarhini wolowo ni hi nkarhi wa nyimpi, Yehovha a a ri karhi a vitana “lava a va ri ni mboyamelo lowunene eka vutomi lebyi nga heriki.” (Mint. 13:48) František Šnajdr, wa le Prague, u te: “A hi ri ndyangu wa Vukhatoliki kambe a hi nga kandziyi ekerekeni. Mina a ndzi lunghisa michini, ndzi tihanyela vutomi bya mina n’wini. A ndzi hamba ndzi ya etibarheni laha a ndzi fika ndzi tlanga makariti. Ku ni wanuna un’wana loyi a a tala ku fika a nwa nghilazi ya byala, kutani a chumayela vanhu lava a va ri kwalaho. A va n’wi endla xihlekiso. Kambe loko ndzi ri karhi ndzi tlanga makariti, a ndzi n’wi yingisela hi ndleve yin’we. A a vulavula hi ndzima 24 ya Matewu. Hiloko ndzi n’wi byela leswaku ndza yi tsakela. Kutani a ndzi rhambela ekaya rakwe. Loko ndzi fika, a ku ri ni nhlangano. Se a ku ri ni vanhu va nkombo ekaya rakwe. Ndzi vutisile ndzi ku, ‘Ndzi byeleni la, muprista u ta fika rini?’” Kambe a ku ri hava muprista loyi a a ta fika. Josef Valenta, loyi a a tshame ekusuhi na František, hi yena loyi a khome nhlangano lowu.

František u ye emahlweni a dyondza Bibele, kutani hi August 1942 u khuvuriwile. Hi lembe leri landzelaka u khomiwe hi Magestapo. Kambe Yehovha u ye emahlweni a n’wi pfuna leswaku a kota ku kula emoyeni. František u hlamuserile: “Le Mauthausen ndzi hlangane na Makwerhu Martin Poetzinger. A a ri makwerhu la nga ni xivindzi ni vutlhari. U ndzi endlele maphaxani naswona nkarhi hinkwawo a ndzi nyika tibuku. A hi hamba hi khoma minhlangano—exihundleni, naswona—hi Sonto yin’wana ni yin’wana, a hi yi khoma kona ‘e-Platz’”—leyi kumbexana ku nga ndhawu leyi a yi tirhiseriwa ku vitanela mavito ya vabohiwa.

Jan Matuszný na yena u xiye leswaku a a fanele a pfuniwa hi tlhelo ra moya. Hi ku famba ka nkarhi u tsale a ku: “Enkarhini wa nyimpi a ndzi tirha emugodini. Swin’we ni vamakwerhu va mina vambirhi, a ndzi ri eka ntlawa wa vuyimbeleri wa le mugodini. A ndzi dzaha ndzi tlhela ndzi nwa. Xiyimo xa mina a xi hlomula mbilu, se a ndzi ri ni ritukulu ku fana ni mukhalabye. Siku rin’wana loko ndzi dakwile, ndzi ri karhi ndzi titshandza vusiwana, ndzi sungule ku khongela eka Xikwembu hi rito leri twalaka, ndzi kombela leswaku xi ndzi pfuna ku kuma ndlela yo tlhantlha swiphiqo swa mina.”

Endzhakunyana ka sweswo, Mbhoni yin’wana leyi a yi endzele sesi wa wanuna loyi, yi tshame na yena ehansi va bula nkarhi wo nyawula kutani yi n’wi nyika Bibele ni swibukwana swinharhu. Loko a ri karhi a hlaya, u khorwisekile leswaku leswi a swi hlayaka a wu ri ntiyiso. U tshike ku dzaha, a tshika ku kukutlela byala, a fularhela ni ntlawa wa vuyimbeleri, hiloko a sungula ku ya eminhlanganweni. Hi 1943 u khuvuriwile exidan’wanini xa tinhlampfi. U tlhandlekerile a ku: “Enkarhini hinkwawo wa nyimpi a hi khoma minhlangano. Hi dyondzisiwe nhlamuselo ya xiga lexi nge ‘ku landzula ripfumelo’ nileswaku swa antswa ku fa ku ri ni ku dlayisa makwenu. Sweswo swi veke xisekelo lexinene xa nxaniso lowu a wu ta va kona”—ina, nxaniso lowu veke kona hambiloko nyimpi se yi herile.

Ku Wu Tirhisa Kahle Nkarhi Wa Ku Rhulanyana Loku A Ku Ri Kona

Loko nyimpi se yi herile, ku ve ni nkarhi wa ntshunxeko wo karhi ni ku rhulanyana loku tsakeriweke hi vanhu va Yehovha ku sukela hi 1945 ku ya eka 1949. A wu ri nkarhi wa ku pfuxeta ni nkarhi lowu vamakwerhu va chivirikeleke ngopfu ntirho lowu va wu nyikiweke hi Xikwembu wa ku chumayela.—Mat. 24:14.

Lexi a xi fanele ku rhanga xi endliwa a ku ri ku kumisisa mavandlha hinkwawo ni vahuweleri. Van’wana a a va file, van’wana a va rhurhile, kasi magidi lawa a ma ri Majarimani, lava a va tshama ekusuhi ni mindzilakana, a va ri karhi va tlheriseriwa eka rikwavo. Makwerhu Müller, loyi kumbexana a nga un’wana wa lava rhangeke va fika ekaya, u tikarhatele ku endla leswaku mavandlha ma tlhela ma kota ku tirhisana. U tlhele a ringeta ku vulavurisana ni tihofisi ta marhavi ya Sosayiti ematikweni man’wana, kambe eku sunguleni a swi kotekanga. Hiloko, eku sunguleni ka June, rungula ra telegramu ri kota ku ya fika eBern, le Switzerland. Kavaloko mapapila man’wana yo huma eBern ma sungula ku fika, rin’wana ni rin’wana a ri ta ri tamele matluka yo hlayanyana ya Xihondzo xo Rindza xa Xijarimani. Hi ku hatlisa ku sunguriwe ntirho wo hundzuluxela. Hi August 1945 vamakwerhu va le Prague va humese nkandziyiso wo sungula wa Xihondzo xo Rindza xa Xiczech xa le ndzhaku ka nyimpi, lexi kandziyisiweke hi muchini wo kopa.

Vanhu vo tala a va tsundzuka leswaku Timbhoni a ti chumayela emahlweni ka nyimpi, kutani van’wana va vona sweswi a va tiyimisele ku yingisela. Tinkulumo ta le rivaleni ta Bibele—ku nga ri leti rhekhodiweke, kambe leti a ti nyikeriwa hi vamakwerhu lava fanelekaka—ti sungule ku nyikeriwa. Madzana ya vanhu ma tile. Nkulumo yo sungula, ya xihloko lexi nge “Ntshunxeko eMisaveni Leyintshwa,” yi nyikeriwe hi November 11, 1945, eholweni ya Agricultural Stock Market ya le Prague. Vayingiseri va kwalomu ka 600 a va ri ni nkhinkhi lowukulu. Emalembeni manharhu, se a ku nyikeriwe tinkulumo to tano ta 1 885 eCzechoslovakia. Vo tala lava sweswi va nga Timbhoni ta Yehovha va vula leswaku tinkulumo teto hi tona leti ti va ngheniseke entiyisweni.

Un’wana wa vona i Tibor Tomašovský, loyi sweswi a tshamaka eBohemia. Mbhoni yin’wana leyi a yi ri entirhweni wo tihanyisa yi hlangane na Tibor kutani ebulweni ra vona, o khumba mhaka ya Bibele. Tibor u hlamarisiwe hi ku titsongahata ka yona, hiloko a rhamba Mbhoni leyi leswaku yi ta ekaya rakwe. Sweswo swi endle leswaku a rhamberiwa eminhlanganweni. Endzhaku ka nkarhi Tibor u te: “Leswi mina ni nkatanga hi swi voneke enhlanganweni wolowo a swi hlamarisa. A ndzi nga si tshama ndzi twa nkulumo yo sasekisa xisweswo. Swivulavuri swinharhu a swi nyikela nkulumo hi ku siyerisana. Ndzi byele loyi a a tshame ekusuhi na mina ndzi ku, ‘Vanhu lava va fanele va dyondzekile.’ ‘E-e, i varimi vanhu lava.’ Leswi hi swi tweke a swi tsakisa lerova a hi nga ha swi lavi ni ku muka. Hi vhiki leri tlhandlamaka loko ndzi ri ehofisini, a ndzi nga swi koti ku endla ntirho wa mina kahle, a ndzi vona onge siku ra Sonto ra hlwela. A hi kalanga hi xwa enhlanganweni ni wun’we.”

Tin’wana ta tindhawu leti Timbhoni a ti chumayela eka tona a ku ri tikampa ta nxaniso, leti eka tona endzhaku ka nyimpi a ku tshama vanhu lava bohiweke hi nkarhi wa nyimpi ni Majarimani lawa a ma rindzele ku yisiwa eka rikwavo. Xiviko xa ntirho wa nkarhi wolowo xi ri: “Vamakwerhu a va bula ni Majarimani, ngopfu-ngopfu Manazi, etikampeni ta nxaniso, naswona ku ve ni vuyelo lebyinene.” Xana swiyimo swa vona leswi cinceke a swi ta endla leswaku va wu amukela ku antswa ntiyiso wa Bibele? Timbhoni ta Yehovha a ti lava leswaku va twa ntiyiso.

Hi November 1945 Makwerhu Müller u vekiwe ximfumo ku va mulanguteri wa rhavi. Hi ximumu lexi landzeleke vamakwerhu va kote ku xava muako wa swithezi swa mune, lowu a wa ha languteka wu ri wuntshwa eSuchdol, ekusuhi ni le Prague. Hi ndlela yoleyo ndyangu wa Bethele wu ve ni ndhawu leyi nga riki na huwa ni vutshamo lebyinene. Tiko ri aviwe hi ku ya hi swifundzha, xin’wana ni xin’wana a xi ri ni mavandlha ya 20, naswona tinhlengeletano ta swifundzha ti sungule ku khomiwa nkarhi ni nkarhi. Lowu a wu ri nkateko lowukulu. Tinhlengeletano teto nkarhi hinkwawo a ti fambisana ni ku endliwa ka vutirheli bya yindlu ni yindlu naswona a ku nyikeriwa vumbhoni lebyinene hi ku tirhisa nkulumo ya le rivaleni ya Sonto nindzhenga. Kuteloko Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni xi sungula ku fambisiwa emavandlheni, vamakwerhu vo tala, hi ku pfuniwa hi moya wa Yehovha, va fanelekele ku nyikela tinkulumo ta le rivaleni naswona vahuweleri va ve vadyondzisi vo antswa.

Ku tlhele ku hleriwa ni mintsombano. Nkulumo leyi nge “Tsakani” ni leyi nge “Hosana Ya Ku Rhula” ti nyikeriwile entsombanweni lowu a wu ri ni vanhu va 1 700 le Besední du̇m, ku nga muako wa xipano xo karhi xa le Brno, hi 1946. Franz Zürcher wa le Bern, eSwitzerland, a ri kona eka xiendlakalo lexi. Hi lembe leri landzeleke, loko ku khomiwe ntsombano wun’wana eBrno, swirho swinharhu swa vatirhi va yindlu-nkulu ya misava hinkwayo—N. H. Knorr, M. G. Henschel na H. C. Covington—a swi fambisa nongonoko. Nkulumo ya le rivaleni leyi nge, “Ntsako Wa Vanhu Hinkwavo,” yi tivisiwile edorobeni rero hinkwaro hi ku tirhisa maphepha lamakulu ni swiphephana, lava va veke kona a va ri 2 300. Vo tala va tsarise tiadirese ta vona kutani va vula leswaku va tsakela ku rhambiwa eka minhlangano ya nkarhi lowu taka.

Eku sunguleni ka 1948, swilo a swi nga fambi kahle eka hulumendhe. Makhomunisi ma sungule ku fuma. Timbhoni ta Yehovha ti hambete ti chumayela mahungu lamanene hi ku hiseka. Vahuweleri va Mfumo elembeni rero va engeteleke hi 25 wa tiphesente. Hi September ku khomiwe ntsombano wun’wana—lowu a wu ri ePrague. Nkulumo ya le rivaleni a yi ri ni xihloko lexi fikeke hi nkarhi lexi nge, “Mfumo Wa Xikwembu—Ntshembo Wa Vanhu Hinkwavo.” Hikwalaho ka leswi a swi ta endleka enkarhini lowu taka, nkulumo leyi nge, “Ku Hlayisa Vutshembeki eMiringweni” na yona a yi faneleka swinene. Loko ntsombano wa ha ya emahlweni, valala va vanhu va Yehovha a va lunghekela ku hlasela.

Mapapa Ya Ntima Ma Tlhela Ma Bohana

Se a ku hundze malembe ya le hansinyana ka mune ku sukela loko vamakwerhu va ntshunxiwile ekhotsweni, kambe xiyimo xi cince hi ku hatlisa. Enhlengeletanweni ya xifundzha le Karlovy Vary, eBohemia vupela-dyambu, hi November 1948, mapapa ya ntima ma bohanile. Nhlengeletano leyi a yi kavanyetiwanga. Hambiswiritano, loko Makwerhu Müller a ha nyikela nkulumo ya le rivaleni hi Sonto nindzhenga, hi November 28, Vatirhi va Vuhlayiseki va Mfumo va nghene va tshama hi le ndzhaku ka holo, a va nga ambalanga yunifomo. Eka rona siku rero loko Makwerhu Müller a ri karhi a lalela, Oldřich Skupina, mulanguteri wa Vandlha ra Karlovy Vary, u ye eka yena kutani hi ku karhateka a n’wi byela leswaku Vatirhi va Vuhlayiseki va Mfumo va ngundzuvanye makaya ya vamakwerhu van’wana kutani va teka tibuku.

Makwerhu Müller u ringete ku ba riqingho ri ya eBethele ya le Prague, kambe a ri hlamuriwanga hi munhu. Timhaka ti fanele ti bihile na kona. Hiloko a hatlisa a tlhelela ePrague. Hambiswiritano, loko a tshinela ekusuhi ni muako wa Bethele, u vone vavanuna vambirhi lava a va tiendla onge i vatirhi kambe a va veke Kaya ra Bethele tihlo. Loko a fika eBethele u hlangane ni makwerhu la vikeke leswaku vayimeri van’wana va Vatirhi va Vuhlayiseki va Mfumo va ngundzuvanye miako leyi hinkwayo kutani va pfala hofisi. Ku nga si hela timinete ta 45 a fikile, vatirhela-mfumo vambirhi va Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko va nghene eKaya ra Bethele kutani va hi tivisa leswaku muako lowu wu wutliwile. Makwerhu Müller u be hansi hi nenge a ala, a vula leswaku ku wutliwa ka wona ku fanele ku rhanga hi ku tengiwa ehubyeni. Loko va fambile, u kote ku teka tifayili tin’wana leti Vatirhi va Vuhlayiseki va Mfumo va tsandzekeke ku ti kuma, a ti yisa endlwini ya vatswari vakwe. Kambe loko a tlhelela eBethele, munhu la tirhaka eka Vatirhi va Vuhlayiseki va Mfumo a n’wi rindzerile, a tamele xileriso xa leswaku a n’wi khoma swin’we ni vamakwerhu vambirhi va xisati lava a va ri na yena. Swirho leswin’wana swa ndyangu wa Bethele se a swi khomiwile.

Xana xiboho xa le hubyeni se a xi humesiwile hi xihatla xo tano? Doo. Eka tin’hweti leti landzeleke, loko vamakwerhu va ha khomiwile, Makwerhu Kapinus, loyi a a ri un’wana wa lava khomiweke, u kume papila. A ri ri ni xiboho xa Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko, a ri tsariwe siku ra April 4, 1949—tin’hweti ta mune endzhaku ka ku wutliwa ka miako—ri vula leswaku ntirho wa Sosayiti wu nga ha yi emahlweni ni leswaku miako yi wutliwile.

Ku nga khathariseki mhaka leyi, hi July, Huvo ya Mfumo yi herise swihehlo swa yona eka vamakwerhu, hikuva a yi nga ri na byona vumbhoni. Hi loko va ntshunxiwa endhawini leyi a va pfaleriwe eka yona. Nilokoswiritano, loko va huma emiakweni ya Huvo ya Mfumo a va nga ntshunxekanga. Vatirhela-mfumo vambirhi va Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko va va yimisile, va va byela leswaku hikwalaho ka xiboho xa Nhlangano wa Politiki wa Vukhomunisi, sweswi va yisiwa ekampeni ya nxaniso leswaku va ya korhoka ku ringana malembe mambirhi. Leswi va tsandzekeke ku swi endla hi ku landza nawu, swi endliwe hi ku tirhisa matimba. Makwerhu Müller u yisiwe eKladno, laha a a tirha emugodini wa ndhawu yoleyo.

Ku khometeriwa ka Timbhoni ta Yehovha etikweni rero ku endle leswaku ti xaniseka ngopfu. Kambe, leswi Makhomunisi a ma swi languterile a swi endlekanga. Loko Makwerhu Müller a ha ri ekhotsweni va n’wi byele va ku: “Loko nhloko yi tsemiwa, ni miri wu ta fa.” A va tibyela leswaku yena ni vamakwerhu van’wana lava nga ni vutihlamuleri a va ri “nhloko” ya kona, kambe a va nga swi lemuki leswaku Nhloko ya xiviri ya vandlha ra Vukreste i Hosi Yesu Kreste la nge matilweni.—Efe. 4:15, 16.

Vugandzeri Bya Ntiyiso Byi Ya eMahlweni

Hambileswi a ku ri ni ntshikilelo emasikwini wolawo yo tika, vugandzeri bya ntiyiso a byi nyamalalanga. Hi ku hatlisa vamakwerhu va sungule ku endla malunghiselelo ya ku yisa emahlweni ntirho wa ku nyikela vumbhoni bya leswaku Yesu i Hosi ya Vumesiya. Josef Skohoutil, wa le Prague, wa hlamusela: “Masiku ma nga ri mangani endzhaku ka ku sungula ka nxaniso, ndzi endzeriwe hi Makwerhu Gros, la nga mulanguteri laha hi tshamaka kona. U ndzi nyike mavito ya vahuweleri va khume kutani a ndzi byela leswaku ndzi va khathalela.” Va hete nkarhinyana va ha nyikela vumbhoni hi yindlu ni yindlu ntsena, kambe hakatsongo-tsongo va dyondze tindlela tin’wana ta ku endla ntirho lowu.

Hambileswi vamakwerhu vo tala a va ri ekhotsweni, lava a va ri ehandle a va hambeta va khoma minhlangano. Tiholo ta tiko a swi nga koteki ku ti tirhisa, kambe tinhlengeletano ta nongonoko lowu komisiweke a ti khomiwa emiakweni yo tshama eka yona leyi nga ni ndhawu leyikulu. Minkarhi yin’wana, tinhlengeletano letikulu a ti khomeriwa enhoveni. Yo sungula ya kona a yi ri eOldřichov, ekusuhi ni doroba ra Nejdek, hi 1949. Ndhawu yo hleyama leyi a yi ri ni maribye yi endle leswaku vanhu lava a va ri kona va 200 va kota ku tshama kahle. Ekusuhi na kona a ku ri ni yindlu leyi nga rhumbi, ku ri ni xitlati ni xidan’wana xa mati. Loko ku lunghiseleriwa nkhuvulo, ku avanyisiwe xitlati hi le xikarhi leswaku vavanuna ni vavasati va kuma ko cincela kona. Ku basisiwe xidan’wana lexi kutani ku endliwa switepisi swa timhandzi swi nghena endzeni. Siku ra kona ku khuvuriwe vanhu va 37.

Ku vuriwa yini hi ku kuma tibuku ta Bibele to dyondza? Rungula leri nyikeriweke hi Makwerhu Vykouřil, wa le Teplice, ri yi andlala khwatsi mhaka leyi. Ri ri: “Hi 1950 a hi ri vanharhu ntsena lava seleke eTeplice. A hi amukela Xihondzo xo Rindza xa Xifurwa xi huma eka makwerhu un’wana wa xisati wa le Switzerland, xi ta hi poso. Ku ringana nkarhi wo karhi a hi nga swi koti ku kuma poso, kambe endzhakunyana yi tlhele yi sungula ku fika. Ndzi sungule ku amukela mapapila hi ririmi leri hi nga ri vulaka ro fanekisela. Eka mapapila wolawo a ndzi komberiwa leswaku ndzi kuma munhu loyi a tivaka un’wana, loyi na yena a a tiva un’wanyana, hi ndlela yoleyo a swi koteka ku tlhela hi rhumelelana rungula. Vamakwerhu lava rhangelaka a va ri ekhotsweni, hikwalaho a hi fanele hi pfuxeta ndlela yo rhumela rungula eka vamakwerhu van’wana. A hi nga ri na swona swiavelo leswi hleriweke—un’wana ni un’wana a a endla leswi faneleke. A hi hamba hi kuma Xihondzo xo Rindza.”

Loku a ku ri ku sungula ka yin’wana ya tinguva to nonon’hwa ngopfu ematin’wini ya Timbhoni ta Yehovha etikweni leri. Ntirho a wu yimanga hikwalaho ka ku pfuniwa hi voko ra Yehovha. Ematshan’weni ya sweswo wu ye emahlweni wu andza, hambileswi miringo a yi tele.

Ku Ntshunxeka Ka Xinkarhana

Swi nga languteriwanga, eku sunguleni ka 1950 Timbhoni ta Yehovha hinkwato, ta xinuna ni ta xisati, ti ntshunxiwile etikampeni ta nxaniso. Ti kume swilo swi ri njhani? Makwerhu Müller u tsundzuka leswi: “Ndzi hlamale ngopfu hi ku vona ku hleleka lokunene loku endliweke loko hina hi nga ri kona.” Moya wa Yehovha wu susumetele vamakwerhu lavantshwa, ku katsa na Jan Sebín na Jaroslav Hála, leswaku va rhangela hi ku hiseka. Tatana wa Jaroslav u khomiwe hi 1948 (kutani endzhaku ka nkarhi a lovela ekhotsweni), kambe Jaroslav u ve xikombiso lexinene ni xihlovo lexikulu xa xikhutazo eka vamakwerhu vo tala. Va te loko va huma vo kuma nhlayo ya Timbhoni leti chivirikaka etikweni rero hinkwaro (khale ka Czechoslovakia) yi andze hi 52 wa tiphesente emalembeni mambirhi, ku suka eka 1 581 ku ya eka 2 403. Elembeni leri landzeleke ku ve ni ku andza ka tiphesente ta 38.

Hi 1951 loko buku leyi nge “Let God Be True” yi humesiwa hi Xiczech yi ri swiyenge swa tsevu, yi pfune ngopfu leswaku ku andza ku ya emahlweni. Buku leyi a yi ta tirhiseriwa ku fambisa tidyondzo ta Bibele. A yi tamele leswi swichudeni a swi fanele swi swi tiva leswaku swi sungula ku hanya vutomi bya ku tirhela Yehovha.

Hambiswiritano, vatirheli va Vukhomunisi a va siringiwa hi ntirho wa Timbhoni ta Yehovha. Hi lembe ra 1952 ku tlhekeke nguva yin’wana ya nxaniso wa mangava eka vanhu va Yehovha.

Ku Nghena ‘eKheleni Ra Ndzilo’ Nakambe

Hi February 4, 1952, hi matakuxa, Makwerhu Müller u tlhele a khomiwa hi Vatirhi va Vuhlayiseki va Mfumo. Sweswi, va fike va n’wi pfala mahlo kutani va n’wi yisa ekhotsweni. Endzhaku ka nkarhi u tsale a ku: “Emalembeni ya 14 lama landzeleke, a ndzi nga pfumeleriwi ku huma ekamareni ra le khotsweni loko ndzi nga pfariwanga mahlo. Endzhaku ka masiku mambirhi, mukonanisi a a hamba a ndzi teka hi ya ehofisini yakwe. A ndzi fika ndzi konanisiwa nkarhi wo leha, va ri karhi va ringeta ku ndzi kuca ku pfumela leswaku a ndzi ri nhlori nileswaku ndzi muxengi. Maphorisa ma tsale swiviko swo tala, kutani swi cukumetiwa ku tlhela ku tsariwa swiviko swin’wana leswintshwa. Vakonanisi va hambete va ringeta tindlela letintshwa leswaku xiviko xa kona xi kota ku famba xi ri ni xihehlonyana xa mavunwa. A ndzi pfumelanga nikatsongo ku sayina swiviko sweswo. Emalembeni ya 16 lama landzeleke loko se ndzi ntshunxekile, mutirhela-mfumo wa le ka Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko u ndzi byele leswaku vito ra mina ri tsariwe eka mavito ya lava nga ta funyisiwa buwa. Hi March 27, 1953, ndzi pfariwe mahlo kutani ndzi yisiwa ehubyeni le Pankrác. Mina ni vatirhi-kulorhi hi tshikileriwe ngopfu emianakanyweni. Ku tengiwa ka mhaka ya kona ku teke masiku mambirhi. A yi tengiwa exihundleni lexikulu. Switshamo leswi hi ntolovelo ku tshamaka vanhu lava nga vahlaleri, a swi lemiwe hi vakonanisi va le ka Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko.”

Hilaha swi endlekeke hakona, hi February 4, 1952, a ku ri siku ra ku khometeriwa ka vamakwerhu eCzechoslovakia. Esikwini rero Vatirhi va Vuhlayiseki va Mfumo va khome Timbhoni ta Yehovha ta 109 (va xinuna a va ri 104, va xisati a va ri 5).

Un’wana wa lava yisiweke ekhotsweni hi siku rero a ku ri Emílie Macíčková. U ri: “Hi February 4, 1952, loko nuna wanga a ri exibedlhele, ku fike vavanuna vanharhu ni wansati un’we va huma eka Vatirhi va Vuhlayiseki va Mfumo hi nkarhi wa 3:30 a.m. Hiloko va ndzi khoma. Kutani va ngundzuvanya yindlu, va teka leswi va swi kumaka. Va ndzi yise eka Ndzawulo ya Maphorisa ya Xifundzha le Ostrava. Timbhoni a ti tele kwalaho. A hi khotsiwa hi ri ntshungu. Va hi nghenise emakamareni lawa ma ha ku chuchutiwaka kambe a ma nun’hwa ngopfu, va hi nyika mati yo titimela hi hlamba hi wona kutani va lotlela minyangwa ya tinsimbi. Loko va lava ku hi yisa endhawini yo karhi, a va rhanga hi ku hi vehela manghilazi ya ntima ematihlweni. A va tisa vakanganyisi emakamareni ya hina, kambe a hi bulanga tin’wana na vona handle ka ku va byela hi ta Mfumo wa Xikwembu. Vaxisi volavo a va yimbelela ni tinsimu ta hina ta Mfumo, va tlhela va endla onge va khongela—valala va hina a va endla matshalatshala wolawo leswaku va hi heta mongo, kambe Yehovha u hi tiyisile!”

Ku Tengiwa Ka Mhaka Leyikulu ePrague

Enkarhini lowu a ku tengiwa timhaka to tala ta politiki eCzechoslovakia. Swigwevo leswi a swi humesiwa endzhaku ka ku tengiwa loku a swi chavisa—a ku ri ku tshama malembe yo tala ekhotsweni kumbe ku dlayiwa. Ku tengiwa ka mhaka ya Timbhoni ta Yehovha hi March 27 na 28, 1953, ku endleke hi wona nkarhi lowu. Exihundleni, a ku tengiwa milandzu yimbirhi leyi sekeriweke eka vunwa, leyi hehliweke valanguteri lavakulu va Timbhoni ta Yehovha. Wa vumbirhi wu tengiwe endzhaku ka n’hweti loko ku tengiwe lowo sungula. Swigwevo swa kona hi leswi: “Müller na Fogel: va gweviwe ku tshama ekhotsweni malembe ya 18. Lava hehliwaka ku nga Sebín, Gros na Hála: malembe ya 15; Nahálka: malembe ya 12; Novák: malembe ya 8; kasi Porubský: malembe ya 5. Vahehliwa hinkwavo va nga ha tekeriwa nhundzu ya vona ni malunghelo ya ku tshama laha tikweni.”

Rungula leri tivisiweke vanhu van’wana malunghana ni milandzu leyi a ri kumeka eka maphepha-hungu ntsena. Ma vule yini? Xikombiso xa kona i xiviko lexi soholotiweke lexi humeke hi March 30 lembe rero, eka phepha-hungu ra Makhomunisi ra Rudé právo (Nawu Wo Tshwuka): “Valweri va mfumo wa Amerika, hi ku venga ka vona xidemokrati xa vanhu xa Czechoslovakia, va tikarhatela ku hambukisa mintshungu ya hina endleleni ya Vusoxalisi . . . Huvo ya xifundzha le Prague yi langutane ni xivumbeko xin’wana xa ntirho lowu onhaka wa valweri va mfumo wa Amerika . . . Lava a va tengisiwa a ku ri swirho swa mpambukwa wa vukhongeri lowu vanhu va wona va tivulaka Timbhoni ta Yehovha. Nhlengeletano leyi, leyi kongomisiwaka eBrooklyn, le U.S.A., leyi yirisiweke etikweni ra hina ku sukela hi 1949 hikwalaho ka mimboyamelo ya yona leyi onhaka, hi vukanganyisi yi nghenise mianakanyo leyi onhaka eCzechoslovakia, yi tiendla Vukreste lebyi tengeke leswaku yi onha moya lowunene wa mintshungu ya hina, yi khutaza ku vengiwa ka Mfumo ni milawu ya wona, yi endla leswaku vaseketeri va yona va lunghekela nyimpi leyi vona va nga ta va vaseketeri va vona lavakulu.”

Ku soholotiwa loku ka timhaka leswaku ku yimeleriwa swiendlo swa huvo, ku boxe ntila lowu ku fambiweke eka wona etikweni rero hinkwaro.

Ku Kuma Vanhu Lava Fanaka Ni Tinyimpfu eMakhotsweni

Hambiswiritano, ni le khotsweni a yi ri kona minkarhi ya ku nyikela vumbhoni. A ku laveka mano, kambe vamakwerhu va yi kumile ndlela yo humelela. Ekhotsweni a ku ri ni vanhu lava amukeleke ntiyiso wa Bibele. Un’wana wa vona a ku ri František Janeček, wa le Čáslav. Yena u tsundzuka leswi: “Enkarhini wa nyimpi, a ndzi hlanganyela eka nhlangano lowu Kanetaka. Hi 1948, a ndzi nga pfumelelani ni muxaka lowuntshwa wa madzolonga, naswona tanihi leswi a ndzi swi kombisa leswaku vuhomboloki a ndzi twanani na byona, ndzi gweviwe malembe ya 11 ekhotsweni. Loko ndzi ri ekhotsweni ndzi pfumeleriwile leswaku ndzi va ni Bibele, naswona a ndzi dyondzisa van’wana ha yona loko ku nga tirhiwi. Hikwalaho, vamakwerhu a va vona onge ndzi muprista. A hi tshama emiakweni yo hambana, kambe minkarhi yin’wana a hi averiwa ku rindza nivusiku, a hi vuriwa varindzi va ndzilo, a hi rindza ehandle ka miako leyi yo tshama eka yona. Hi vusiku byin’wana loko ndza ha rindzile, a ku titimela ngopfu kasi xibakabaka a xi lemiwe hi tinyeleti. Mukhotsiwa un’wana loyi na yena a a sungula ntirho wakwe wa ku rindza u hume emuakweni wa le kusuhi. Hiloko ndzi ku eka yena, ‘Hawu, kasi na wena u tirhela Faro?’ Yena u ndzi vutisile a ku, ‘Wa n’wi tiva Faro leswaku a a ri mani?’ ‘Ina, a a ri mufumi wa Egipta.’ ‘Leswaku a a fanekisela mani swona wa swi tiva?’ ‘Doo!’ ‘Tshinela la, ndzi ta ku byela.’ Hi rhendzeleke swin’we ku ringana tiawara timbirhi, kutani a ndzi nyika nhlamuselo leyinene. Ndzi endle nhluvuko wa xihatla. Xikwembu xi ndzi rhandzile naswona xi swi vonile leswaku a ndzi wu rhandza ntiyiso.” František u hlanganyele ni Timbhoni ta Yehovha a dyondza Bibele, ku nga ri khale a a vika tiawara ta kwalomu ka 70 ku ya eka 80 entirhweni wa Yehovha n’hweti yin’wana ni yin’wana.

Vo tala lava dyondzeke ntiyiso ekhotsweni va khuvuriwe kona. A swi endliwa njhani? Ladislav Šmejkal, loyi a dyondzeke ntiyiso loko a ha ri mukhotsiwa wa politiki, wa hlamusela: “Emugodini lowu a hi tirha eka wona, a hi kota ku fika emadan’wini lama tirhisiwaka hi michini yo nghenisa moya wo phyuphyisa emugodini. Hi June 1956, swin’we ni van’wana vo hlayanyana, ndzi khuvuriwile eka rin’wana ra madamu lawa. A swi nga olovi hikuva a hi fanele hi endla sweswo hi nkarhi wo koma wa ku wisa hi nga si sungula ntirho wa nindzhenga. Hiloko hi teka swo rhangisa ha swona, hi ya laha a ku ri ni mati, hi fika hi khuvuriwa, kutani hi cinca swiambalo hi ku hatlisa, hi tlhelela entirhweni.” Va tlangerile leswi Yehovha a pfuneke malandza yakwe leswaku ma kuma ndlela yo kombisa ku tinyiketela ka wona, ma yingisa xileriso xa Yesu Kreste.—Mat. 28:19, 20.

“Vakwetsimi” eMigodini Ya Malahla

Ku yirisiwa ka Timbhoni ta Yehovha ku sindzisiwe hi tindlela to tala ni hi marhengu yo hambana-hambana. A ku siyana hi ku ya hi tindhawu kumbe hi minkarhi. Ehansi ka swiyimo hinkwaswo, vamakwerhu va tikarhatele ku hlayisa vutshembeki bya vona bya Vukreste hi ku landza ripfalo ra vona. Hikwalaho ka sweswo, vo tala va khotsiwile.

Kutani hi 1958, hikwalaho ka xileriso xa hulumendhe, lava celaka malahla va le hansi ka malembe ya 30, va pfumeleriwile ku ka va nga wu ngheneli ntirho wa vusocha. Ematshan’weni ya ku rindza va kala va khomiwa kutani va yisiwa ekhotsweni—kumbexana ku ya tirhisiwa emigodini—leswaku va tshama va ntshunxekile vamakwerhu van’wana va kombele ku qachiwa va tirha emigodini. (Swiv. 22:3) Hi ndlela yoleyo “vakwetsimi” kumbe “vaprista,” hilaha vanhu a va ti vitana hakona Timbhoni leti, a va qachiwa minkarhi yo tala. Naswona tanihi leswi a ku ri ni Timbhoni ta Yehovha to tala emigodini yo hambana-hambana, ti sungule ku vumba mavandlha lama tiyeke laha vamakwerhu va koteke ku wupfa emoyeni, va va vatirheli lava fanelekaka.

Ku ringana malembe ya khume, Eduard Sobička a a tirha emugodini wa le ximutanini xa Kamenné Žehrovice, ekusuhi ni doroba ra Kladno. U ri: “Loko ndzi tsundzuka kahle, nhlayo leyikulu ya vamakwerhu lava a va tirha emugodini enkarhini wo karhi lowu a ndzi qachiwe ha wona a yi ri kwalomu ka 30. A hi tirha hi minkarhi leyi siyanaka, naswona a hi veke nawu wa leswaku hi nga tshami hi ri swin’we minkarhi hinkwayo lerova hi tihambanisa ni van’wana lava tirhaka emugodini. Nilokoswiritano, hina ‘vakwetsimi,’ hi laha a hi tala ku vitaniwa hakona, a hi tshama hi vekiwe tihlo. A hi vungunyiwa ni ku rhukaniwa kambe exihundleni a hi xiximiwa.” Loko va ri kwale migodini, va yi xalamukerile minkarhi ya ku nyikela vumbhoni, naswona loko ku ri ni ku tsakela, a va fambisa tibuku ta risima ta Bibele.

Ku Tsakela Masiku Yo Wisa Ni Timbhoni Tin’wana

Hambileswi minkarhi yoleyo a yi nonon’hwa, masiku yo wisa a ma pfa ma va kona eka vanhu va Yehovha. Loko ma hleriwe khwatsi, masiku wolawo yo wisa a ma va nkarhi wa ku tiphyuphyisa ma tlhela ma aka hi tlhelo ra moya. Enkarhini lowu minhlangano a yi khomiwa hi nhlayo ya vanhu lava nga tluliki khume, ehleketa leswaku a swi ri njhani loko Timbhoni ta Yehovha ta 30 ti hlangene swin’we ku ringana vhiki rin’we kumbe mambirhi!

A swi ri swa nkoka ku hlawula lava nga ta va kona. Lava a va kunguhata sweswo a va tikarhatela ku ka va nga hlawuli lavantshwa ntsena va tshika lavakulu kumbe ku teka vamakwerhu va xinuna va tshika va xisati. A ku endliwa matshalatshala ya ku katsa vamakwerhu va Vukreste vo hlaya lava wupfeke emoyeni, lava a va ta veka tihlo eka leswi endliwaka.

Nchumu lowukulu a ku ri leswaku ku va ni xiyimiso lexi ringaneleke xa moya. Xiyimiso xa siku ni siku a xi fambisa xileswi: Xikhongelo xa nimixo, ndzimana ya siku ni ku hlayiwa ka Bibele. Minkarhi yin’wana nindzhenga a ku khomiwa minhlangano leyi tekaka awara hinkwayo. Nimadyambu a ku tala ku khomiwa nhlangano wa swilo swa moya lowu nga ni nongonoko lowu hleriweke ka ha ri emahlweni. Nkarhi lowun’wana wa siku a ku nga endliwi nchumu. Hi nkarhi lowu vamakwerhu a va tshama va tidyondzela, va tirhendzelekela, va ya eku hlambeleni, ni swin’wana swo tata xirhundzu ni rihlelo. Hakanyingi loko ku endliwa vutirheli a ku tlhela ku vekiwa ni nkarhi wa ku rhendzeleka ku voniwa ndhawu, kambe a yi ri kona ni milawu leyi nga tsariwangiki leyi a yi fanele yi landzeriwa. Ehleketa leswaku swi njhani loko ntlawa wa vanhu va 20 wu ri karhi wu famba-famba. Emitini, enhoveni ni le masin’wini, a va kuma vanhu va ndhawu yoleyo. Loko va hlangana ni munhu, un’we wa vona a a hambuka entlaweni kutani a ringeta ku burisana ni munhu yoloye. Ntlawa lowun’wana wu ya emahlweni ni ndlela.

Masiku lawa yo wisa, lama tsakeriwaka hi ntlawa, ma pfune ngopfu. A ma tiyisa ripfumelo, naswona ma hoxe xandla eku haxeni ka mahungu lamanene. Ku tekiwa ka masiku yo wisa hi ntlawa ku vumbe xisekelo xa matimu ya manguva lawa ya Timbhoni ta Yehovha etikweni leri. Hambiswiritano, malandza ya Yehovha a ma nga fanelanga ma khudzehela emoyeni.

Nhlaselo Lowu Tumbeleke

Sathana Diyavulosi, “tata wa mavunwa,” u lava ku heta vanhu mongo hi ku soholota ntiyiso ni ku onha vito lerinene ra malandza yo tshembeka ya Xikwembu. (Yoh. 8:44) U tirhise rona rhengu rero leswaku a tsanisa Vaisrayele va khale, leswaku Vayuda va lembe-xidzana ro sungula va fularhela Kreste, ni ku ringeta ku dunga vandlha ro sungula ra Vukreste. (Tinhl. 13:26–14:4; Yoh. 5:10-18; 3 Yoh. 9, 10) Vanhu van’wana lava hetisisaka makungu ya yena va tilavela ndhuma. Van’wana va nga ha vona onge leswi va swi vulaka swi lulamile, kambe va sihalala hambiloko va nga yi tivi kahle mhaka ya kona. Sathana a nga ha tirhisa tindlela leti hatimbirhi, naswona u swi endlile etikweni leri.

Xiyimo lexi a xi ri kona hi va-1950 a xi tika ngopfu eka vamakwerhu va le Czechoslovakia. Vo tala a va ri ekhotsweni. A swi nga ha koteki leswaku va kuma rungula leri humaka eyindlu-nkulu ya misava hinkwayo ya Timbhoni ta Yehovha. Van’wana lava matlotlo, a va nyika nkongomiso lowu a wu ri mavonelo ya vona kambe wu nga sekeriwanga kona eMatsalweni. (Tito 1:9; Yak. 3:1) Hikwalaho ka ntshikilelo wa nkarhi wolowo, vanhu van’wana va yime va tiya etimhakeni to karhi hambiloko va nga ti twisisi kahle. (Ringanisa Swivuriso 18:13, 17.) Va nga ri vangani va sungule “[ku] tikokela vadyondzisiwa.”—Mint. 20:30.

Malunghana ni swiendlakalo swa nkarhi wolowo, Makwerhu Müller u tsarile: “Siku rin’wana hi January 1956 ekhotsweni ra le Valdice, ndzi yisiwe ehofisini leyi a ku ri ni vavanuna vambirhi lava a va ndzi rindzerile. Va vule leswaku va huma eka Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko. Va ringete ku ndzi kuca leswaku hi ‘honisa’ tidyondzo tin’wana ta hina ta vukhongeri. A hi pfumelelananga, hiloko va komisa mbulavurisano lowu wu hatla wu hela. Hi 1957 vatirhela-mfumo van’wana vambirhi lava humaka eka Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko va ndzi endzerile. Bulo ra kona ra tiawara tinharhu a ri hambanile ni laman’wana. Ndzi swi kotile ku phofula mavonelo ya mina ni ndlela leyi Timbhoni ti titwaka ha yona malunghana ni timhaka to hambana-hambana. A va lava ngopfu ku tiva langutelo ra hina malunghana ni ntirho wa vusocha, ku pomperiwa ngati ni mavandla ya vatirhi (labor unions) ni swin’wana. Eku heteleleni un’wana wa vona u ndzi vutise a ku: ‘Nkul. Müller, xana u vona onge swi nga koteka leswaku hi va vanghana?’ Ndzi angule ndzi ku: ‘Vanhu lava nga vanghana va tolovelanile naswona vunyingi bya swilo leswi va swi rhandzaka swa fana. Hina Timbhoni ta Yehovha hi tshembela eka Xikwembu. Kambe n’wina Makhomunisi mi ri Xikwembu a xi kona. A hi nge kumani. Kambe ndzi vona onge hi nga swi kota ku hanyisana ni ku tshama endhawini yin’we.’ Mutirhela-mfumo loyi u te: ‘Ndza tsaka swinene hi nhlamulo ya wena, hikuva a hi nga ta ku tshemba loko a wu vule swin’wana.’ A ndzi ehleketa leswaku xivutiso lexi a xi vutiseriwa ku kuma loko swi ta koteka leswaku hi tlhela hi vulavurisana enkarhini lowu taka. Loko a swi ri tano, a swi ta hi tshineta swinene eka ntlhantlho wa xiyimo xa hina.”

Bulo rero ri endle leswaku ku vulavurisana ku antswa exikarhi ka vamakwerhu ni valawuri va hulumendhe. Hambiswiritano, hikwalaho ka xiyimo lexi a xi ri kona, Timbhoni tin’wana leti ti tweke hi ta mabulo wolawo, a ti ehleketa leswaku vamakwerhu volavo lava nga ni vutihlamuleri va landzule xiyimo xa vona. A swi kanakanisi leswaku van’wana lava titweke hi ndlela yoleyo a va endliwa hi ku hisekela ku ka va nga hambuki eka misinya ya milawu ya Vukreste. Hambiswiritano, va nga ri vangani lava tekeke timhaka hi ximatsi, va vule hi ku kongoma leswaku a va va tshembi vamakwerhu lava yeke ku ya vulavula ni valawuri va hulumendhe. Kambe, xana a ku ri ni xivangelo xa leswaku va nga va tshembi?

A ku katseka ni swin’wana. Juraj Kaminský loyi a tirheleke Yehovha hi ku tshembeka ku tlula malembe ya 50, wa hlamusela: “Endzhaku ka loko vamakwerhu vo tala lava rhangelaka ni vakulu va khomiwile, van’wana va lava a va rhangela emavandlheni ni le swifundzheni va sungule ku vekela vahuweleri milawu ya ku tikhoma, va longoloxa swinawanawana.” Kunene a swi ta antswa loko a ku lo “kondleteriwa ku yingisa hi ripfumelo,” hilaha muapostola Pawulo a endleke hakona! (Rhom. 16:26) Hikwalaho ka leswi nawu a wu lava leswaku vanhu va vhota, Timbhoni tin’wana a ti ya laha ku vhotiwaka kona, kambe hikwalaho ka ripfalo ra tona, a ti fika ti nga yi nghenisi vhoti yo hlawula mufumi wa politiki. Van’wana a va vona onge vanhu volavo va landzula xiyimo xa vona. Vamakwerhu van’wana, lava kumbexana a va ri ni xivangelo xo twala, a va ala ku vona laha valawuri volavo va hundzeke kona, hikwalaho ka leswi va khomeke vamakwavo lava nga Vakreste hi ndlela yo biha. Makwerhu Müller u ri: “Xiyimo lexi xi ndzi karhate ngopfu, kutani hi xixikana xa 1957, ndzi tsale papila [ndzi ri ekhotsweni], leri a ri ta pfuna vamakwerhu leswaku va languta swilo hi ndlela leyi faneleke.” Xiyenge xin’wana xa rona xi ri:

“Ku ni mhaka yin’wana leyi yi ndzi twisaka mbilu ku vava. . . . Ndzi tsundzuxa vamakwerhu leswaku minhlangano ya hina yi hleleriwe ku dyondza Matsalwa ni ku letela Timbhoni ta Yehovha leswaku ti va vatirheli vo antswa, lava fanelekaka swinene. Hikwalaho a swi amukeleki ku bula hi swa tipolitiki kumbe ku boxa marito yo hehla Mfumo eminhlanganweni, ku nga khathariseki leswaku yi khomeriwa kwihi naswona a swi na mhaka leswaku ku lo hlangana vanhu vambirhi ntsena kumbe ku tlula. Vamakwerhu, mi nga yi rivali mhaka yoleyo, naswona mi nga tshuki mi nghenisa mabulo yo tano. Xana u kona exikarhi ka n’wina loyi a hlundzukeleke mfumo hikwalaho ka leswi mina ni vamakwerhu van’wana hi nga le khotsweni? Hikwalaho mina ni vamakwerhu lavan’wana ha mi kombela leswaku mi rivalela. Mi nga tshuki mi kariha kumbe mi va ni rivengo, hikuva mhaka leyi hi yi veke emahlweni ka Xikwembu, na n’wina endlani sweswo.”—Rhom. 12:17–13:1.

Vamakwerhu vo tshembeka va khutazekile swinene hi papila leri. Jan Tesarz u te: “Hi amukele papila rakwe, leri a ri tsaleke a ri ekhotsweni hi 1957. A ri nga kombisi nikatsongo leswaku u landzula xiyimo xakwe, kambe a ku ri ku anakanyela ka Vukreste!” Kambe, van’wana a va swi vona hi tihlo rin’wana. Papila ra makwerhu Müller ri pfuxe njhekanjhekisano ni ku kanakana lokukulu.

Ku Hambana Ni Vandlha

Endzhaku ka loko ku hume xitiviso xo rivalela vunyingi bya vanhu lava khotseriweke timhaka leti khumba ka politiki hi May 1960, Timbhoni ta Yehovha to tala leti a ti ri ekhotsweni ti ntshunxiwile. A ku ri mhaka yo tsakisa! Hambileswi a ti xungetiwa, xikan’we-kan’we ti tlhele ti sungula ku chumayela mahungu lamanene. Vunyingi bya tona a byi anakanya hi xikombiso lexi vekiweke hi vaapostola va Yesu Kreste, lava loko va ntshunxiwile ekhotsweni va khongeleleke leswaku va va ni xivindzi xa ku hambeta va chumayela rito. (Mint. 4:23-31) Kambe a va ta langutana ni miringo yin’wana.

Ku kanakana ni ku pfumala ntshembo a ku dzime timitsu eka vamakwerhu. Loko Makwerhu Müller a rhumele papila eka vamakwerhu leswaku a hlamusela timhaka, van’wana lava a va sihalala eka mavonelo ya vona ni ku xopaxopa swilo, va arile leswaku ri hlayiwa emavandlheni. Hi 1959 nhlayo ya Timbhoni leti a ti gingiriteka eCzechoslovakia a yi ri 2 105, kambe vo tlula 1 000, lava a va ha vula leswaku va tirhela Yehovha, a va nga ha n’wi tirheli swin’we ni Vakreste lava a va hlanganyela na vona eku sunguleni. Varhangeri va lava va tihambaniseke, a va vula leswaku va kume mpfumelelo eyindlu-nkulu ya le Brooklyn, New York, ni le ka N. H. Knorr, loyi enkarhini wolowo a a ri muungameri wa Sosayiti ya Watch Tower.

Swiendlakalo swin’wana swi pfurhetele lava va tihambaniseke leswaku va kanakana Vakreste lava a va hlanganyela na vona. Vatirheli va hulumendhe va le Czechoslovakia se a va swi lemukile leswaku Timbhoni ta Yehovha a hi valweri va mfumo wa le Amerika, hilaha a ku ehleketiwa hakona. Nakambe a va swi tiva leswaku a swi kotekanga ku yimisa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha kumbe ku ti susumetela leswaku ti tshika ripfumelo ra tona. Hikwalaho, hulumendhe, ku nga mfumo wa Vukhomunisi wa ku fuma hi ku lerisa, yi teke goza ro vulavurisana ni Timbhoni. Bulo ra kona ri endliwe hi nsindziso. Xikongomelo xa Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko a ku ri ku tiyisekisa leswaku ndlela leyi vanhu va titwaka ha yona hi vukhongeri a yi nga fanelanga yi tirhiseriwa ku lwa ni mfumo, kambe loko swi koteka yi tirhiseriwa ku wu seketela. Minkarhi yin’wana ku burisana ka kona a ku ri ku vitaniwa ka Makwerhu Müller kumbe un’wana wa valanguteri lava famba-fambaka leswaku va ya emaphoriseni va ya konanisiwa. Siku rin’wana, a va sungula hi ku pfuxa bulo ra xinghana exitolo.

Van’wana lava languteke, hi ku ka va nga swi tivi kahle leswi endlekaka, a va ehleketa leswaku vamakwerhu lava va tirhisana ni Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko. Mavito ya van’wana va vamakwerhu lava a ma tsariwe swin’we ni ya vanhu lava va endlaka xinghana ni mfumo, naswona a ku vuriwa leswaku va cinca swihloko leswi nga ta kandziyisiwa leswaku swi pfumelelana ni leswi laviwaka hi Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko.

Xikhutazo Xa Rirhandzu Xa Ku “Lava Yehovha”

Makwerhu Knorr a a karhateke ngopfu hi ntirho wa Hosi ni hi lava a va tikarhatela ku tirha hi ku tshembeka ni nhlengeletano ya Yehovha. Hi December 7, 1961, u tsalele vamakwerhu va le Czechoslovakia papila, laha a kandziyiseke matsalwa yo tanihi Mikiya 2:12 na Pisalema 133:1. U hlamusele laha Sosayiti yi yimaka kona etimhakeni to hambana-hambana, a tlhela a phofula ku seketela ka yena vamakwerhu vo karhi lava a va rhwexiwe vutihlamuleri. Kunene, lexi a ku ri xikhutazo xa rirhandzu eka vamakwerhu leswaku va “lava Yehovha”—ku twisisa ndlela leyi moya wa Yehovha a wu tirha ha yona eku hetisiseni ka rito ra yena kutani va tirha hi vun’we swin’we ni vayimeri lava a va tirhisiwa hi Yehovha. (Zak. 8:21) Ndzimana yin’wana ya papila rero yi ri:

“Eka Vamakwerhu lava Rhandzekaka: . . . Rungula leri ndzi ri kumeke ri kombisa leswaku vunyingi bya vamakwerhu eCzechoslovakia byi hlayisa vun’we bya Vukreste hi ndlela leyi faneleke, kambe hikwalaho ka leswi tindlela to hundziselana rungula ti nga riki tinene, va nga ri vangani va sungule ku kanakana hikwalaho ka mavarivari ni rihlevo, sweswo swi vange leswaku van’wana va teka ya vona ndlela kumbe ku tshika ku tisa swiviko swa ntirho wa nsimu. Sweswo swi ta endla leswaku van’wana vo hlayanyana va nga tsaki naswona va karhateka, ana se swi endlekile eka van’wana. Hikwalaho, ndzi tsalela ku mi tivisa leswaku Sosayiti yi teka Makwerhu Adam Januška na Makwerhu Bohumil Müller ni vamakwerhu lava tirhisanaka na vona, va ri valanguteri va Vukreste lava nga ni vutihlamuleri eCzechoslovakia, naswona ndza mi khongotela leswaku mi tsundzuka marito ya Pawulo eka Vaheveru 13:1, 7, 17. Vamakwerhu lava va mi khathalela naswona va ringeta ku mi pfuna leswaku mi tshembeka eka Yehovha Xikwembu. Hikwalaho khomisanani na vona hi ku titsongahata, hi ndlela yoleyo va ta tirha na n’wina, leswaku hinkwenu mi dzunisa Yehovha.” Hambiswiritano, lexi twisaka ku vava, endzhaku ka loko ku amukeriwe papila leri, Adam Januška u susiwile eku hlanganyeleni hikwalaho ka xiendlo lexi nga n’wi faneriki Mukreste.

Van’wana va ri tlangerile papila ra Makwerhu Knorr, kambe van’wana a va pfumelanga ku ololoxiwa hi ndzayo ya rona. Entiyisweni, hi 1962 swiphiqo swi andzile. Ku humesiwe ntlhandlamano wa swihloko eka Xihondzo xo Rindza leswi a swi hlamusela leswaku vutihlamuleri bya Mukreste byi le ka Xikwembu ku sungula, valawuri lava fumaka va tiko, “valawuri lava tlakukeke” lava ku vulavuriwaka ha vona eka Varhoma 13:1 va ta endzhaku. Leswi swi kandziyisiweke swi lulamise ndlela leyi a hi languta swilo ha yona. Lava a va pfumala ntshembo ni ku xopaxopa swilo, va haxe mavarivari ya leswaku Makwerhu Müller u teke swihloko a swi soholota a ri karhi a kongomisiwa hi Ndzayo ya Vutirheli bya Tiko. Ku fanele ku endliwa yini? Ematshan’weni ya ku tlanga hi nkarhi wa vona va ringeta ku khorwisa lava enkarhini wolowo a va nga lavi ku pfumela, vamakwerhu va lo langutana ni ntirho wo chumayela mahungu lamanene eka lava a va ri ni ndlala ni torha ra leswo lulama.

Emalembeni lama landzeleke van’wana lava a va siye nhlengeletano va swi vonile leswaku Yehovha wa yi katekisa kutani va kombela ku vuya. Hambiswiritano, a ku ri ni van’wana lava hambeteke ni ku tihambanisa ku fikela hi 1989 loko Huvo leyi Fumaka yi rhumele papila leri a ri tsariwe hi ndlela ya tintswalo, a ri ku, “Eka Lava Tsakelaka Ku Gandzela Yehovha Ni Ku N’wi Tirhela Hi Vun’we.” Papila rero ri yise nyingiso eka vuprofeta byo fana na Zakariya 8:20, 21 na Esaya 60:22, lebyi hetisekaka sweswi. Ri kandziyise ndzayo ya Matsalwa ni misinya ya milawu leyi kumekaka eka Matewu 24:45-47, 1 Vakorinto 10:21, 22 na Vaefesa 4:16. Kutani papila leri ri vule ni leswi:

“Swi hi twisa ku vava leswi ku fikela sweswi, mi nga hlanganyeliki hi ku hiseka elunghiselelweni ra le tilweni ni le ka mafambiselo lama landzeriwaka hi vanhu va Xikwembu etindhawini hinkwato ta misava. Hi tsalela ku mi khutaza leswaku mi kombisa ku tsakela ka n’wina ku tirha hi vun’we ni nhlengeletano ya Yehovha leyi vonakaka, hilaha yi fambisiwaka hakona emisaveni hinkwayo ni le tikweni ra ka n’wina. Mi nga kombisa ku navela lokunene ka n’wina hi ku amukela vamakwerhu lava hi va hlawuleke. Va swi lunghekerile ku hlela nkarhi wo mi hlayela papila leri. Mi fanele mi va tshemba hi mbilu hinkwayo vamakwerhu lava taka eka n’wina kutani va tirhula eka n’wina hi papila leri, va vula leswaku va rhumiwe hi hina. I lunghelo ra vona ku mi rhamba leswaku mi tlhelela entlhambini wun’we, mi nga ha hambani na vona.—Yoh. 10:16.”

Goza leri ri tekiweke hi Huvo leyi Fumaka ri hoxe xandla swinene eku lulamiseni ka xiyimo lexi a xi vangiwe hi nhlaselo lowu tumbeleke wa Sathana emavandlheni ya nkarhi wolowo, laha a ma nga swi koti ku amukela rungula leri humaka enhlengeletanweni ya Yehovha leyi vonakaka.

Ku Hlela Ni Ku Leteleriwa Ntirho Lowu Engetelekeke

Endzhaku ka ku humesiwa ka Timbhoni ekhotsweni hi 1960, ntirho wa ku chumayeriwa ka mahungu lamanene ematikweni ya Czech a wa ha ri wukulu. Leswaku sweswo swi endliwa, a swi ri swa nkoka leswaku ku hleriwa khwatsi ni ku letela van’wana. Ku endliwa ka sweswo ehansi ka swiyimo swo nonon’hwa leswi a swi ri kona enkarhini wolowo swi kombise kahle leswaku Yehovha u nyika nsirhelelo wa rirhandzu naswona wa katekisa.

Ndzima leyikulu leyi boxiweke eku hleriweni ka swa le tilweni a ku ri ku simekiwa ka Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo hi 1961, leswaku valanguteri lava famba-fambaka ni malandza ya vandlha (sweswi va vuriwa valanguteri lava ungamelaka) va nyikiwa ndzetelo wo hlawuleka lowu humaka eBibeleni. Karel Plzák, wa le Prague, loyi enkarhini wolowo a a ri mulanguteri wa xifundzha, wa ha wu tsundzuka ntlawa wo sungula wa xikolo lexi. A xi ta khomeriwa eKarlovy Vary. Lexi hlamarisaka, Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko na vona va ku tivile laha a xi ta khomeriwa kona. Hikwalaho, hi xitshuketa ku endliwe lunghiselelo rin’wana ra leswaku vamakwerhu va hlangana endhawini ya le xihundleni.

Enkarhini wolowo vamakwerhu vo tala lava ha riki vantshwa hi malembe a va swi vona leswaku ntirho wa Yehovha i wa nkoka. Van’wana va endle nhluvuko hi ku hatlisa kutani hi va rhambile leswaku va vuyeriwa eka Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo. Un’wana wa vona, ku nga Jaromír Leneček, u ve mufambisi wa dyondzo ya buku ya vandlha a ri ni malembe ya 14 hi vukhale. Loko a khoma lembe ra vu-16, u vekiwe ku va mupfuni wa mulanguteri wa vandlha, kasi loko a ri ni malembe ya 20, u rhambiwe ku ya eka Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo. Sweswi i xirho xa Komiti ya Rhavi.

Nongonoko wun’wana wa vuleteri lowu simekiweke hi 1961 wu hoxe xandla swinene eku hluvukisiweni ka ntikelo wa vutirheli bya nsimu. Muhuweleri la nga ni ntokoto a a averiwa ku letela la nga riki na ntokoto. A va tshama ehansi va lunghiselela kutani va famba swin’we entirhweni wa nsimu. Xikongomelo a ku ri ku pfuna loyi a leteriwaka leswaku na yena a ta kota ku pfuna van’wana. Enkarhini wolowo leswi a swi koteka a ku ri ku chumayela hi xitshuketa ntsena, kambe vuleteri lebyi byi pfune vo tala leswaku va va vadzunisi va Yehovha lava humelelaka.

Ehansi ka mfumo wa nsindziso, hakanyingi leswi rhumeriwaka hi poso swi rhanga swi kambisisiwa hi hulumendhe. Kutani eCzechoslovakia valanguteri lava famba-fambaka a va endla ntirho lowukulu eku hundziseni ka rungula ra swa le tilweni. Nkarhi wa ku endza ka mulanguteri wa xifundzha a wu tshama wu rindzeriwe hi mahlo-ngati. Eduard Sobička wa tsundzuka: “Mulanguteri la famba-fambaka a a boheka ku kuma ntirho wo tihanyisa, hi ndlela yoleyo a a kota ku tirha ni mavandlha hi mahelo-vhiki man’wana ni man’wana ya vumbirhi ku sukela hi Ravuntlhanu ku ya fika hi Sonto nimadyambu—masiku ya kwalomu ka ntlhanu hi n’hweti. Lowu hi wona nkarhi lowu valanguteri va xifundzha va le matikweni lama ntshunxekeke va wu hetaka ni mavandlha hi vhiki. Hikwalaho ka sweswo, hakanyingi xifundzha a xi va ni mavandlha ya tsevu ntsena.” Hi ku tirhisa vamakwerhu lava, mavandlha a ma kota ku amukela rungula, naswona a ma kuma rungula hi nkarhi lowu faneleke.

Loko Vuxiyaxiya Byi Rivariwile

Minkarhi yin’wana loko ntirho wu famba kahle, a swi olova ku rivala leswaku Timbhoni ta Yehovha ta ha yirisiwile. Vamakwerhu lava langutelaka a va khutaza leswaku mintirho hinkwayo yi endliwa hi vuxiyaxiya. Kambe van’wana a va nga enerisiwi hi tindlela leti a ti tirhisiwa. A va lava ku vona mihandzu hi ku hatlisa.

Siku rin’wana hi 1963 le phakeni ya le Prague, vamakwerhu vambirhi va hlengelete ntshungu wa vanhu. Hiloko un’wana wa vamakwerhu lava a khandziya ehenhla ka bence, a sungula ku chumayela. Loko munhu un’wana entshungwini wolowo a sungula ku kaneta, makwerhu loyi u vule leswaku i muyimeri wa Diyavulosi. Ko ta ta fika maphorisa kutani va vutisa mavito ya vamakwerhu lava, kambe a swi helelanga kwalaho. Xiendlakalo lexi xi endle leswaku maphorisa ma sungula ku ya ehenhla ni le ehansi ma ngundzuvanya. Ku nga si hela masiku ma nga ri mangani, vamakwerhu vo tlula 100 va le Prague va yisiwe ekhotsweni. Swi ve ni vuyelo byimbirhi—vamakwerhu va tengisiwile ehubyeni naswona va kume dyondzo. Tsevu wa lava va khomiweke va tengisiwile kutani va gweviwa.

Mhaka leyi a yi byi yimisanga vutirheli, kambe yi tsundzuxe vamakwerhu hi xilaveko xo tirhisa vutlhari. (Swiv. 3:21, 22) Sweswo a swi ri swa nkoka swinene hi va-1960 laha a ku ri ni ntshembo wa leswaku ku yirisiwa ka ntirho ku ta hela.

Xana Ntshunxeko Wa Vugandzeri A Wu Tshinele?

Hi lembe ra 1968 ku ve ni ku cinca loku a ku nga languteriwanga. Lava a va vuriwa Makhomunisi yo antswa va sungule ku fuma, va lwela ku simeka xidimokrati. Vanhu va ku tsakerile ku cinca loku, naswona a ku ri karhi ku vulavuriwa hi “vusoxalisi lebyi nga ni vumunhu.”

Xana Timbhoni ta Yehovha ti titwise ku yini hi ku cinca loku? A ti nga ri na mhaka ngopfu ni sweswo. Hambileswi a ti ku tsakela ku ntshunxeka eka fambiselo leri a ri ri kona, hi ntshembo wa leswaku kumbexana ku yirisiwa ku nga hela, a ti kalanga ti va ni matlotlo, hikuva a ti nga lavi ku tisola enkarhini lowu taka. A a ti endle xiboho lexinene. (Swiv. 2:10, 11; 9:10) Endzhaku ka tin’hweti ta nhungu ta ntshunxeko wo karhi, mavuthu ya ntlhanu ya matiko ya Warsaw Pact ma nghene eCzechoslovakia. Masocha ya kwalomu ka 750 000 ni mimovha ya matlhari ya 6 000 swi hlasele swi herisa “vusoxalisi lebyi nga ni vumunhu.” Vanhu a va nga ha tivi leswaku va ta khoma kwihi. Hambiswiritano, ku hlayisa vukala-tlhelo ka Timbhoni ta Yehovha enkarhini wa ku “cinca ka swilo ePrague” ku ti pfunile swinene emalembeni lama landzeleke hikuva valawuri va Mfumo va swi vonile leswaku Timbhoni ta Yehovha a ti yi xungeti hulumendhe.

Lexi hlamarisaka, endzhaku ka swiendlakalo sweswo vaaki va Czechoslovak va kume nkarhi wo famba va ntshunxekile va ya ematikweni ya Yuropa Vupela-dyambu, hambileswi nkarhi wa kona a wu komile. Timbhoni ta Yehovha to tala ti wu tirhisile nkarhi lowu, ngopfu-ngopfu hikwalaho ka leswi a ku ri ni Tinhlengeletano ta Matiko Hinkwawo leti nga ni xihloko lexi nge “Ku Rhula eMisaveni,” leti a ti hleriwile lembe rero. Vamakwerhu va kwalomu ka 300 lava humaka eCzechoslovakia hinkwaro va teke riendzo ro ya eNuremberg, le Jarimani Vupela-dyambu, ku nga doroba leri a ri ri kusuhi ni laha ku nga ni ntsombano. Swi va nyike matimba lama engetelekeke ya moya. Hambiswiritano, ku nga ri khale mindzilakana yi tlhele yi pfariwa.

Eku sunguleni ka va-1970 ku sungule nguva leyi vuriwaka ku ololoxiwa ka timhaka ta politiki. Vaseketeri va nhlangano lowu pfukelaka wa 1968 va susiwe ha un’we-un’we etimhakeni ta politiki ni ta rixaka. Vanhu va kwalomu ka 30 000 va khumbekile. N’we-xa-mune xa Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko a va seketela nhlangano lowu wo pfukela, kutani va heleriwe hi mintirho. Van’wana a va vula leswaku Tinguva ta Munyama ti vuyile.

Hambileswi nkarhi lowu a wu hambanile ni wa va-1950, hi wona nkarhi lowu Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko va nga tlhela va veka tihlo entirhweni wa Timbhoni ta Yehovha. Etindhawini tin’wana ta tiko, vamakwerhu va khotsiwile. Timbhoni a ti tshikanga ku chumayela, kambe a ti tirhisa vuxiyaxiya ngopfu.

“Malembe Ya Tsevu Wa Magidi Ya Vukona Bya Munhu”

Hi 1969 magazini wa Xihondzo xo Rindza wa Xiczech wu sungule ku humesa ntlhandlamano wa swihloko leswi a swi sekeriwe ebukwini leyi nge Life Everlasting—In Freedom of the Sons of God. Ndzima 1, ehansi ka xihlokwana lexi nge, “Ku Hela Ka Malembe Ya Tsevu Wa Magidi Ya Vukona Bya Munhu,” a yi ri ni nhlamuselo ya Yubili ni ntlhandlamano wa minkarhi wa le Bibeleni. Rungula leri ri va khutazile van’wana; ri tlhele ri pfuxa swivutiso swo tala ni ku kanakana.

Hofisi ya le Czechoslovakia yi rhumele papila ra February 22, 1972, emavandlheni hinkwawo. A ri tamele nhlamuselo yo leha leyi hlamuselaka leswaku a hi fanelanga hi kandziyisa leswaku Armagedoni yi ta fika hi siku rihi. Ri kombise leswaku ku hava buku ya Sosayiti leyi tshameke yi boxa lembe ro karhi leri Armagedoni yi nga ta fika ha rona. Papila leri ri gimete hi ku: “Timbhoni ta Yehovha emisaveni hinkwayo ta yi tiva mhaka leyi, naswona a nga kona loyi a faneleke a vula leswi humaka eka yena malunghana ni leswi nga ta endleka emahlweni kumbe endzhaku ka 1975. Matsalwa a ma ku seketeli ku boxa sweswo, naswona swi nga ha kavanyeta ntirho wo chumayela. Hikwalaho, tikarhateni leswaku ‘hinkwenu mi vulavula hi ku twanana, ni leswaku ku nga tshuki ku va ni ku avana exikarhi ka n’wina, kambe mi hlangana hilaha ku faneleke emianakanyweni yin’we ni le ndleleni yin’we yo ehleketa.’ (1 Kor. 1:10) Hikuva malunghana ni siku ra kona ni nkarhi wa kona a ku na munhu la swi tivaka.”—Mat. 24:36.

Leswi Swi Endlekeke

Hi February 1975 vamakwerhu vo hlayanyana va khomiwe hi maphorisa lawa a ma ngundzuvanya. Hi ku famba ka lembe rero ku khomiwe van’wana etindhawini to hambana-hambana ta tiko. Stanislav Šimek, wa le Brno, loyi a tshameke a khotsiwa ko hlayanyana, u ri: “Hi September 30, 1975, ndzi khomiwile kutani ku ngundzuvanyiwa ndhawu leyi a ndzi tshama eka yona ni laha a ndzi tirha kona. Maphorisa ma kume masaka ya ntlhanu ya tibuku. Endzhaku ka nkarhi ndzi kume leswaku Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko va kwalomu ka 200 a va ri kona eku ngundzuvanyeni koloko. Va ngundzuvanye makaya ya 40 kutani va kuma tibuku leti endlaka hafu ya thani. Hi gweviwe ku tshama ekhotsweni tin’hweti ta 13 kumbe 14.”

Lava a va ngundzuvanya tiyindlu a va ri ni nsele. Makaya ya valanguteri hakanyingi a ma tshama ni swiviko swa vandlha, naswona a swi nga olovi ku swi tumbeta kahle. Hambiswiritano, minkarhi yo hlayanyana, Yehovha u pfale mahlo ya lava a va lava ku vavisa malandza ya yena. Makwerhu Mařák, wa le Plzeň, u tsundzuka leswi: “Enkarhini wolowo a ndzi ri mulanguteri wa nsimu. Kutani evuhirini lebyi a byi ri ni tinyangwa ta nghilazi, a ndzi khonete mvhilopho leyi nga ni swiviko swa nsimu, minyikelo ni nxaxamelo wa mavito ya vakulu ni malandza ya vutirheli hinkwavo. Kuteloko vavanuna lava va ngundzuvanyaka va tshinela evuhirini lebyi, nkatanga a ndzi tlhava hi tihlo kutani hi mbilu a sungula ku khongela eka Yehovha. Vavanuna lava a va yi langutile mvhilopho yo kwalala, kumbe swi nga ha endleka leswaku mahlo ya vona a ma pfariwile, hikuva a va yi vonanga. Hi nkhense Yehovha hi mbilu hinkwayo hikwalaho ka nsirhelelo wa yena.”

Ndlela leyi valawuri va Mfumo ni vamakwerhu a va tirhisana ha yona a yi pfa yi hlekisa. Michal Fazekaš, la khuvuriweke hi 1936 kutani a khotsiwa ko hlayanyana, u ve ni ntokoto lowu landzelaka: “Hi 1975, ndzi tlhele ndzi gweviwa. Kambe sweswi a ndzi pfaleriwanga. Hambiswiritano, lexi hlamarisaka, hi lembe rero, enkhubyeni wa lembe ra vu-30 ra ku hela ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava, mudende wa mina wu tlakusiwile tanihi hakelo ya ‘ku lwela ku tsanisa mavuthu lama hlomeke ya Mfumo wa Jarimani’ hikwalaho ka leswi a ndzi yisiwe ekampeni ya nxaniso hi ku hlayisa vukala-tlhelo bya Vukreste.”

Ku Hlela Masimu Ya Vandlha

Hi February 1, 1976, komiti ya tiko ya swirho swa ntlhanu yi simekiwile leswaku yi khathalela ntirho wa Timbhoni ta Yehovha eCzechoslovakia. A yi katsa Ondřej Kadlec, Michal Moskal, Bohumil Müller (muungameri), Anton Murín na Eduard Sobička.

Loko lembe rero ri ya emahlweni, Ondřej Kadlec u ngungumerile a endzela hofisi ya rhavi ra Timbhoni ta Yehovha eFinland. Loko a ri eNdzawulweni ya Ntirho, u vone mepe wa tiko ra Finland lowu kombisaka muganga, xifundzha ni masimu ya vandlha. Loko se a vuyile a ri enhlanganweni wa komiti ya tiko, u ringanyete leswaku ku endliwa leswi fanaka eCzechoslovakia. Makwerhu Müller u kandziyise leswaku mepe wolowo wu nga sorisa vatirheli va hulumendhe kutani timhaka ti biha. Makwerhu Kadlec u tsundzuka leswi: “A ndza ha kalanga ndzi tsakela ku tlhela ndzi bula hi mhaka leyi. Kambe endzhaku ka tin’hweti timbirhi, Makwerhu Müller u yi pfuxile.” Xilaveko xa lunghiselelo rero se a xi vonaka. Ku nga ri khale mavandlha hinkwawo a ma ri tirhisa.

Kambe, xana nsimu ya le Czechoslovakia, ya mavandlha ya 220 ni miganga ya 8 ni swifundzha swa 35, a yi fanele yi avanyisiwa njhani? Ntirho wolowo wu averiwe Jaroslav Boudný, wa le Prague. U ri: “Kunene a ndzi fanele ku tirha hi matimba. Naswona ku tirhisana na Makwerhu Müller, loyi a a wu endla khwatsi ntirho wakwe, a swi tsakisa. Hi ku hiseka ni hi xikhongelo, ndzi chivirikele xiavelo xa mina. A xi katsa ku tsala magidi ya mindzilakana yo avanyisa masimu ya mavandlha ni ku dirowa.”

Ku Fikelela Masimu Man’wana

Endzhaku ka loko ku endliwe swiavelo swo sungula swa nsimu ya mavandlha, mavandlha lawa a ma ta swi kota ku tirha masimu lama nga aviwangiki ma byeriwe leswaku ma ya tirha. Ku tiyimisela ka mavandlha yo tala ku amukela swiavelo leswi engetelekeke a ku khumba mbilu, ngopfu-ngopfu eka mavandlha ya le Ostrava eMoravia. Man’wana a ma famba mpfhuka wa tikhilomitara ta 200 ku ya fika ensin’wini leyi nga aviwangiki.

Ntirho a wu hleriwa njhani? Vamakwerhu a va famba va ya tirha mahelo-vhiki hinkwawo; a va suka hi Mugqivela ni mixo va ya vuya nimadyambu hi Sonto. Mimovha a yi tshama yi tele, naswona vamakwerhu a va tihakelela mali yo famba. Nkarhi wun’wana vahuweleri a va famba mahelo-vhiki man’wana ni man’wana.

Vahuweleri a va byeriwa leswaku va fanele va endla onge i vanhu lava valangaka tiko, va siya movha wa vona ehandle ka muti, kutani va tsemakanya muti va famba hi tlhelo rin’we ntsena, va sungula mabulo ivi hakatsongo-tsongo va nyikela vumbhoni, loko ku tshuka ku va ni loyi a kanetaka, a va fanele va tlhelela emhakeni leyi va sunguleke ha yona kutani va tsema bulo hi vutlhari. Eka malembe yo ringana khume, a hi swingani swihinga leswi veke kona.

Leswaku va fikelela masimu man’wana, maphayona man’wana lawa a ma bumabumeriwe hi vakulu a ma averiwa ku ya tshama nkarhi wo karhi. Hilaha a ku endliwa hakona emalembeni lama hundzeke, a ma rhumeriwa ku ya heta vhiki kumbe ku tlula. Van’wana lava rhangeke va endla sweswo ePrague a ku ri vamakwerhu vambirhi va xisati, Marie Bambasová na Karla Pavlíčková, lava va tirheke swin’we malembe ya 30. Karla wa tsundzuka: “Marie u tshike ntirho hi 1975. Kutani hi siku ra vumbirhi endzhaku ka loko a tshike ntirho, hi khome ndlela hi ya phayona eMoravia. A yi ri nguva ya ku xanisiwa, kutani ntirho wolowo a wu ta vula khombo, ngopfu-ngopfu laha a hi ri kona. A hi tirha ekusuhi ni ndzilakana wa Austria. Makwerhu un’wana wa xisati wa kwalaho u te: ‘Mi nga fambi ni tibuku. Loko munhu o tshuka a mi kumile, n’wi byeleni leswaku mi le riendzweni ro koma, kutani mi suka endhawini yoleyo, kambe mi nga vuyi laha ka mina. Ndzi ta rhumela swilo swa n’wina endzhaku.’ Kambe Yehovha u hi katekisile. Ntokoto wa hina wo sungula malunghana ni ntirho lowu a wu tsakisa ngopfu. A hi phayona hi ndlela yoleyo lembe ni lembe naswona minkarhi hinkwayo a hi rhumeriwa etindhawini to tala.”

Nkarhi wun’wana maendzo wolawo ya ku phayona a ma va yisa ni le kulenyana. “Makwerhu, ku ni xilaveko eBulgaria! Leswi u kotaka ku vulavula Xirhaxiya, u nga wu endla kahle ntirho lowu.” Makwerhu un’wana wa le Prague u byeriwe sweswo eku heleni ka va-1970. Yena ni nsati wakwe va tinyikerile kutani va hamba va ya eBulgaria, nkarhi wun’wana a va ya kambirhi hi lembe, va hambete va endla sweswo ku ringana malembe ya 13.

Xana ntirho a wu nga talanga leswi vahuweleri va le Czech va bohekeke ku ya eBulgaria, eka swiyimo leswi a swi bihe ku tlurisa? Ntirho a wu tele eCzechoslovakia, kambe hi hala tlhelo a va navela ku pfuna laha a ku ri ni xilaveko lexikulu.

Makwerhu wa le Prague loyi a hlanganyeleke entirhweni wolowo u hlamusela hi ta nsimu ya le Bulgaria emasikwini wolawo: “Hi ntumbuluko, vanhu va le Bulgaria va ni malwandla. Sweswo swi hi pfunile leswaku hi va tolovela. Hi ku famba ka nkarhi hi twisise xiyimo xa vona. Vanhu lava a va tala ku va byela ntiyiso, a ku ri swirho swa ndyangu. Vo tala a va nga kali va ehleketa leswaku va nga vulavula ni vanhu loko va ri endleleni. Siku rin’wana, loko ndzi averiwe ku fambisa Xilahlo eSofia, ndzi wu tirhise kahle nkarhi wolowo tanihi leswi a ku ri ni vahuweleri vo hlayanyana. Hi ku tirhisa mintokoto ni minkombiso, hi kombe vahuweleri ndlela yo nyikela vumbhoni hi ‘ndlela leyi nga riki na khombo ngopfu.’ A swi ri swa nkoka ku ka munhu a nga vuli a ku, ‘Ndzi dyondza Bibele,’ kambe a a fanele a pfuxa bulo hi mhaka leyi tolovelekeke kutani hakatsongo-tsongo a nghena eBibeleni. Nkarhi wun’wana a hi ku, ‘Ndzi twe van’wana va ku Bibele yi ri . . . ’ Vahuweleri va yi amukele hi ntsako ndlela leyi leyintshwa, kutani rungula leri khumbaka Xikwembu ri sungule ku hangalakela ni le ka van’wana.”

Vatirhela-mfumo Va Hlundzukisiwa Hi Ku Tirha Hi Ku Hiseka

Matshalatshala lama engetelekeke ya ku chumayela mahungu lamanene ma hatle ma lemukiwa hi lava a va hi xanisa, hambileswi vamakwerhu a va ringeta ku tirhisa vuxiyaxiya. Vandlha ra le Nejdek, ekusuhi na Karlovy Vary, na rona ri sungule ku vekiwa tihlo hi vatirhela-mfumo va politiki ni maphorisa. Juraj Kaminský, loyi a veke mulanguteri la famba-fambaka ku ringana malembe yo tala, u ri: “Ku ni nkarhi lowu a va tibyela leswaku ntirho wa tiko leri hinkwaro a wu kongomisiwa eNejdek. Vakulukumba va Vukhomunisi a va tshamela ku bunga tindlela ta ku sivela ntirho wa hina. Ku tshame ku ta ni tintlhari ta kona ti huma ePrague, kutani ti khoma xivijo ehoteleni ya le Karlovy Vary. A ku ri ni vatirheli va hulumendhe vambirhi, vayimeri va vatirhi va tiko ni maphorisa. A ku ri ni vanhu va kwalomu ka 200.

“Xivulavuri a xi tamele buku ya hina leyi nge Ntiyiso. U hlamusele nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha nkarhi wo leha, a kombisa leswaku hi tinyiketerile naswona hi kota ku hlela swilo. Loko a fika emaninginingini ya ku ndhundhuzela Timbhoni ta Yehovha, u te: ‘Loko hi ta kota ku va hlula, hi fanele hi rhanga hi hleleka swi nyawula!’”

Ku Xanisiwa Hikwalaho Ko Xixima Yesu Kreste

A swi nga koteki ku endla leswaku maphorisa ya Vukhomunisi ma nga ri tivi siku ra Xitsundzuxo xa rifu ra Kreste. Božena Pětníková loyi a a tshama ePrague, u hi tsundzuxa hi ta xiendlakalo xo tano: “Eminkarhini yoleyo, vamakwerhu va xinuna a va nga talanga evandlheni, hikwalaho vamakwerhu va xisati a va averiwa ku khoma minhlangano emakaya ya vamakwerhu. Hakanyingi vanhu lava a va va kona enhlanganweni a va nga tluli khume. Le ndzhaku hi 1975 ntlawa wa hina a wu fanele wu hlangana wu ta tlangela Xitsundzuxo endhawini leyi a ku nga si tshama ku khomiwa nhlangano eka yona. Endzhaku ka timinete ta kwalomu ka 40, hi kavanyetiwe hi ku gogondza enyangweni, ku rahiwe rivanti hi ntamu. Nyangwa wa vanhu wu twisiwa ku vava, kutani n’wini wa muti a ya pfula. Vavanuna vanharhu va nghena, vambirhi a va ambale yunifomo ya maphorisa, un’wana a nga yi ambalanga. ‘Langutani! Manana Pětníková, a hi nga swi ehleketi leswaku hi ta ku kuma laha! Mi endla yini la?,’ ku vutisa loyi a nga ambala swa maphorisa. Ndzi angule hi moya wo rhula ndzi ku, ‘Hi tlangela Xitsundzuxo xa Yesu Kreste. Hi kombela mi tshama ehansi hi rhanga hi heta ku tlangela ka hina.’ Kambe a va lavanga ku twa nchumu. Va kombele ku vona mapasi ya hina, kutani hakatsongo-tsongo va konanisa un’wana ni un’wana va vutisa leswaku u tele ku ta endla yini. Hiloko ku landzela makwerhu wa xisati la kuleke a konanisiwa. A ndzi chuhile ndzi nga tivi leswaku u ta ku yini. Kambe ndlela leyi a hlamuleke ha yona yi hi tiyise nhlana hinkwerhu, u te: ‘Mina ndzi Mbhoni ya Yehovha, naswona ndzi chava Yehovha.’ Phorisa ri hlamule ri ku, ‘U ta ponela ku dyuhala ka wena.’ Hiloko va sindzisa leswaku hi huma, kutani loko ku fikiwa exitichini xa maphorisa xa ndhawu yoleyo, ndzi boheke ku sayina leswaku a ndzi fambisa Xitsundzuxo.”

Endzhaku ka malembe lawa ya 12, hi 1987, etindhawini tin’wana ta le Bohemia, Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko va khome vamakwerhu vo tala malunghana ni ku fambisiwa ka Xitsundzuxo. Lexi a va lava ngopfu ku xi tiva i ndhawu leyi Xitsundzuxo a xi khomiwa eka yona ni loyi a a xi fambisa. Endhawini yin’wana loko Xitsundzuxo xi hela, hinkwavo lava a va ri kona va kumiwe hi maphorisa kutani makwerhu un’wana a yisiwa ekhotsweni, a konanisiwa. Kasi eka yin’wana ndhawu, vamakwerhu vanharhu va xisati va voniwe nandzu, va hehliwe hileswaku a va endzele wansati un’wana kutani “va dyondza tibuku ta mpambukwa lowu yirisiweke wa vukhongeri lowu vitaniwaka Timbhoni ta Yehovha.”

Makwerhu un’wana wa xisati, Miluše Pavlová, u gweviwe ku ya ekhotsweni ePardubice, kambe a ku nga ri na nchumu lexi a kumiweke a xi endla, a va n’wi ehleketelela vubihi ntsena. Xivangelo xa ximfumo xa ku khomiwa ka yena hi lexi: “Xiboho xi kombisa leswaku loyi a hehliwaka a a ri karhi a hangalasa ni ku kopa tibuku leti yirisiweke. Huvo leyi ku endliwaka eka yona swikombelo yi seketele xiboho lexo sungula, yi engetele yi ku, ‘U gweveriwe leswaku a ta tshika ku endla sweswo ni leswaku van’wana na vona va ta swi tshika.’”

Ku Lunghiselela Swakudya Swa Moya

Hi nguva ya Makhomunisi, ku lunghiselela tibuku ta Bibele leswaku ti ta dyondziwa a swi endliwa hi vuxiyaxiya lebyikulu. Timbhoni to tala a ti nga yi tivi ndlela leyi tibuku a ti hundzuluxeriwa, ti kandziyisiwa ni ku tlhela ti kumeka ha yona. Vahundzuluxeri, swin’we ni lava katsekaka eku kandziyiseni ni le ku hlanganisiweni ka tibuku, a va nga tiviwi.

Muhundzuluxeri a a thayipa xihloko xa Xihondzo xo Rindza hi Xiczech ivi a xi nyika muhundzuluxeri-kulobye leswaku a xi hlaya, kutani a a nga ha ta xi vona xihloko xolexo kukondza loko a ya xi twa xi hlayiwa eminhlanganweni ya vandlha. Swilo hinkwaswo, ku katsa tibuku ni tibroxara a swi hundzuluxeriwa hi ndlela leyi. Hambiswiritano, vuhundzuluxeri a byi ri byinene. Magazini wa Xalamuka! a wu nga hundzuluxeriwi hi nkarhi wolowo.

Hambi ku ri tihuvo ta vakulu a ti nga swi tivi leswaku i vamani lava a va hundzuluxela emavandlheni ya vona. Minkarhi yin’wana loko vahundzuluxeri va ri ni ntirho wo tala, vutirheli bya vona bya nsimu a byi hunguteka, kutani vakulu a va ringeta ku va pfuna, va ehleketa leswaku kumbexana se a va sungule ku tsana hi tlhelo ra moya. Kambe vahundzuluxeri a va nga boxi leswaku va le ku endleni ka yini.

Ku sunguriwe ntirho lowukulu swinene ehansi ka swiyimo leswi swo nonon’hwa ngopfu. Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima, byi hundzuluxeriwile byi yisiwa eka Xiczech. Byi kandziyisiwile byi tlhela byi endliwa byi va tivholumo ta ntlhanu kwalaho eCzechoslovakia exikarhi ka 1982 na 1986, ivi ndyangu wun’wana ni wun’wana wa Timbhoni wu nyikiwa kopi yin’we. Ku endliwe leswi fanaka leswaku ku humesiwa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa hi Xislovak, kambe a byi hetiwanga hi nkarhi wolowo.

Ndlela Leyi Va Kandziyiseke Ha Yona Tibuku

Hi va-1950 vamakwerhu lava a va nga pfaleriwanga va endle matshalatshala lamakulu leswaku va tiyiseka leswaku vamakwavo va vona va Vakreste va wundliwa hi tlhelo ra moya. Endzhaku ka loko ntirho wa hina wu yirisiwile ni vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri va khomiwile, hakanyingi mavandlha yo tala a ma heta nkarhi wo leha ma tirhisa kopi yin’we ya Xihondzo xo Rindza. Xiyimo xi ye xi antswa hakatsongo-tsongo. Hi ku famba ka nkarhi, vandlha rin’we a ri ri ni kopi ya rona, ivi endzhakunyana ndyangu ha wun’we wu va ni kopi ya wona. Vahuweleri a va yi kopa hi voko. A va nga ri na michini yo thayipa ha yona.

Juraj Kaminský, wa le Vandlheni ra Nejdek, u hlamusela xiyimo lexi vamakwerhu va tshameke va langutana na xona. U ri: “Loko vamakwerhu va hetelele va kote ku kuma muchini wo thayipa, a wu ri wa khale. Wanuna loyi a va xaviseleke wona u wu cele a wu humesa emugodini va lo n’wi nhwii! Endzhakunyana, va kume tindlela to xava michini leyintshwa swin’we ni switirho swo kurisa swifaniso.”

Vanhu vo hambana-hambana a va hoxa xandla eku humeseni ka tibuku. Vamakwerhu va xisati vo tala, lava van’wana va vona a va ri ni malembe lama tlulaka 70, va dyondze ku thayipa. Vamakwerhu va kote ni ku ngungumerisa tibuku ti nghena emakhotsweni. Hi 1958, va sungule ku humesa Xihondzo xo Rindza lexi nga ni marito lamatsongo kambe ma vonakaka kahle. Tikopi ta wona leti nga vaka tinharhu a ti tumbetiwa endzeni ka xisibi kumbe xihlantswa-meno ivi ti rhumeleriwa vamakwerhu ekhotsweni. Loko ti fika a va ti kopa hi voko ivi va lahla leti va nga rhumeleriwa tona.

Hi 1972, Herbert Adamy u rhambiwile leswaku a ta pfuneta eku humesiweni ka tibuku. U averiwe ku langutela ku humesiwa ka tibuku eCzechoslovakia hinkwaro. U ri: “Eku sunguleni tibuku a ti kandziyisiwa hi voko hi madzana ya vahuweleri emavandlheni. Eku heteleleni—emahlweni ka ku wa ka fambiselo ra Makhomunisi—a hi ri ni michini yo kandziyisa yo hlayanyana ya manguva lawa, leyi a yi tirha kahle exihundleni, leyi a yi kota ku humesa tibuku to tala swinene ku tlula leti a ti laveka.”

Malunghana ni nkarhi lowu a va tirhisa muchini wa vona wo sungula wo kandziyisa, Makwerhu Adamy u ri: “A hi boheka ku cinca ndhawu yo gandlisela eka yona minkarhi ya mune hi lembe hi ya endhawini leyi ana se yi lunghisiweke leyi a hi nga ta kumiwa hi ku olova. Eka ‘tsima’ rin’wana ntlawa wu kandziyisile, wu hlengeleta, wu hlanganisa ni ku rhumela kwalomu ka tibuku ta 12 000. Tsima ra kona ri hete kwalomu ka vhiki. Vatirhi a va pfuka hi 4:00 nimixo naswona hakanyingi a va lata rimbambu ni vusiku ngopfu. Loko tsima ri hetiwile, a ndzi teka swiputsa leswi swa tibuku ndzi swi yisa exitichini xa le kusuhi xa xitimela. Kwalaho a ndzi fika ndzi ti nyika ntsumi, leyi minkarhi yin’wana a yi ti yisa endhawini leyi nga eka mpfhuka wa kwalomu ka 600 wa tikhilomitara.”

Hi ku famba ka nkarhi, vamakwerhu va sungule ku tiendlela michini ya vona yo kandziyisa exihundleni, etindhawini leti a va tiakele tona ta vumakelo. Va endle michini yoleyo ya 160, naswona yin’wana a yi nyikiwa vamakwerhu va le Romania.

Hi va-1980 vamakwerhu va le Czechoslovakia va sungule ku tirhisa vugandlisi bya offset, lebyi antswiseke tibuku ta vona swinene. Leswaku va endla leswi, va tiendlele michini ya vona yo gandlisa ya offset. Ku nga si hela lembe ni hafu, se a va endle 11 wa yona, leyi a yi tihoxela maphepha hi yoxe. Muchini wun’we a wu swi kota ku humesa tikopi ta 11 000 hi awara, ta xiyimo xa le henhla.

Tindhawu Timbirhi To Gandlisela Eka Tona Ti Hlaseriwa Le Prague

Eku heleni ka 1986, Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko va kote ku kuma tindhawu ta hina timbirhi to gandlisela eka tona ivi va ti pfala. Endzhaku ka ku hlaseriwa ka yin’wana ya tindhawu leti, ku humelele xiviko eka phepha-hungu ra kwalaho ra Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko. Timbhoni ti nyikiwe kopi ya xona hi phorisa leri nga ni xinghana. Xo sungula, a ku ri ni mavarivari yo ringeta ku hlanganisa Timbhoni ni mintlawa ya politiki ya le matikweni mambe. Kutani xiviko lexi xi nyike vuxokoxoko bya ntirho wa maphorisa ivi xi boxa swigwevo leswi Timbhoni ti tlhandlekiweke swona. Xi gimete hi ku pfumela hi ndlela leyi leyi hlamarisaka: “Mawatchtower ma tikhoma kahle loko ma ri ni vanhu van’wana. Ma swi rhandza ku pfuna naswona ma tirha hi matimba, kambe a ma endli swo tlula swoleswo. A ma swi lavi ku tinghenisa eka Mintlawa ya Ntirho ya Vusoxalisi ni yin’wana yo fana na yona. A ku na Muwatchtower loyi a tiviwaka hi ku yiva, ku dzaha, ku dakwa kumbe ku tirhisa swidzidzirisi hi ndlela yo biha. . . . A nga kona ni un’we wa wona loyi a tshameke a tengisiwa hikwalaho ka ku lwisana ni nawu kumbe ku va ni nandzu wa ku yiva nhundzu. Swirho swa mpambukwa lowu swi tikarhatela ku vulavula ntiyiso. A swi ma boxi mavito ya swirho leswin’wana, kambe swi vitanana ‘makwerhu.’ Minkarhi hinkwayo swi vulavula hi swona vini, naswona loko ku laveka leswaku swi ya nyikela rungula ro karhi a swi ri vuli, ku nga ri ntsena loko swi hehliwa, kambe ni loko swi vitaniwa leswaku swi ta nyikela vumbhoni.”

Ina, ku pfariwa ka ndhawu yin’we kumbe timbirhi to gandlisela eka tona a swi yimisanga ntirho wo huwelela Mfumo wa Xikwembu. Hi lembe ra 1987 ku ve ni ku engeteleka lokukulu. Ku fikeleriwe nhlohlorhi leyintshwa ya vahuweleri va 9 870 ematikweni ya Czech. Hi xiringaniso, vanhu va 699 va ve maphayona ya nkarhinyana kumbe ya nkarhi hinkwawo.

Xana A Swi Ta Koteka Ku Tsarisiwa Ximfumo?

Hi 1972 loko ku endliwe lunghiselelo ra leswaku ku va ni huvo ya vakulu emisaveni hinkwayo, leyi nga ta langutela mintirho ya vandlha rin’wana ni rin’wana ra Timbhoni ta Yehovha, lunghiselelo rero ri tirhile ni le Czechoslovakia. Hi 1976 ku simekiwe komiti leyi nga ni vanhu va ntlhanu leswaku yi ta khathalela ntirho wa Timbhoni ta Yehovha endzeni ka tiko.

Kambe, Timbhoni ta Yehovha kumbe nhlangano lowu nga ta khathalela timhaka ta tona ta ntirho leti faneleke a wu nga si tsarisiwa ximfumo, naswona a va nga ri na hofisi le Czechoslovakia leyi va nga ta endlela ntirho wa vona eka yona. Kutani hi March 1979, ku xaviwe yindlu leyi nga ni swithezi swinharhu le Prague, leyi a yi nga si hela, naswona yi tsarisiwe hi vito ra Timbhoni timbirhi. Mintlawa ya vatirhi vo tirhandzela va khume ku ya eka 12 yi tile yi ta tirha endlwini yoleyo yi cincana ku ringana vhiki. Van’wana a va ta ePrague va huma etindhawini ta le kule to kota Slovakia. Ku nga si hela tin’hweti ta tsevu, vanhu a va ta swi kota ku tshama emuakweni lowu, naswona endzhaku ka lembe, xiyenge lexi a xi ta va hofisi se a xi herile. Muako lowu wu tirhe tanihi hofisi leyi fanelekaka ku fikela hi ximun’wana xa 1994.

Eku heleni ka va-1970, a swi vonaka onge tindlela ta ku vulavurisana leswaku va tsarisiwa ximfumo ta pfuleka. Kutani hi June 1, 1979, ku yisiwe papila eHofisini ya Matsalana wa Timhaka ta Vukhongeri Swin’we ni le ka Komiti ya Riphabliki ra Vusoxalisi ra Czechoslovak. Papila ra kona a ri ku: “Hi ku titsongahata hi kombela mi hi pfumelela leswaku hi va ni mbulavurisano tanihi ntlawa wa vukhongeri lowu tiviwaka tanihi Timbhoni ta Yehovha. Hi tsakela ku mi tivisa hi xikombelo xa vanhu vo karhi lava nga ni vutihlamuleri enhlengeletanweni ya Timbhoni ta Yehovha xo kambisisa na n’wina leswaku ku lulamisiwa vuxaka lebyi nga kona exikarhi ka ntlawa lowu wa vukhongeri ni fambiselo leri nga kona ra milawu ra Riphabliki ra Vusoxalisi ra Czechoslovak.”

Nhlamulo yi vuye endzhaku ka kwalomu ka lembe, naswona mbulavurisano wu ve kona hi April 22, 1980. Endzhaku ka leswi, ku nghenisiwe xikombelo xa ku tsarisiwa ka Watch Tower Bible and Tract Society eka vanhu va Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko. Eka papila leri ro kombela mpfumelelo, nakambe a ku ri ni mhaka leyi a yi hleriwe kahle leyi a yi ri ni tinhla ta 13. Yinhla ya vuntlhanu a yi ku:

“Loko Timbhoni ta Yehovha to kala ti pfumeleriwa hi Mfumo, mavandlha hinkwawo ma ta khoma minhlangano etindhawini leti akeriweke xikongomelo lexi. A swi nge bohi leswaku mavandlha ma avanyisiwa ma va mintlawa leyitsongo. Minhlangano yi ta fambisiwa hi vanhu lava fanelekaka, naswona sweswo swi ta endla leswaku Sosayiti ya Watch Tower yi kota ku langutela mavandlha ya yona. Valawuri va Mfumo na vona va ta yi tiva kahle mintirho ya mavandlha ya Timbhoni ta Yehovha. Vayimeri va Mfumo va nga ha endzela minhlangano leyi ya le rivaleni loko va swi lava ku ya tivonela leswaku minhlangano leyi a yi na khombo naswona ya vuyerisa.”

A ku kumiwanga nhlamulo.

Ku Konanisiwa Lokukulu Hi Vatirhi Va Vuhlayiseki Va Tiko

Hi 1985 xiyimo xi vangele ku karhateka efambiselweni ra politiki. Vanhu a va nga tshembi nchumu. Hikwalaho, vamakwerhu a va tshamela ku konanisiwa. Vo tala va konaniseriwe le Prague. Vamakwerhu vo hlayanyana a va kombeteriwa hi rintiho hi ndhuna ya maphorisa. Leswi swi vangele leswaku va vekiwa tihlo ngopfu.

Exikarhi ka lembe rolero, mavandlha ma kume mapapila ya ntlhanu lawa a ma huma ehofisini ya le Prague ya Timbhoni ta Yehovha, ma ri ni xikhutazo xa tintswalo, lexi tiyeke xo landzela nsinya wa nawu lowu nga eka Vafilipiya 4:5: “Ku anakanyela ka n’wina a ku tiviwe hi vanhu hinkwavo.”

Swiringanyeto Leswi Tsakisaka Leswi Humaka Eka Vatirhi Va Vuhlayiseki Va Tiko

Eku sunguleni ka 1988, Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko va ringanyete leswaku vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri va kwalaho va hlela leswaku muyimeri wa yindlu-nkulu ya misava hinkwayo ya Sosayiti a va endzela leswaku a ta vulavurisana ni vatirhela-mfumo van’wana va Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko bya Mavandla-nyingi. Eka ajenda ya kona a ku ta vulavuriwa na hi “swivumbeko swin’wana swa vuxaka bya hina . . . , tanihi malunghiselelo yo kota ku burisana ni vatirhela-mfumo va Mfumo lava pfumeleriweke, enkarhini lowu taka.” Loku a ku ri ku cinca hakunene.

Loko malunghiselelo ya nhlangano wolowo ma nga si hela, ku khomiwe Ntsombano wa Muganga le Vienna, eAustria, lowu a wu ri ni nhloko-mhaka leyi nge, “Vululami Bya Xikwembu.” Ntlawa lowukulunyana wa Timbhoni lowu humaka eCzechoslovakia wu ve kona, valawuri va ri karhi va swi tiva kahle.

Hi nkarhi lowu fanaka, malunghiselelo yo burisana exikarhi ka swirho swa vatirhi va le yindlu-nkulu ya Sosayiti ni vachaviseki va Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko, ma ye emahlweni hakatsongo-tsongo. Nhlangano wu hetelele wu khomiwa hi mintlawa leyimbirhi hi mixo wa December 20, 1988, endhawini yo khomela eka yona minhlangano le Forum Hotel ePrague. Lava yimeleke Sosayiti a ku ri Milton Henschel na Theodore Jaracz va Huvo leyi Fumaka na Willi Pohl la humaka erhavini ra le Jarimani. Vamakwerhu va Huvo leyi Fumaka a va nga ehleketi leswaku va ta humelela. A va swi tiva leswaku a va fanele va lehisa mbilu ni leswaku ku ta laveka nkarhi wo leha. Phela, a ku ri goza lerikulu ro ya emahlweni. A swi kanakanisi leswaku nhlangano wolowo wu hoxe xandla swinene eka leswi humeleleke lembe leri tlhandlameke.

A ku hleriwe mintsombano ya matiko hinkwawo leyikulu emadoroba-nkulu manharhu ya le Poland. Timbhoni ta Yehovha ta le Czechoslovakia a ti swi lava ku ya. Mhaka leyi yi kaneriwe ni Vatirhi va Vuhlayiseki va Tiko. Wa nga vona ndlela leyi a va nyanyuke ha yona vamakwerhu loko va nyikiwe mpfumelelo wa leswaku 10 000 wa vona va nga ya ePoland! Nhlayo yoleyo a ku ri hafu ya Timbhoni ta Yehovha ta le Czechoslovakia hi nkarhi wolowo. Van’wana va sungule ku chava loko va Ndzawulo ya Vutirheli bya Tiko va lava nxaxamelo wa mavito ya hinkwavo lava nga ta famba. Kambe lava va yeke, va akeke ku tlula hilaha a va langutele hakona—hi nongonoko wa ntsombano lowu a wu ri ni nhloko-mhaka leyi nge “Ku Xixima Xikwembu,” hi moya wa ku hiseka wa vanhu lava a va ri kona entsombanweni ni hi malwandla lama hlamarisaka lama kombisiweke hi Timbhoni ta le Poland.

Hi Tshame Hi Langute Ntirho Wa Hina Lowu Hi Nyikiweke Hi Xikwembu

Endzhakunyana hi rona lembe rolero, hi November 17, 1989, ku ve ni madzolonga ya swichudeni le Prague. Mfumo wa Vukhomunisi wu angule hi ndlela ya tihanyi, wu rhumela maphorisa yo hlawuleka leswaku ma ya hangalasa swichudeni leswi endlaka madzolonga le Národní třída (Gondzo Lerikulu) le Prague. Leswi swi vangele ku macha loku nga hleriwangiki kambe loku rhuleke, va lwisana ni hulumendhe ya Vukhomunisi. Endzhakunyana yi vitaniwe Ndzhundzunuko lowu Tiendlaka onge wa Olova. Eka Timbhoni ta Yehovha xiyimo lexi a xi lava ku xalamuka ko hlawuleka hikuva vanhu a va nyangatseke ngopfu, kutani a swi nga olovi ku hlayisa vukala-tlhelo bya Vukreste.

Hi November 22, 1989, hofisi ya hina ya le Prague yi rhumele papila emavandlheni hinkwawo ya le Czechoslovakia. Swin’wana swa leswi a swi tsariwile a swi ku: “I swinene ngopfu leswi vamakwerhu va yiseke nyingiso wa vona entirhweni wo vula evhangeli, va nga pfumeleli nchumu xi va kavanyeta. . . . Ha wu tlangela swinene ntirho lowunene ni vuxiyaxiya bya vamakwerhu lava rhandzekaka. Vutirheli bya vona swin’we ni vuyelo bya byona byi kandziyisa ntiyiso wa leswaku Yehovha wa ti seketela Timbhoni ta yena ni le tikweni leri. Ha swi tlangela sweswo naswona hi khongela eka Yehovha Xikwembu leswaku hi tshama hi ri etintswalweni ta yena. Tiyisekani hi rirhandzu ra hina naswona amukelani marungula ya hina ya vumakwerhu.” Hi lembe ra ntirho leri heleke emahlweninyana ka sweswo, nhlohlorhi ya nhlayo ya vahuweleri va le matikweni ya le Czech a yi ri 11 394—ku engeteleka kun’wana lokunene.

Eku heleni ka 1989, Czechoslovakia ri ve ni hulumendhe leyintshwa. Komiti ya tiko ra ka hina yi hatle yi lava tindlela to tsarisa Timbhoni ta Yehovha ximfumo. Swirho swin’wana swa komiti swi endzele Komiti ya Mulanguteri, naswona tsalwa leri a ri ta tsariwa hi nkarhi wa riendzo leri a ri ri ra nkoka swinene hi nkarhi wolowo. Tsalwa leri, leri sayiniweke hi vatirhela-mfumo lava nga ni vutihlamuleri, a ri ku:

“Exisekelweni xa xitiviso lexi tivisiweke hi komiti yo lunghiselela ya kereke ya Timbhoni ta Yehovha, ha swi amukela leswaku hi January 1, 1990, kereke yi ta tlhela yi sungula ntirho wa yona lowu kavanyetiweke hi mfumo wa Vufasisi hi 1939 ivi wu yirisiwa hi April 4, 1949.” Tsalwa rolero ri kombise rin’wana ra magoza yo sungula lama yisaka eku tsarisiweni ximfumo.

Pfhumba Ro Leha Ro Ya Tsarisa

Hambileswi hulumendhe yi pfumeleleke “kereke ya Timbhoni ta Yehovha” ku tlhela yi sungula mintirho ya yona, ku hele malembe man’wana lama lavaka ku va mune, yi ri karhi yi endla matshalatshala, yi lehisa mbilu, Sosayiti yi nga si tsarisiwa ximfumo eRiphabliki ra Czech.

Hi January 12, 1990, xikombelo xa ximfumo xa ku tsarisiwa ka Nhlangano wa Vukhongeri wa Timbhoni ta Yehovha xi tsarisiwe ni lava tirhanaka ni Timhaka ta Ndhavuko va le Riphabliki ra Czech. Fambiselo leri hinkwaro ri endliwe hi ku tirhisana swinene ni Huvo leyi Fumaka, ndzawulo ya le nawini ya le yindlu-nkulu ni magqweta ya kwalaho. Hi March 1 na 2, Makwerhu Henschel u endzele le Prague. U fambe na Makwerhu Murín na Makwerhu Sobička, va ya ehofisini ya holobye-nkulu ni le ka lava tirhanaka ni Timhaka ta Ndhavuko. Maendzo lawa hamambirhi a ma endleriwe ku kombisa nkoka wa xikombelo xa hina xa ku tsarisiwa hi xihatla. Hambiswiritano, ku hava vuyelo lebyi tiyeke lebyi veke kona hikuva milawu leyintshwa yo tsarisa a yi nga si va kona. Endzhaku ka leswi hi ringete swilo swo tala, ku katsa ni ku endla swikombelo ni ku vulavula ni holobye-nkulu.

Hi March 19, 1992, ku simekiwe nawu wa ku tsarisiwa ka tikereke letintshwa ni tinhlengeletano ta vukhongeri. Wu hlamusele leswaku fambiselo ra ku tsarisa ri ta sungula loko ntsena xikombelo xa nhlengeletano ya vukhongeri xi sayiniwe hi vanhu lavakulu lava nga eka yona lava ringanaka 10 000. (Tikereke leti vitaniwaka ta ndhavuko leti tirheke ehansi ka nawu hi makume ya malembe ehansi ka mfumo wa Vukhomunisi ti lo namba ti tsarisiwa.) Kutani Timbhoni ta Yehovha ti byeriwe leswaku a ti fanele ti tlhela ti endla xikombelo, ti nyikela rungula leri lavekaka. Kutani hi January 1, 1993, hi nkarhi wa ku lunghiselela ku tsarisa, ku ve ni ku cinca lokukulu loko Czechoslovakia ri avanyisiwa ri va matiko mambirhi, riphabliki ra Czech ni ra Slovak. Kambe eku heteleleni, hi Ravunharhu, September 1, 1993, Ndzawulo yo Teka Mahungu ya le Czech yi kume xiviko lexi landzelaka:

“Namuntlha, hi September 1, 1993, hi 10:00 nimixo, vayimeri va Vandla ra Vukhongeri ra Timbhoni ta Yehovha va nyikiwe matsalwa yo tsarisa eka wona hi lava tirhanaka ni Timhaka ta Ndhavuko va le Riphabliki ra Czech. Vayimeri va Timbhoni ta Yehovha va nkhense vatirhela-mfumo va tlhela va va byela leswaku a va nge lavi ku seketeriwa hi timali leswaku va ta vuyeriwa, kumbe leswaku Mfumo wu va pfuna hi timali hi ku kongoma. Ku tsarisiwa koloko ku sungula ku tirha namuntlha.”

Xiendlakalo lexi xa nkoka xi vikiwile eka phepha-hungu. Vanhu va maphepha-hungu man’wana va byeriwe se ku sele nkarhi wutsongo. Eka man’wana xiviko lexi a xi tsariwe nhloko-mhaka leyi nge “Mawatchtower Ma Kume Leswi A Ma Swi Lava” na “Timbhoni ta Yehovha I Vukhongeri Lebyi Pfumeleriweke.” Xana sweswo swi vule ku hela ka ku xanisiwa ka Timbhoni ta Yehovha le Riphabliki ra Czech? Nikatsongo!

Masiku ma nga ri mangani, ku sungule tsima ro tseketseriwa hi tihanyi hi vahaxi va mahungu. Kahle-kahle, phepha-hungu ra vukhongeri ri nyikiwe ntshunxeko lowukulu wo hlasela Timbhoni ta Yehovha. Swihloko leswi nga ni xihlawuhlawu a swi ri ni swivutiso leswi vutisiweke malunghana ni Timbhoni hi nkarhi wa ku lava ku tsarisiwa swin’we ni tinhlamulo leti vatsari a vo mbambela kunene leswaku ti nga va ti nyikeriwile. Hi hala tlhelo, ku ve ni xihehlo xa leswaku muvulavuleri wa Sosayiti u hembile loko a vula leswaku Timbhoni a ti nga sindzisiwi ku pfumela kumbe ku endla swilo swo karhi. Hi tlhelo lerin’wana, a ku vuriwa leswaku tinhlamulo leti nyikeriweke hi muvulavuleri loyi, ti xenga misinya ya milawu ya nhlengeletano hi yoxe.

Tsima leri ro kaneta a ku ri masungulo ya nguva leyintshwa, ku nga ri nguva ya ku khotsiwa hi ndlela ya tihanyi, kambe nguva ya ku hlekuriwa ka Timbhoni ta Yehovha. Lowu a wu ri nkarhi wa leswaku Mbhoni yin’wana ni yin’wana ya Yehovha yi langutana hi xivindzi ni muxaka wun’wana ni wun’wana wa ku hlaseriwa ka ripfumelo ra yona swin’we ni ku tshembeka ka yona eka Yehovha Xikwembu ni Nhlengeletano ya Yena.

Ku Endla Hi Ku Pfumelelana Ni Ripfumelo

Timbhoni ta Yehovha a ti yimelanga fambiselo ra ku tsarisiwa ximfumo ri kondza ri hela ti nga si sungula ku khoma minhlangano ya le rivaleni—hambi ku ri mintsombano leyikulu—kona eCzechoslovakia. A ti byele vatirhela-mfumo va hulumendhe leswaku ti ta sungula ntirho wa tona wa le rivaleni hi vuntshwa hi January 1990. Hi yona n’hweti yoleyo ku hleriwe leswaku ku va ni nongonoko wo hlawuleka wa mavandlha hinkwawo. A wu ri ni xihloko lexi a xi ri enkarhini lexi a xi ku “Vuyeriwa Hi Ku Yingisa Swileriso Swa Xikwembu.” Kahle-kahle lowu a ku ri nhlengeletano ya xifundzha ya tiawara timbirhi. Vanhu lava a va ri kona a va nga talanga ngopfu, kambe ku tirhisiwe tiholo leti hirhiweke. Vandlha rin’we kumbe mambirhi a ma hlengeletana endhawini yin’we. Nongonoko lowu wu landzeriwe hi tinhlengeletano letikulu ta xifundzha hi ximun’wana.

Swilo hinkwaswo swi fambe kahle eka tinhlengeletano toleto, kutani ku endliwe malunghiselelo ya ntsombano wa muganga—ntsombano wa tiko wa masiku ya mune—le Prague hi ximumu xa lembe rolero. Ku tirhisiwe Xitediyamu xa Evžen Rošický xa le Prague, naswona swirho swimbirhi swa Huvo leyi Fumaka, ku nga Makwerhu Henschel na Jaracz, swi nyikele tinkulumo enongonokweni wolowo. Nhlohlorhi ya lava a va ri kona a ku ri 23 876 ivi ku khuvuriwa vanhu va 1 824. Ntsombano lowu a ku ri ku hlula loku heleleke ka vugandzeri lebyi tengeke. Xiyimo a xi fana swinene ni lexiya xa le mintsombanweni ya le Poland leyi a yi khomiwe n’wexemu wa kona, kambe leswi a swi humelela etikweni ra ka hina eCzech ni le Slovak! Vuyelo lebyi byi khumbe mintlhaveko ni ku n’wayitela hi ntsako lowukulu ni hi mihloti ya ku tlangela loku humaka embilwini.

Marito lama nge “Timbhoni ta Yehovha” a ku nga vulavuriwi swinene hi wona le Czechoslovakia ku ringana 40 wa malembe. Mavarivari lama hlamarisaka ma hangalasiwile malunghana ni ntlawa lowu, lowu hakanyingi a wu vitaniwa “mpambukwa lowu nga riki enawini.” Sweswi un’wana ni un’wana, ku katsa ni vatsari va maphepha-hungu, a va lava ku kuma rungula leri engetelekeke hi Timbhoni. Hakanyingi swiviko swa maphepha-mahungu malunghana ni ntsombano lowu a swi ri leswi tsakisaka. Va hlamarisiwe hi leswi Timbhoni ti swi endleke eka xitediyamu lexi emahlweni ka ntsombano wa tona. Ti tirhe ku ringana tin’hweti timbirhi—vatirhi vo tirhandzela va kwalomu ka 9 500 va hete 58 000 wa tiawara va xi basisa kahle, va lunghisa mabenci, va lunghisa fambiselo ra nkululo ni ku basisa xitediyamu hinkwaxo. Muviki wa le ka Večerní Praha (Phepha-hungu ra le Prague ra Nimadyambu) ra siku ni siku u hlamarisiwe hi swikandza leswi n’wayitelaka, ku hlangana ka vanhu lava humaka eswiphen’wini hinkwaswo swa Czechoslovakia swin’we ni le matikweni man’wana kambe va ri ni vun’we ni ririmi ra vona leri tengeke.

Xiendlakalo xin’wana xa nkoka xi humelerile eka rona lembe rolero. Hi August 30, 1990, Holo ya Mfumo ya Vandlha ra Bechyně yi nyiketeriwile—a ku ri yo sungula etikweni.

Leswi hinkwaswo swi yise eka xiendlakalo xin’wana, lexi hlamarisaka hakunene.

Ntsombano Lowu Nga Taka Wu Nga Rivariwi

Ku endliwe malunghiselelo yo khoma ntsombano wa matiko hinkwawo wa Timbhoni ta Yehovha le Prague ku sukela hi August 9 ku ya ka 11, 1991! Goza ro sungula a ku ri ku hirha xitediyamu. Xihi? Xitediyamu xa Spartakiad le Prague, xin’wana xa switediyamu leswikulu ngopfu emisaveni. Tanihi leswi Timbhoni ta Yehovha a ti nga si tsarisiwa ximfumo le Czechoslovakia, xitediyamu xi hirhiwe hi vito ra Anton Murín, loyi hi nkarhi wolowo a a ri muungameri wa komiti ya tiko. Lexi a xi ri xiendlo xa vurhena. A ku ri xiendlo xa ku tshembela swinene eka Yehovha, kutani Yehovha u xi katekisile.

Ndzawulo ya Byetlelo a yi ta va ni ntirho lowukulu, kutani loyi a averiweke ku yi langutela a ku ri Lubomír Müller. Vamakwerhu va Huvo leyi Fumaka a va swi tiva kahle leswaku i swa nkoka ku kuma byetlelo lebyinene. Kutani Makwerhu Henschel na Makwerhu Jaracz va fambe va kambisisa tihotela leti a ku ringanyetiwa leswaku ti ta tirhisiwa le Prague. Va nghene emakamareni ya tihotela va tlhela va ringeta ni mibedo ya kona. Va vule leswaku tihotela leti nga ni tindhawu to hlambela ni swihambukelo swa mani na mani ephacisini a swi amukeleki. Ha yini? Makwerhu Henschel u te: “Ehansi ka swiyimo leswi tolovelekeke, i tinene hikuva vaendzi va ta va tlhela va famba hi minkarhi yo hambana. Hambiswiritano, vapfhumba lava teke entsombanweni hi ntolovelo va suka va tlhela va vuya hi nkarhi wun’we. Xana ma ehleketa leswaku ku ta va ku ri njhani eswihambukelweni? A hi nge va endli sweswo vamakwerhu.” Vanhu lava a va tirha ku hlela byetlelo va kwalaho a va kuma ndzetelo lowunene loko va vona swirho swa Huvo leyi Fumaka swi kombisa ku khathalela vuhlayiseki bya mupfhumba ha un’we.

Nhlohlorhi ya nhlayo ya lava veke kona eNtsombanweni lowu wa Matiko Hinkwawo wa “Varhandzi Va Ntshunxeko Wa Xikwembu” a ku ri 74 587. Eka vona, 29 119 a va huma eCzechoslovakia, kasi 26 716 a va huma eJarimani naswona 12 895 a va huma ePoland. Vapfhumba lavan’wana va 5 857 a va huma ematikweni man’wana ya 36. A swi tsakisa ku vona ku khuvuriwa ka vanhu lavantshwa va 2 337, eka vona va 1 760 a va huma eCzechoslovakia, kasi va 480 a va huma eJarimani naswona va 97 a va huma ePoland.

A swi kanakanisi leswaku nchumu wo tsakisa swinene entsombanweni lowu hinkwawo a ku ri leswi humeleleke hi Mugqivela, August 10. Vanhu hinkwavo lava a va tshame exiyengeni xa le Czechoslovak va susumeteleke ku phokotela mavoko swinene—ku phokotela loku heteke timinete ta khume! Swikandza a swi vangama hi ntsako. Xivangelo xa leswi hinkwaswo a ku ri yini? Loko Albert Schroeder, xirho xa Huvo leyi Fumaka, a gimeta nkulumo ya yena, u tivise vayingiseri hi buku leyintshwa ya Xinghezi—leswi va hetekenyana matimba—kambe u va hlamarisile hi ku tivisa ku humesiwa ka nkandziyiso lowuntshwa lowu nga vholumo yin’we wa Vuhundzuluxeri Bya Misava Leyintshwa Bya Matsalwa Yo Kwetsima hi Xiczech ni hi Xislovak! Mihloti ya ntsako yi xiririke eswikandzeni swa vo tala va vanhu lava a va ri kona entsombanweni.

Ntsombano wu ti khumbe swinene timbilu ta vapfhumba. Ku vuriwa yini hi vatsari va mahungu? Hilaha swi tolovelekeke hakona, swiviko swin’wana a swi hehla kasi swin’wana a swi bumabumela. Hi Musumbhunuku, August 12, ehansi ka nhloko-mhaka leyi nge “Strahov A Xi Ri Ni Vanhu Vo Tala,” Venkov, deník českého a moravskoslezského venkova (Tiko-xikaya, Vaaki Va Kona Lava Siku Ni Siku Va Vulavulaka Xiczech Ni Ximoravia Ni Xisilesia) xi te:

“Ntsombano wa matiko hinkwawo wa Timbhoni ta Yehovha a wu khomiwe le Prague ku sukela hi Ravuntlhanu ku ya fikela hi Sonto, laha a ku ri ni vapfhumba va 75 000 lava humaka eYuropa, Amerika na Japani. Timbhoni ta Yehovha ti ve kona eCzechoslovakia ku sukela hi 1912. Vapfhumba lava nga Timbhoni ta Yehovha va lemukiwile hikwalaho ka ku anakanyela ni ku tiyimisela ka vona. Ntsombano hi woxe a wu hlelekile ni ku lunghiseleriwa kahle swinene. Hambileswi mpfula yi sunguleke ku na hi nkarhi wa nkhuvulo hi Mugqivela, vayingiseri va yime laha a va ri kona va amukela swirho leswintshwa va ri karhi va phokotela mavoko.”

Hambileswi hi endleke hinkwaswo leswi, ku hundze malembe man’wana mambirhi hi nga si tsarisiwa ximfumo.

Nkarhi Wo Ndlandlamuxa

Hambileswi timhaka ta le nawini a ti famba hi ku nonoka, swilaveko swa nhlengeletano ya swa le tilweni a swi ya swi andza loko ntirho wa yona wu ya wu kula laha tikweni. Ku sukela hi 1980 vamakwerhu a va tirhisa yindlu leyi nga ni swithezi swinharhu le Prague tanihi hofisi ya vona, leyi a yi ri ni ndhawu yitsongo yo tshama eka yona. Loko ntirho wu sungule ku endleriwa erivaleni hi 1990, va pfuxete muako wolowo. Tindhawu to tshama eka tona ti herisiwile, ivi muako hinkwawo wu hundzuriwa tihofisi. Kambe a ku ri tihofisi ta muxaka muni? Makamara lamakulu ma avanyisiwile hi mapulanga leswaku ma va ndhawu leyitsongo yo tirhela eka yona. Makamara lawa a ma vanga tihofisi ntsena kambe ma tlhele ma va ndhawu yo etlela eka yona ya vatirhi, kutani mibedo ya vona a yi ri kusuhi ni madesika ya vona ya le hofisini. A ka ha laveka ndhawu leyi engetelekeke.

Hi ximun’wana xa 1993, Sosayiti yi nyikiwe muako lowuntshwa lowu nga ni swithezi swa khume le Prague leswaku wu ta tirhiseriwa ku yisa dyondzo ya Bibele emahlweni. Vatirhi vo tirhandzela lava humaka eswiphen’wini hinkwaswo swa tiko va hlanganyerile eku wu pfuxeteni. Nongonoko wa ku nyiketela wu khomiwe hi May 28 na 29, 1994. A ku rhambiwe ni Timbhoni ta Yehovha to tala leti hlayiseke vutshembeki bya tona eka Yehovha ku ringana malembe yo tala ehansi ka mfumo wa Vukhomunisi. Albert Schroeder, wa Huvo leyi Fumaka, u nyikele nkulumo eka nongonoko lowu, naswona a ku ri ni van’wana lava a va huma eAustria, eBritain, eDenmark, eItaliya, eJarimani, eNetherlands, ePoland, eSlovakia, eSwitzerland, eUkraine ni le United States.

Loko Czechoslovakia ri avanyisiwa ri va matiko mambirhi hi 1993, matiko lawa hamambirhi a ma pfuniwa hi komiti yin’we ya tiko, leyi a yi languteriwa hi rhavi ra le Austria. Hambiswiritano, swiyimo a swi cinca eka matiko lawa hamambirhi. Hi lembe leri tlhandlamaka matiko lawa hamambirhi, rin’wana ni rin’wana ri ve ni komiti ya tiko ya rona. Kutani hi September 1, 1995, hofisi ya rhavi yi sungule ku tirha le Riphabliki ra Czech. Huvo leyi Fumaka yi avele Jan Glückselig, Ondřej Kadlec, Jaromír Leneček, Lubomír Müller na Eduard Sobička ku va swirho swa Komiti ya Rhavi. Endzhakunyana, Lubomír Müller u averiwe ku ya endla ntirho wo hlawuleka eRussia, kasi Petr Žitník u averiwe ku va xirho lexintshwa xa Komiti ya Rhavi le Riphabliki ra Czech.

Tiholo Ta Mfumo Leti A Ti “Akiwa Hi Xihatla”

Mavandlha ya Timbhoni ta Yehovha a ma lava tindhawu leti ma nga hlanganyelaka eka tona. A swi olovi ku kuma ndhawu leyi fanelekaka ya minhlangano yo tano le Riphabliki ra Czech. Vini vo tala va tiholo a va pfumeli ku hirhisela Timbhoni ta Yehovha. Swi nga endleka leswaku swi vangiwa hi rungula leri hoxeke, lerintshwa ni ra khale, malunghana ni Timbhoni. Hikwalaho mavandlha yo tala ma lava ku aka tiholo kumbe ku pfuxeta muako wa khale. Eka maendlelo hinkwawo lama ringetiweke yo aka miako leyintshwa, leri ri tirhaka swinene i ra ku aka hi xihatla. Hi November 20, 1993, Holo ya Mfumo yo sungula leyi akiweke hi endlelo leri le Riphabliki ra Czech yi nyiketeriwile. Holo leyi a yi akiwe edorobeni ra Sezimovo Ústí naswona yi tirhisiwa hi mavandlha mambirhi ya kwalaho.

Nhlayo ya Tiholo ta Mfumo yi hambeta yi kula. Hi May 1999, mavandlha ya 242 etikweni hinkwaro a ma tirhisa Tiholo ta Mfumo ta 84 leti nga ta Timbhoni. Vamakwerhu va le Riphabliki ra Czech va swi xiya swinene leswaku loko a va nga pfuniwanga hi malandza-kulobye ya Yehovha ya le matikweni man’wana hi tlhelo ra timali, a va ta va va nga swi kotanga ku aka Tiholo ta Mfumo to tarisa xileswi to saseka. Ku hanana ka vumakwerhu bya misava hinkwayo ku ti khumbe swinene timbilu ta vamakwerhu va le Czech. Hi mbilu hinkwayo va navela ku kombisa ku nkhensa ka vona vamakwerhu va le matikweni man’wana swin’we na Yehovha, loyi a hlohlotelaka moya wo tano etimbilwini ta malandza ya yena a tlhela a vumba nhlengeletano leyinene ngopfu.—2 Kor. 8:13-15.

Swirimbana Leswi Tumbetiweke Swa Ntshunxeko

Ku nyanyuka loku a ku ri kona loko Vukhomunisi byi wa hi 1989 se ku hundze khale, kutani ku ve ni swiphiqo leswintshwa. Hi hala tlhelo, vanhu se va kume ndlela leyi a yi nga tiviwi enkarhini lowu hundzeke yo kuma rifuwo hi ku tirha hi matimba. Hi hala tlhelo, vanhu va titwa va nga sirhelelekanga, vugevenga lebyi andzaka swinene, ku hunguteka ka nkoka wa mali ni swilo swin’wana swo biha swi khumba vuxaka bya vanhu. Ku tlakuka ka mimpimanyeto yo tihanyisa ku hlohlotela ku hlongorisa swilo leswi vonakaka, moya wo phikizana ni mavondzo. Vanhu vo tala lava tshamaka emadorobeni va ni tiyindlu ta vuwiselo emakhwatini laha va yaka va ya beriwa hi moya kona. Vanhu vo tala va hakela mali yo tala ngopfu, va endzela ematikweni man’wana. Xidemokrati lexa ha ku vaka kona xi vangele ntshunxeko wo tshamela ku xopaxopa swilo. Xi pfumelele rungula ra mahanyelo layo biha. Munhu a a nga ta kala a swi ehleketa swilo swo tano ehansi ka Vukhomunisi. Vanhu a va nga swi lunghekelanga, xiyimo lexintshwa xi va hlamarisile naswona van’wana va vona va hluriwile.

Moya lowu wu khumbe van’wana va Timbhoni ta Yehovha. Timbhoni to hlayanyana ti tshike ku tirhela Yehovha hikwalaho ka ku tinyiketela swinene eku hlongoriseni swilo leswi vonakaka, ti rhandza ngopfu ku titsakisa, ti fularhela mimpimanyeto ya Bibele leyi tlakukeke ya vukati, kumbe ti sola nchumu wun’wana ni wun’wana—ku katsa ni malunghiselelo ya Yehovha ya swa le tilweni. Van’wana lava hlawuleke ku sala enhlengeletanweni va ringete ku endla mavandlha leswaku ma pfumelelana ni mianakanyo ya vona. Ina, leswi swi vange ku karhateka kukondza swi lunghisiwa hi valanguteri lava tshembekaka.

Namuntlha le Riphabliki ra Czech, lava va tikarhatelaka ku tirhela Xikwembu va kuma leswaku ku ni vanhu vo tala lava nge Xikwembu a xi kona ni lava va pfumelaka eka hundzuluko. I vanhu lava va langutaka vukhongeri byi ri mhaka ya vun’wana kumbe filosofi leyi nga tolovelekangiki. Vahaxi va mahungu lava nga ni tihanyi va tshamela ku hlasela Timbhoni ta Yehovha. Leswi swi vangela ku ringiwa ka ripfumelo loku tikaka ku fana ni tihanyi leti a ti endliwa emakhotsweni ya Manazi ni Makhomunisi swin’we ni vukanganyisi bya lava a va ti endla. Vunyingi bya Timbhoni ta Yehovha byi yima byi tiyile eripfumelweni loko byi langutane ni miringo leyi.

Ku nga khathariseki langutelo ra vanhu vo tala malunghana ni timhaka ta vukhongeri, xiboho xa le nawini lexi hlamarisaka xi tivisiwile le Hubyeni ya Nawu le Czech hi ximun’wana xa 1999. Nhloko-mhaka leyi a yi ri eka phepha-hungu ra le Czech leri nge Lidové Noviny (People’s Daily) ra March 11, 1999, yi te: “Xiboho Lexi Twalaka Xa Hangalasiwa Le Brno,” ku nga ndhawu leyi Huvo ya le Nawini yi nga eka yona. Huvo yi lerise leswaku a ku na munhu la nga tengisiwaka kambirhi loko a ala ku va socha hikwalaho ka ripfalo. Leswi swi tisa ntshunxeko lowukulu eka Timbhoni ta Yehovha to tala. Ku vuriwe leswaku vuyelo bya nandzu lowu byi vangiwe hi ku hoxa xandla lokunene ka Timbhoni ta Yehovha eka fambiselo ra nawu ra le Czech.

Ku Susumetiwa Hi Rirhandzu

Timbhoni ta Yehovha le Riphabliki ra Czech ti hambeta ti avelana mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu ni vaakelani va tona. Ti navela ku pfuna vanhu vo tala swinene leswaku va tiva Xikwembu xa hina lexi nga ni rirhandzu, ku nga Yehovha, ni ku tlangela malunghiselelo lama hlamarisaka lawa a ma endleleke hinkwavo lava kombisaka ripfumelo. Hambiswiritano, leswaku ti va fikelela, hakanyingi Timbhoni ti boheka ku hlula ndlela leyi vanhu va titwaka ha yona—vo tala va hehla—leswaku Timbhoni ta Yehovha i “mpambukwa lowu nga ni khombo.” Ti nga ha boheka ku lwa ni langutelo ra tona ra leswaku vukhongeri hinkwabyo bya deleriwa, leswi vangiweke hileswi a ti ri ehansi ka mfumo lowu alaka vukona bya Xikwembu ku ringana malembe yo tala. Xana ta humelela eka leswi?

I swa nkoka ku xiya leswaku hi 1999 loko vanhu va 16 054 lava ana se va nga Timbhoni ta Yehovha va hlengeletanile emavandlheni ya vona ya 242 leswaku va tlangela rifu ra Yesu Kreste, vanhu van’wana va magidi a va hlangane na vona. Nhlayo hinkwayo ya lava veke kona a yi ri 31 435.

Timbhoni ta Yehovha ti navela ku pfuna un’wana ni un’wana wa vanhu lava leswaku a tsutsuma hi ndlela leyi humelelaka, a tiyisela endleleni ya Vukreste. Loko ti ri karhi ti chumayela vanhu, ti tlhela ti lwela ku pfunana leswaku ti tshama ti tiyile eripfumelweni. Ti swi tiva kahle leswaku loko Yesu a hlamusela swiendlakalo swa le sikwini ra hina, u te: “Hi ku tiyisela ka n’wina mi ta londzovota mimoya-xiviri ya n’wina.” (Luka 21:19) Muapostola Petro yena u huhuteriwe ku tsala a ku: “Makumu ya swilo hinkwaswo ma tshinele. Hikokwalaho, hlutekani emianakanyweni, naswona mi xalamuka eswikhongelweni. Ku tlula hinkwaswo, rhandzanani hi rirhandzu ro enta.” (1 Pet. 4:7, 8) Rirhandzu rolero ri hambeta ri ti susumetela ku avelana ni van’wana mintiyiso ya risima ya Bibele ni ku va ni vun’we lebyi tiyeke swinene bya Vukreste.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 165]

“A ndzi tisolanga hi ku tshama endhawini yoleyo. Hi ku famba ka nkarhi, ndzi xiye leswaku hi yona ndhawu leyi a yi ndzi lulamerile”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 168]

“‘Loko mi lava ku duvula van’wana, swa antswa mi hi duvula hinkwerhu!’ Kampa hinkwayo yi hlamale ngopfu”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 184]

“A hi vungunyiwa ni ku rhukaniwa kambe exihundleni a hi xiximiwa”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 187]

“A ku nga ri ku landzula ripfumelo, kambe a ku ri ku ringanisela ka Vukreste!” 

[Mepe lowu nga eka tluka 150]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

JARIMANI

POLAND

SLOVAKIA

AUSTRIA

CZECH REPUBLIC

BOHEMIA

Prague

Lidice

Kladno

Karlovy Vary

Most

Teplice

Liberec

MORAVIA

Brno

SILESIA

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 148]

[Xifaniso lexi nga eka tluka 153]

Makwerhu Erler, wa le Dresden

[Swifaniso leswi nga eka tluka 155]

Otto Estelmann u kombise “Photo-Drama of Creation” etikweni hinkwaro

[Xifaniso lexi nga eka tluka 157]

Bohumil Müller

[Xifaniso lexi nga eka tluka 167]

Božena Vodrážková u dyondze ntiyiso ekampeni ya nxaniso

[Swifaniso leswi nga eka tluka 169]

František Šnajdr na Alois Miczek—havambirhi va pfaleriwe ekampeni ya nxaniso ya Mauthausen

[Xifaniso lexi nga eka tluka 173]

Vo tala a va hlengeletanela tinkulumo ta le rivaleni endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava

[Swifaniso leswi nga eka tluka 175]

Ndyangu wa Bethele ni hofisi ya rhavi endzhaku ka Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava

[Xifaniso lexi nga eka tluka 178]

Ku hlangana enhoveni hi 1949

[Xifaniso lexi nga eka tluka 185]

Masiku yo wisa lawa a ma tekiwa hi ntlawa a ma aka hi tlhelo ra moya

[Xifaniso lexi nga eka tluka 194]

Jaromír Leneček, xirho xa Komiti ya Rhavi, a a hiseka evutirhelini ku sukela evuntshweni bya yena

[Swifaniso leswi nga eka tluka 207]

Milton Henschel na Theodore Jaracz, va ri ni van’wana, va tirhe swin’we leswaku va tsarisiwa ximfumo

[Xifaniso lexi nga eka tluka 210]

Vapfhumba lava humaka eCzech entsombanweni wa le Poland hi 1989

[Swifaniso leswi nga eka tluka 216]

Ntsombano wa matiko hinkwawo le Prague hi 1991—xiendlakalo xo hlawuleka swinene

[Xifaniso lexi nga eka tluka 218]

Ntlawa wa vahundzuluxeri va Xiczech

[Xifaniso lexi nga eka tluka 223]

Hofisi ya rhavi le Prague

[Xifaniso lexi nga eka tluka 223]

Laha hansi: Komiti ya Rhavi (ku suka eximatsini ku ya exineneni): Jan Glückselig, Jaromír Leneček, Ondřej Kadlec, Petr Žitník na Eduard Sobička