Angola

Nyimpi ni ku pfumaleka ka swakudya, ku hlaseriwa hi mavabyi lama nga ni khombo, ku xaniseka ni ku halatiwa ka ngati loku vangiwaka hi vanhu lava tikhomaka ku fana ni swiharhi—hi ku tirhisa swifaniso swa vakhandziyi va tihanci ta Apokalipsi, Bibele yi vule ka ha ri emahlweni leswaku swilo leswi hinkwaswo swi ta humelela esikwini ra hina. (Nhlav. 6:3-8) Misava hinkwayo yi khumbekile. Tiko ra Angola na rona ri khumbekile.

Tiko leri hinkwaro ri onhiwile hi vagadi lava va tihanci ta Apokalipsi, lava tsutsumaka onge va ni rihuhu. Xana Timbhoni ta Yehovha ti khumbeke njhani ehansi ka swiyimo leswi?

Timbhoni to tala ti langutane ni nxaniso wa tihanyi. Van’wana va dlayiwe va nga dyanga xa munhu hi ku tikuma va ri exikarhi ka nyimpi ya xin’wana-manana leyi nga ni tihanyi, leyi nga heriki. Vo tala va dlayiwe hi ndlala hikwalaho ka xiyimo xo biha xa tipolitiki ni xa ikhonomi. Hambiswiritano, a xi kona lexi heriseke ripfumelo ra vona eka Yehovha Xikwembu ni ku tshemba ka vona Rito ra yena. Lexi va xi navelaka swinene i ku tshama va tshembekile eka Xikwembu ni ku nyikela vumbhoni bya rixaladza eka van’wana malunghana ni swikongomelo swa xona. Naswona rirhandzu leri va kombisanaka rona ri nyikela vumbhoni lebyi khorwisaka bya leswaku i vadyondzisiwa va Yesu Kreste hakunene.—Yoh. 13:35.

Vona swikombiso swimbirhi leswi kombisaka muxaka wa ripfumelo ra vona. Eka malembe lama tlulaka 40 lama hundzuke, muungameri un’wana wa maphorisa u tshame a vula marito lawa hi ku tiyiseka eka Mbhoni yin’wana ya Yehovha: “Laha Angola . . . nhlengeletano ya Watch Tower a wu nge he pfuki u yi vonile!” Endzhakunyana ka ku vula leswi, u tlhele a holovela Mbhoni yin’wana leyi velekeriweke eAngola. Hiloko muungameri a vutisa Mbhoni leyi a ku: “Xana wa swi tiva leswi u nga ta endliwa swona?” Yi hlamule hi ku titsongahata yi ku: “Ndza swi tiva leswi u nga ndzi endlaka swona. Kambe u to hetelela hi ku ndzi dlaya ntsena. Xana xi kona xo tlula xexo lexi u nga xi endlaka? Kambe a ndzi nge ri landzuli ripfumelo ra mina.” Hambileswi yi heteke malembe yo tala yi ri karhi yi cinisiwa hi-nga-yi-vona emakhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso, Mbhoni yoleyo, ku nga João Mancoca, yi tshame yi tshembekile.

Ku nga ri khale ngopfu, nkulu un’wana wa le xifundzheni xa Huambo u tsarile a ku: “Hi le hansi ka xiyimo xo tika swinene. Mavandlha ma hahlukile hikwalaho ka ku pfumaleka ka swakudya ni mirhi yo tshungula mavabyi. Xiyimo lexi vamakwerhu va nga eka xona ni ndlela leyi va langutekaka ha yona, a yi hlamuseleki.” Kambe u tlhele a ku: “Hambileswi hi hlakaleke emirini, emoyeni hi hanye kahle. Leswi swi humelelaka hi leswi kahle-kahle swi profetiweke eka Matewu ndzima 24 na 2 Timotiya 3:1-5.”

I yini lexi endlaka leswaku vamakwerhu va vulavula marito lama khutazaka swonghasi hambiloko va langutane ni swiyimo swo tika? I ripfumelo ni xivindzi lexi vaka kona loko vanhu va nga veki ntshembo wa vona eka vona vini kumbe eka vanhu van’wana, kambe va wu veka eka Mfumo wa Xikwembu lowu nga emavokweni ya Yesu Kreste. Va swi tiva leswaku a swi na mhaka leswaku i mani loyi sweswi a vonakaka a ri ni matimba kumbe leswaku xiyimo xi tika ku fikela kwihi sweswi, xikongomelo xa Xikwembu xo tshama xi hetisekile. Va tiyiseka leswaku N’wana wa Xikwembu, loyi a fumaka ematilweni, u ta hlula ni leswaku ehansi ka vulawuri bya yena misava yi ta va paradeyisi. (Dan. 7:13, 14; Nhlav. 6:1, 2; 19:11-16) Timbhoni ta Yehovha eAngola ta swi tiva leswaku Xikwembu ni sweswi xa ha va nyika vanhu lava tsaneke, matimba lama tlulaka lama tolovelekeke, leswaku va kota ku tiyisela.—2 Kor. 4:7-9.

Kambe hi nga si nghena ngopfu ematin’wini ya vanhu va Yehovha eAngola, a hi valangeninyana tiko leri va tshamaka eka rona.

Dayimani Yo Khwaxa

Angola yi kumeka edzonga-vupela-dyambu bya Afrika, en’walungwini yi boxeketa eDemocratic Republic of Congo, edzongeni yi boxeketa eNamibia, eVuxeni yi boxeketa eZambia kasi evupela-dyambu ku ni Lwandle ra Atlantic. Tiko leri i swikwere-khilomitara swa 1 246 700 hi vukulu, ri lava ku ringana ni tiko ra Furwa, Italiya na Jarimani ma hlanganile. Tiko ra Portugal leri ku nga rona ri sunguleke ku lawula tiko ra Angola hi lembe-xidzana ra vu-16, ri nga nghena ka 14 eka tiko leri. Hikwalaho ka leswi a ri ri koloni ya Maputukezi, vaaki va tiko leri va kwalomu ka tiphesente ta 50 va vula leswaku va nghena kereke ya Khatoliki.

Xiputukezi ka ha ri rona ririmi ra ximfumo etikweni leri, kambe tiko ra Angola ri ni vanhu va tindzimi to tala. Xiumbundu, Xikimbundu ni Xikikongo hi tona tindzimi leti vulavuriwaka ngopfu eka tindzimi to tlula 40 leti vulavuriwaka laha.

Se ku hundze malembe yo tala rifuwo ra Angola ri ri karhi ri tekiwa ri yisiwa ematikweni man’wana. Loko ra ha ri koloni, mahlonga yo tala ma tekiwile ma yisiwa eBrazil, leri na rona a ri ri koloni ya Maputukezi hi nkarhi wolowo. Misava yo nona ya le Angola yi tshama yi va ni ndzalo ya mabanana, mimango, swihenge, mimova ni kofi. Loko joko ra vukoloni se ri susiwile, nhluvuko wa ikhonomi wu kavanyetiwe hi nkwetlembetano exikarhi ka vaaki, lowu onheke swinene. Hambiswiritano, Angola ra ha ri ni rifuwo ro tala swinene ra oyili, masalela ya tidayimani hi ku hambana-hambana ka tona ni nsimbi yo tala swinene. Kambe, rifuwo lerikulu ra tiko leri i vanhu va kona, lava va titsongahataka naswona va nga ni ku tiyimisela, vo tala va vona va kombise leswaku va ri rhandza swinene Rito ra Xikwembu ni switshembiso swa rona malunghana ni vumundzuku lebyi vangamaka ehansi ka Mfumo wa Xikwembu.

“Cukumeta Xinkwa Xa Wena eVuandlalweni Bya Mati”

Ntirho wa Timbhoni ta Yehovha lowu nga va wo sungula ku vikiwa le Angola a wu ri wa Gray Smith ni nsati wakwe, Olga, ku nga mpatswa lowu nga maphayona, wo huma hi le Cape Town, eAfrika Dzonga. Hi July 1938 va suke eJoni va famba hi movha lowu hlomiseriweke ku haxa tinkulumo ta Bibele leti rhekhodiweke. Movha a wu lo mphaa, hi tibuku ta Watch Tower. Eka riendzo leri ra vona ra tin’hweti tinharhu, vaka Smith va endlele vanhu swikhokhelo swa Xihondzo xo Rindza va tlhela va fambisa Tibibele, tibuku ni swibukwana swa 8 158. Va hangalase swinene tibuku leti vulavulaka hi Bibele, va fikelela vanhu le Benguela, Luanda, Sá da Bandeira (sweswi ku nga Lubango), ni swidorobana swin’wana swa le vupela-dyambu bya Angola. Hambiswiritano, ku tlhekeke Nyimpi ya Vumbirhi ya Misava hi lembe leri tlhandlamaka, kutani a swi nonon’hwa ku vulavurisana ni vanhu lava kombiseke ku tsakela.

Ku hundze nkarhi wo leha vuyelo bya tsima ra vona ro chumayela byi nga si nyawula. Kambe hi ku famba ka nkarhi marito ya Eklesiasta 11:1 ma hetisekile: “Cukumeta xinkwa xa wena evuandlalweni bya mati, hikuva u ta tlhela u xi kuma endzhaku ka masiku yo tala.”

Timbewu tin’wana ta ntiyiso ti hete nkarhi wo leha ti nga si mila, hilaha xiviko lexi humaka eXifundzeni xa Huíla xi kombisaka hakona. Loko ku hele malembe yo tala ku sukela vaka Smith va te etikweni leri, un’wana la vitaniwaka Nkul. Andrade u tsundzuka leswaku loko a ri ni malembe ya 41 hi vukhale, loko a ha tshama le Sá da Bandeira, u amukele tibuku tin’wana ta Watch Tower eka muhundzi wa ndlela un’wana wo huma eAfrika Dzonga. Enkarhini wolowo u nyikiwe buku leyi nge Riches ni xikhokhelo xa Xihondzo xo Rindza. U tsalele rhavi ra le Brazil, kutani rhavi ri endla malunghiselelo ya leswaku a kuma dyondzo ya Bibele ya le kaya hi ku tsalelana na yena. Hambiswiritano, dyondzo ya Bibele yi yimile loko Nkul. Andrade a xiye leswaku ku ni lava va kambaka leswi a swi amukelaka eposweni. U hete malembe yo tala a nga ha vonani ni Timbhoni.

Hi 1967, Zuleika Fareleiro, loyi a a ha ku khuvuriwa, u rhurhele le Sá da Bandeira. A a nga si wu tiva kahle ntiyiso naswona hi nkarhi wolowo ntirho wa Timbhoni ta Yehovha a wu yirisiwile etikweni. Hambiswiritano, a a swi rhandza ku avelana ni van’wana leswi a swi tivaka. U sungule dyondzo ya Bibele ni wansati un’wana loyi a n’wi byeleke leswaku u tiva wanuna un’wana la lunghisaka tintangu loyi a vonakaka a ri wa vukhongeri lebyi. Makwerhu Fareleiro u teke tintangu ta yena leswaku ti ya lunghisiwa, kutani loko a humesa buku leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lembyi Nga Heriki, a yi komba mulunghisi loyi wa tintangu, hiloko a hlamala. U sungule dyondzo ya Bibele na yena. Wanuna loyi a ku ri Nkul. Andrade, loyi sweswi se a a tirhisa xitulu xa swigono. U chavisiwe hi ku vona nsati wakwe a dlayiwa. Hi loko switshembiso swa Mfumo swi n’wi tsakisa, naswona u khomelele swi tiya eka swona. Hi 1971 u khuvuriwile a va Mbhoni ya Yehovha naswona u tirhele Yehovha hi ku tshembeka ku fikela loko a fa hi 1981 a ri ni malembe ya 80. Ku nga khathariseki vugono byakwe ni ku dyuhala, ku va kona ka yena eminhlanganweni ni tinhlamulo ta yena, a a swi ri xikhutazo lexikulu eka van’wana.

Matshalatshala Yo Dyondzisa Ni Ku Hluvukisa Vaaki Va Le Angola

Emalembeni ya kwalomu ka 60 lama hundzeke, a ku ri ni wanuna un’wana la vitaniwaka Simão Toco loyi a a nghena kereke ya Baptist le n’walungwini wa Angola. Loko a rhurha a suka le M’banza Congo, eAngola a ya le Léopoldville, eBelgian Congo (sweswi ku nga Kinshasa le Democratic Republic of Congo), Toco u hundze hi le kaya ra munghana wakwe. Kwalaho u vone kopi ya magazini lowu vitaniwaka Luz e Verdade (sweswi ku nga Despertai!). A yi ri ni xibukwana lexi nge The Kingdom, the Hope of the World lexi hundzuluxeriweke xi ya eka Xiputukezi. Toco a a xi rhandza xibukwana lexi kambe munghana wakwe a a nga ri na mhaka na xona, kutani a byela Toco leswaku a nga xi teka. Hi ndlela leyi na yena u tikume a khome nkandziyiso lowu vulavulaka hi Bibele lowu kandziyisiweke hi Timbhoni ta Yehovha.

Loko a fika le Léopoldville hi 1943, Toco u sungule khwayere, leyi hi ku famba ka nkarhi yi kuleke yi va ni vanhu va madzana-dzana. Tanihi leswi a a swi hisekela ku dyondzisa ni ku hluvukisa vanhu va ka vona va le Angola, u hundzuluxele xibukwana lexi nge The Kingdom, the Hope of the World xi ya eka Xikikongo. Hi ku famba ka nkarhi eka tinsimu leti a ti qambheke, u hoxe marito ya ntshembo wa Mfumo ni mintiyiso yin’wana ya le Bibeleni leyi a yi dyondzeke. Naswona rungula rin’wana a a ri tirhisa loko a bula hi Bibele ni swirho swin’wana swa khwayere yakwe. João Mancoca, ku nga muaki un’wana wa le Angola loyi a a tirha eLéopoldville, u sungule ku hlanganyela ni ntlawa wa Toco wo dyondza Bibele hi 1946. Minhlangano a yi khomiwa hi Mugqivela na hi Sonto nimadyambu, naswona minkarhi hinkwayo Mancoca a va a ri kona exikarhi ka vanhu va kwalomu ka 50 lava a va va kona eminhlanganweni yoleyo.

Hi 1949, swirho swa ntlawa lowu swi navele ku byela van’wana hi leswi a swi swi dyondza, hiloko swo tala swa swona swi sungula ku chumayela le Léopoldville. Leswi swi hlundzukise vafundhisi va Baptist ni vatirhela-mfumo va le Belgian. Hi ku hatlisa vanhu va ntlawa wa Toco va sungule ku khomiwa. João Mancoca na yena u khomiwile. Va tshame ekhotsweni tin’hweti to hlayanyana. Kutani lava va aleke ku tshika ntlawa lowu wu kulaka, lowu fambisanaka na Toco naswona va aleke ku tshika ku hlaya tibuku leti humaka eka Sosayiti ya Watch Tower, va tekiwile hi nsindziso va yisiwa etiko-xikaya ra ka vona, ku nga Angola. Hi ku famba ka nkarhi se a va ri 1 000 hi nhlayo.

Vatirhela-mfumo va Maputukezi le Angola a va nga xi tivi lexi va nga xi endlaka ha vona. Eku heteleleni, lava va tlheriseriweke eAngola va hangalakile va ya eswiphen’wini swin’wana swa tiko.

Lowu hi wona nkarhi lowu ha wona, hi 1950, ntiyiso wa Bibele wu fikeke edorobeni ra vumbirhi hi vukulu le Angola, ku nga Huambo, leri hi nkarhi wolowo a ri tiviwa tanihi New Lisbon. Nhluvuko a wu nonoka kambe eku heteleleni João da Silva Wima, Leonardo Sonjamba, Agostinho Chimbili, Maria Etosi na Francisco Portugal Eliseu va ve exikarhi ka lava va veke malandza yo tshembeka ya Yehovha endhawini leyi. Va tlhele va pfuna mindyangu ya vona leswaku yi dyondza ha Yehovha ni mimpimanyeto ya yena yo lulama.

Toco ni van’wana va tekiwe va ya tirha ensin’wini ya kofi le n’walungwini. Lexi vavisaka, hi nkarhi wolowo Toco ana se a a sungule ku languta swilo hi ndlela yin’wana. Loko Toco ni ntlawa wakwe va ha ri le Léopoldville, a ku ri ni valandzeri va Simão Kimbangu, lava a va ri vangoma, lava a va sungule ku va kona eka minhlangano leyi. Hi nkarhi wun’wana loko minhlangano yi ri karhi yi ya emahlweni, va tokote swin’wana leswi van’wana va swi tekeke ku ri ku chuluriwa ka moya ehenhla ka vona. Kambe a va ‘kambisisanga ku vona loko moya wa kona wu huma eka Xikwembu.’ (1 Yoh. 4:1) João Mancoca a swi n’wi tsakisanga loko a vona va sungula ku vekela dyondzo ya Bibele etlhelo, va sungula ku titshega hi ‘moya.’

Loko se va tlheriseriwe eAngola, João Mancoca u yisiwe eLuanda. Mancoca na Sala Filemon swin’we na Carlos Agostinho Cadi, va khongotele lavan’wana entlaweni wa vona leswaku va namarhela Bibele ni ku papalata mikhuva leyi nga fambisaniki na yona. Endzhakunyana, loko Toco a rhurhiseriwa endhawini leyi nga le dzongeni ka tiko, u hundze hi le Luanda. Hi nkarhi wolowo a swi ri erivaleni leswaku tidyondzo ta valandzeri va Kimbangu se a ti n’wi nghene engatini.

Hi 1952, hikwalaho ka ku xengiwa hi un’wana wa lava a va ri na vona entlaweni, João Mancoca, Carlos Agostinho Cadi na Sala Filemon va khomiwile kutani va ya pfaleriwa eBaía dos Tigres, ndhawu yo pfalela vanhu ya xitichi xa vaphasi va tinhlampfi. Muxengi wa vona a ku ri wanuna un’wana, la karhataka, la nga ni vavasati vambirhi. Matshalatshala ya yena ya ku tiendla murhangeri wa ntlawa wa le Luanda, se a ma lava ku heta van’wana matimba. Kambe ku nga tshembeki kakwe ku endle leswaku endzhakunyana a tlulana milenge ni valawuri va tiko kutani na yena a pfaleriwa ekhotsweni leri.

Muendzi La Nga Ni Tipakani Tinharhu

Hi 1954 rhavi ra Afrika Dzonga ri sungule ku amukela mapapila yo hlayanyana yo huma eka ntlawa lowu nga le Baía dos Tigres. A va ri ni torha ra tibuku ta Bibele. Hiloko ku rhumeriwa John Cooke, murhumiwa la yimelaka Watch Tower, loyi a a huma hi le Furwa leswaku a ya eAngola hi 1955. A tela ku ta endla mintirho minharhu: ku ta vutisisa hi xiviko lexi vulaka leswaku ku ni Timbhoni ta 1 000 eAngola, leswaku a ta va pfuna loko swi koteka, ni ku vona lexi xi nga endliwaka leswaku ku simekiwa ntirho wa Timbhoni ta Yehovha ximfumo le Angola. Endzhaku ka loko a vonane ni mintlawa yo hlayanyana, loko vulavisisi byakwe bya ntlhanu wa tin’hweti byi hela u kume leswaku nhlayo ya Timbhoni a yi ri yitsongo ngopfu ku va yi nga endla 1 000. Hilaha xiviko xa le Angola xa ntirho wa nsimu xa 1955 xi kombiseke hakona, a ku ri ni vahuweleri va 30 va mahungu lamanene etikweni hinkwaro.

Ku hele mavhiki yo tala vatirhela-mfumo va Maputukezi va nga si pfumela leswaku John Cooke a ya vonana na João Mancoca ni ntlawa lowutsongo lowu a wu ri le Baía dos Tigres, edzongeni wa Angola. Makwerhu Cooke u pfumeleriwe ku tshama kwalaho masiku ya ntlhanu naswona ndlela leyi a yi hlamuseleke ha yona Bibele, yi endle leswaku Mancoca ni lavan’wana, va tshemba leswaku a a yimela nhlengeletano leyi hakunene yi tirhelaka Yehovha Xikwembu. Hi siku leri a gimeteke riendzo ra yena ha rona, Makwerhu Cooke u nyikele nkulumo ya le rivaleni leyi a yi ri ni xihloko lexi nge “Mahungu Lamanene Ya Mfumo” eka ntlawa wa vanhu va 80, ku katsa ni mulanguteri-nkulu wa khotso.

Eka tin’hweti leti a ti heteke a ri eAngola, Makwerhu Cooke u swi kotile ku vonana na Toco swin’we ni van’wana etindhawini to hambana-hambana, lava a va teka Toco a ri murhangeri wa vona. Vo tala va vona a vo va mimpambukwa leyi landzelaka Toco naswona a va nga yi rhandzi mintirho ya Timbhoni ta Yehovha. António Bizi, jaha ra le Luanda, yena a a nga fani na vona, a tsakela ku tiva swo tala hi swikongomelo swa Yehovha. Toco yena a pfaleriwe eximutanini lexi nga ekusuhi na Sá da Bandeira, naswona a a nga swi koti ku rhumela kumbe ku amukela papila.

Ku endza ka Makwerhu Cooke ku wu khutaze swinene ntlawa lowutsongo wa lava tshembekaka le Baía dos Tigres. Makwerhu Mancoca u tsundzuka leswaku ku endzeriwa loku ku va tiyisekisile leswaku a “va ri endleleni leyi nga yona.” Ku tlhele ku kombisa leswaku a ku ta va ni ku andza, hambileswi Timbhoni a ti ri titsongo eka nhlayo leyi a ku vuriwe yona eku sunguleni. Eka xiviko xakwe, Makwerhu Cooke u vule leswaku van’wana lava a nga vonana na vona a va “tiyimiserile ku dyondza” ni leswaku “nsimu yi vonaka yi lunghele ntshovelo.”

Ku Landzela Xikhutazo Xin’wana

Endzhaku ka lembe ku sukela loko ku endze Makwerhu Cooke, Sosayiti yi rhumele makwerhu un’wana la fanelekaka eLuanda, ku nga Mervyn Passlow, thwasana ra le Xikolweni xa Gilead, a ri ni nsati wakwe, Aurora. A va ri ni nxaxamelo wa vanhu va 65 lava endleke swikhokhelo ni vanhu van’wana lava tsakelaka, lava xaxametiweke hi John Cooke. Loko va ha ku fika, a swi tika leswaku vaka Passlow va kuma vanhu lava va endleke swikhokhelo, hikuva timagazini a ti fika hi adirese ya le posweni ku nga ri ya le kaya. Kambe hi nkarhi lowu wansati la vitaniwaka Berta Teixeira u tlhelele eLuanda a huma hi le Portugal. Loko a ha ri kwale u vonane ni Timbhoni ta Yehovha naswona a kombisa ku wu tsakela swinene ntiyiso wa Bibele. Hofisi ya le Lisbon yi tivise vaka Passlow leswaku wa ta, kutani a va ha yima-yimanga ku sungula dyondzo ya Bibele na yena. Un’wana wa maxaka ya Berta a a tirha eposweni naswona u va pfunile leswaku va kuma tiadirese ta laha lava endleke swikhokhelo va tshamaka kona, vo tala va vona va ve swichudeni swa Bibele leswi hisekaka. Ku nga ri kungani na vona va sungule ku chumayela vanghana va vona ni vaakelani. Hi tin’hweti ta tsevu vaka Passlow se a va hlaya ni vanhu vo tlula 50.

Loko se ku hele tin’hwetinyana va ka Passlow va fikile etikweni leri, va sungule ku va ni minhlangano ya Bibele ya nkarhi ni nkarhi ekamareni ra vona, va tirhisa Xihondzo xo Rindza. Loko ku hela n’hweti yo sungula, a va nga ha eneli ekamareni rero. Berta Teixeira a a ri ni ndhawu leyi a a dyondzisa vanhu ririmi eka yona, hiloko a nyikela hi rin’wana ra makamara ya yena leswaku va khomela minhlangano eka rona. Endzhaku ka nhungu wa tin’hweti hiloko ku va ni nkhuvulo wo sungula-sungula etikweni ra Angola lowu endliweke hi Timbhoni ta Yehovha, le ribuweni ra Luanda.

Hikwalaho ka xiyimo lexi a xi ri kona eAngola hi nkarhi wolowo, vaka Passlow a va nga ntshunxekanga ku hlangana ni vamakwerhu va vantima. Kambe van’wana va vona a va endzela vaka Passlow loko va lava mpfuno. Loyi a a nga xwi ku ta a ta dyondza a ku ri António Bizi, loyi John Cooke a n’wi kumeke a ri xichudeni lexi hisekaka. João Mancoca, loyi a ha ri ekhotsweni hi nkarhi wolowo, a a hamba a va rhumela mapapila yo va khutaza.

Hambiswiritano, hi ku hatlisa endzhaku ka nkhuvulo wo sungula, hulumendhe yi arile ku pfuxeta tivhisa ta vaka Passlow, hiloko va boheka ku longa va huma etikweni. Va endle ntirho lowukulu wa ku byala “mbewu,” ni ku cheleta leyi byariweke hi van’wana. (1 Kor. 3:6) Nakambe se a va ri ni vunghana lebyikulu ni vamakwerhu va le Angola. Hikwalaho ka rivengo leri maphorisa a ma ri na rona, vaka Passlow va kombele vamakwerhu va kwalaho, ngopfu-ngopfu va vantima, leswaku va nga ti va ta va lela. Kambe vunghana a byi ri byikulu swinene. Vo tala va tile ku ta kombisa ndlela leyi va titwaka ha yona loko va ri karhi va ya nghena exikepeni.

Harry Arnott, la endzelaka marhavi, u tshame a endzela vaka Passlow hi 1958 loko va ha ri eLuanda. Hi February 1959 loko a tlhela a ringeta ku endzela eAngola tanihi mulanguteri wa marhavi, u hlanganisiwe erivaleni ra swihaha-mpfhuka hi ntlawa wutsongo lowu eka wona a ku ri na Makwerhu Mancoca na Teixeira Makwerhu wa xisati. Kambe, hi ku hatlisa maphorisa ma va kavanyetile. Ma suse Makwerhu Arnott eka ntlawa lowu kutani ma secha nhundzu yakwe.

Hambiswiritano, eku heteleleni, Makwerhu Arnott u tikume a pfaleriwe ekamareni leri Makwerhu Mancoca a pfaleriweke eka rona. Loko va vonana, va hlekile. Phorisa a ri swi twisisanga leswaku va hlekisiwa hi yini. Hiloko ri holovela Mancoca ri ku: “Xana wa swi tiva leswi u nga ta endliwa swona?” Makwerhu Mancoca loyi enkarhini wolowo se a a ri ni tsevu wa malembe a ri ekhotsweni ni ku tshamela ku biwa, hi ku titsongahata u hlamurile a ku: “A ndzi nge rili. Ndza swi tiva leswi u nga ndzi endlaka swona. Kambe u ngo hetelela hi ku ndzi dlaya ntsena. Xana xi kona xo tlula xexo lexi u nga xi endlaka?” Hiloko a gimeta hi marito yo kombisa xivindzi: “Kambe a ndzi nge ri landzuli ripfumelo ra mina.” Hi loko a hundzuluka a languta Makwerhu Arnott kutani a n’wayitela hi ndlela leyi khutazaka. Makwerhu Arnott u ri: “A a vonaka onge a nga swi voni leswi swi nga n’wi humelelaka, yena a lwela ntsena ku tiyisa mina leswaku ndzi nga hetiwi matimba hi xiyimo lexi. Swi ndzi khutazile swinene ku vona makwerhu loyi wa muntima a tiyile ni ku va ni xivindzi hambileswi a heteke malembe yo tala a ri ekhotsweni.”

Loko ku ri Makwerhu Arnott u tlheriseriwe endzhaku hi xihaha-mpfhuka lexi a teke ha xona—kambe sweswo swi endleke endzhaku ko khutaziwa eka xinkarhana lexi a veke na xona na Makwerhu Mancoca. Endzhaku ko konanisiwa tiawara ta nkombo, Makwerhu Mancoca na yena u ntshunxiwile.

Endzhaku ka vhiki, Makwerhu Mancoca na yena u khuvuriwile swin’we ni vanghana vakwe, Carlos Cadi na Sala Filemon. Hi nkarhi wolowo, ku hirhiwe kamara le Sambizanga, ehandle ka doroba ra Luanda, kwalaho hi kona laha vandlha ra ximfumo ra Timbhoni ta Yehovha eAngola a ri yi khomela kona minhlangano. Sweswi se a va swi kota ku pfula ni ku pfala minhlangano hi risimu, naswona vuyimbeleri bya vona byi koke nyingiso wa vaakelani. Vo tala a va tsakisiwa hi ku vona leswaku lava va nga kona eka Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza na vona va hlamula hi nkarhi wa minhlangano, ni leswaku va pfumeleriwa ku vutisa swivutiso endzhaku ka minhlangano. Ku burisana ka muxaka lowu, loku a ku nga kumeki eka tikereke ta Vujagana, ku endle leswaku ntirho wu va ni mihandzu swinene.

Ku Va Ni “Vuxiyaxiya Kukota Tinyoka”

Hi 1960 ntirho wo langutela ku chumayeriwa ka mahungu lamanene eAngola wu susiwile emakatleni ya Afrika Dzonga wu rhwexiwa rhavi ra Portugal. Ku tiyisiwa loku ka vuxaka exikarhi ka Timbhoni ta Yehovha ematikweni lawa mambirhi, a ku hambana ni vuxaka lebyi hohlokaka bya swa tipolitiki exikarhi ka Angola ni tiko ra Portugal, leri ku nga khale ri fuma Angola tanihi koloni ya rona.

Loko tiko ra Belgian Congo leri nga ekusuhi ri kume ntshunxeko wa ku tifuma ri tlhela ri hlaseriwa hi nyimpi ya xin’wana-manana endzhaku ka sweswo, swi endle leswaku xiyimo xa tipolitiki xi cinca swinene eAngola. Hulumendhe leyi lawulaka koloni leyi yi sungule ku va ni vuxiyaxiya, kambe a yi swi kotanga ku sivela nyimpi ya vusukumbele yo lwela ntshunxeko eAngola. Hi January 1961 ku pfuke hasahasa eAngola-xikarhi. Leswi swi endle leswaku vapfukeri va ringeta ku teka mfumo hi xitshuketa le Luanda hi February. Kutani hi March, endzhaku ko vilela hi muholo exifundzheni xa Kongo en’walungwini lexi hlaseriweke hi vusweti, vanhu va le Angola va dlaye madzana ya vahlapfa lava nga Maputukezi. Leswi swi vange leswaku na vona va rihisela swinene.

Hi va-1960, ku humelele mavandla manharhu lamakulu lama lwisanaka ni ku endliwa ka tiko ra vona ri va koloni: vandla ra vukhomanisi leri vuriwaka Popular Liberation Movement of Angola (Movimento Popular de Libertac̩ão de Angola; MPLA), National Front for the Liberation of Angola (Frente Nacional de Libertac̩ão de Angola; FNLA), ni vandla ra National Union for the Total Independence of Angola (União Nacional para a Independência Total de Angola; UNITA).

Nyimpi leyi ya xin’wana-manana yi endle leswaku ntlawa lowutsongo wa Timbhoni ta Yehovha wu langutana ni swiphiqo. Phepha-hunga ri vule leswaku “i mpambukwa lowu lwisanaka ni Vukreste naswona vanhu va fanele va tivonela eka vona.” Vateki va mahungu va tshahe Xalamuka! hi ndlela leyi hoxeke kutani va hemba va vula leswaku xikongomelo xa Timbhoni a ku ri “ku sasa kumbe ku khutaza mintirho ya vutherorisi leyi ya ha ku vaka kona edzongeni wa Xifundzha lexi.” Ehansi ka xifaniso xa Xalamuka! a ku tsariwe marito lama nge “Mavunwa ya vukhongeri ma onha mimoya ya vaaka-tiko.”

Hi nkarhi wolowo, Timbhoni ta Yehovha hinkwato a ti tshama ti vekiwe tihlo. Mapapila hinkwawo lama nghenaka a ma kambisisiwa, leswi swi endle leswaku swi tika ku vulavurisana ni rhavi ra le Portugal naswona a swi nga olovi ku kuma tibuku ta Watch Tower. Lava a swi endleka va amukela tibuku leti hi poso a va konanisiwa hi maphorisa.

Hulumendhe leyi lawulaka koloni leyi a yi nga swi lavi ku vona vanhu vo tlula vambirhi va hlanganile, loko va nga ri vandyangu. Leswaku va sirheleleka, vamakwerhu va cince tindhawu leti va khomelaka ka tona minhlangano kutani va hlangana va ri mintlawa leyitsongo. Hambiswiritano, hi lembe ra 1961 vanhu va 130 va ve kona eka Xitsundzuxo xa ku fa ka Kreste. Endzhaku ka sweswo Makwerhu Mancoca na Filemon va endzele lava a va ri kona eXitsundzuxweni ku vona loko va fike ekaya va hlayisekile. Nkhathalelo lowu va wu kombiseke wu va tiyisile vamakwavo va vona lava nga Vakreste.

Nkarhi Wa Miringo Yo Tika Swinene

Ntokoto wa Silvestre Simão wu hi endla hi vona leswi swichudeni leswintshwa swa Bibele swi bohekeke ku langutana na swona hi nkarhi wolowo. Hi 1959, loko a ha ri exikolweni, u amukele xiphephana xo huma eka mudyondzi-kulobye lexi nge “Ndzilo Wa Tihele—Xana I Ntiyiso Lowu Humaka eBibeleni Kumbe I Vunwa Byo Huma Eka Vujagana?” Endzhakunyana u te: “Ku hlaya ka mina xiphephana lexi ku cince vutomi bya mina. Loko se ndzi twe ntiyiso malunghana ni tihele, leti a ndzi dyondzisiwe ku ti chava, xikan’we-kan’we ndzi tshikile ku ya ekerekeni kutani ndzi sungula ku hlaya tibuku ta Sosayiti.”

Emasikwini wolawo yo tika, Timbhoni a ti va ni vuxiyaxiya loko ti fanele ti rhamba vanhu lava vonakaka va tsakela. Kambe endzhaku ka malembe mambirhi, ti vone swi nga ri na khombo ku rhamba Silvestre. Endzhaku ka nhlangano wakwe wo sungula, u vutise swivutiso malunghana ni Savata. Leswi a swi tweke swi n’wi khorwisile leswaku se u wu kumile ntiyiso. Kambe a wu ri wa nkoka ku fikela kwihi eka yena? Vhiki leri tlhandlameke hi June 25, 1961, loko a te eka nhlangano wakwe wa vumbirhi, u langutane ni xiyimo lexi ringaka laha a a ta tikomba loko leswi a swi dyondzeke a a swi tlangela hakunene. Masocha ma yimise nhlangano. Vavanuna hinkwavo va vitaneriwe ehandle kutani va va bukutela hi tiphayiphi ta nsimbi. Un’wana wa vamakwerhu lava u ri: “Hi bukuteriwe bya mbyana—ina, onge hi loko munhu a ba nguluve hi xigombo leswaku yi fa a ta ya a ya yi xavisa emakete.” Silvestre Simão ni lava a va ri na yena va ha ri ni swivati swa kona. Hiloko va byeriwa ku rhangisana va ya erivaleni ra mintlango ya bolo laha va nga fika va kuma valungu lava hlundzukeke swinene hikwalaho ka leswi va lahlekeriweke hi mindyangu ya vona enyimpini le n’walungwini wa Angola. Masocha lawa swin’we ni mintshungu ya vanhu, ku katsa ni van’wana va valungu lava, va va wele henhla va bukutela vamakwerhu lava.

Hiloko Silvestre ni vamakwerhu lavan’wana va nghenisiwa etilorini va yisiwa ekhotsweni ra le São Paulo, leri a ri lawuriwa hi maphorisa ya le xihundleni lama nga ni tihanyi swinene. Vamakwerhu lava va tlhele va himeteriwa kutani va cukumetiwa exitokisini va khatakana bya masaka. Hambileswi a va vavisekile ni ku mpfempfa ngati swinene, va tshikiwe leswaku va sala va funya buwu.

Leswi João Mancoca a ku ri yena a fambisaka Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza a a tekiwa a ri yena murhangeri wa ntlawa lowu. Endzhaku ka ku fumbuteriwa loku, u tekiwile leswaku a ya dlayiwa, u hehliwe hi leswaku a a kunguhata ku hlasela valungu, hi ku landza ndlela leyi valawuri va yi soholoteke ha kona ndzimana yin’wana leyi nga eka Xihondzo xo Rindza. Makwerhu Mancoca u va vutisile leswaku va nga ku yini loko vo kuma magazini lowu fanaka wu tirhisiwa hi valungu kumbe ndyangu lowu nga eBrazil kumbe ePortugal? U va hlamuserile leswaku magazini lowu i wa vanhu hinkwavo naswona wu hlayiwa hi vanhu va matiko hinkwawo. Leswaku va khorwiseka, valawuri va fambe na yena eka ndyangu wa Maputukezi lama nga Timbhoni ta Yehovha. Loko va fika va kuma magazini lowu fanaka naswona va kuma leswaku ndyangu lowu wu hlaya rungula leri fanaka, va cince mianakanyo ya vona ya ku n’wi dlaya. Hiloko Makwerhu Mancoca a tlheriseriwa eka vamakwavo ekhotsweni ra le São Paulo.

Kambe a hi hinkwavo va enerisiweke hi mhaka leyi. Loko va fika ekhotsweni ra le São Paulo, mulanguteri wa rona, ku nga wanuna wo lala wa Muputukezi, hi loko a hlawula ku “langutela” Makwerhu Mancoca. Ku “langutela” ka kona a ku katsa ku vekiwa edyambyini ndzhenga hinkwawo u nga dyi nchumu. Kutani hi awara ya ntlhanu, mulanguteri a a teka nkharisa kutani a ba Makwerhu Mancoca, loyi a swi vekisaka xileswi: “A ndzi si tshama ndzi vona munhu wo xupula ku fana na yena. U vule leswaku a nge ndzi tshiki loko ndzi nga si wa ehansi ndzi fa.” U ye emahlweni a ndzi ba hi ndlela yoleyo yo pfumala tintswalo ku ringana awara hinkwayo, kambe eku heteleleni Makwerhu Mancoca a a nga ha ku twi ku vava. Hiloko hi xitshuketa a biwa hi ndzhuku a etlela, loko a ri karhi a biwa. Mulanguteri loyi a karhaleke a a tiyisekile leswaku Mancoca wa fa, hiloko socha ri koka ntsumbu wakwe ri wu funengeta hi bokisi. Loko masocha man’wana ma fika ni vusiku ma ta tiyiseka leswaku u file hakunene, socha ri va kombe bokisi leri Mancoca a a funengetiwe ha rona kutani ri va byela leswaku humba se yi olele nkuma. Lexi hlamarisaka, u sale a sisimuka naswona socha leri ri hlamarile loko ri n’wi vona a ha hanya eholweni yo dyela eka yona endzhaku ka tin’hweti tinharhu. Hiloko ri hlamusela Makwerhu Mancoca hi vuxokoxoko leswi swi humeleleke eka madyambu wolawo. Vurhongo lebyi khomeke makwerhu loyi hi xitshuketa byi n’wi ponise eku feni.

Makwerhu Mancoca u tlhele a joyina vamakwavo lavan’wana kutani va ya emahlweni va va ni minhlangano ekhotsweni. Ka nharhu eka tin’hweti ta ntlhanu leti va tshameke tona ekhotsweni ra le São Paulo, nhlayo ya lava va veke kona loko ku nyikeriwa nkulumo ya le rivaleni, yi fike eka 300. Vumbhoni lebyi nyikeriweke ekhotsweni byi tiyise mavandlha lama nga le handle hikuva vakhotsiwa vo tala lava kombiseke ku tsakela va endle nhluvuko kutani va khuvuriwa endzhaku ka loko va ntshunxiwile.

Eka tin’hweti leti a tshameke tona ekhotsweni, Silvestre Simão u swi kotile ku hlanganyela ni ntlawa wa le khotsweni eka dyondzo ya Bibele leyi fambisiwaka kahle, hi ndlela yoleyo u tiyisiwile emoyeni. Swirho swa ntlawa lowu swi susiwile endhawini leyi swi yisiwa eka makhotso ni tinkampa tin’wana ta nxaniso, laha va nga fika kona va fumbuteriwa ni ku tirhisiwa bya mbhongolo. Endzhaku ko heta malembe ya mune a ri karhi a pfaleriwa eka tindhawu to hambana-hambana, Silvestre u ntshunxiwile hi November 1965. U tlhelele eLuanda, laha a nga fika a hlanganyela ni ntlawa wa Timbhoni lowu khomelaka minhlangano endhawini leyi vitaniwaka Rangel. Leswi ripfumelo rakwe se a ri ringiwile, u hetelele a khuvuriwile hi 1967. Van’wana ekhotsweni, ku katsa na Makwerhu Mancoca a va ntshuxiwanga kukondza ku va lembe ra 1970, kambe va tlhele va khomiwa nakambe.

“A Va Nge He Dyondzi Nyimpi”

Tiko a ri ri enyimpini. Kambe Bibele yi vula leswaku loko vanhu va dyondza tindlela ta Yehovha, va “fula mabanga ya vona ma va swikomu ni mafumu ya vona ma va swikhutulo” naswona a va ha “dyondzi nyimpi.” (Esa. 2:3, 4) Xana majaha ya le Angola a ma ta endlisa ku yini?

Hi March 1969 hulumendhe yi sungule tsima ra nsele ro hlasela hinkwavo lava alaka ku tshika vukala-tlhelo bya vona bya Vukreste. Lava va veke vo rhanga ku khomiwa a ku ri António Gouveia na João Pereira le Luanda. Makwerhu Gouveia u landziwe entirhweni kutani a ya hoxiwa exitokisini lexi thyakeke swinene. Mana wakwe a pfumeleriwe ku n’wi endzela loko ku hundze masiku ya 45.

Lava nga khomiwa le Huambo a ku ri Fernando Gouveia, António Alberto na António Matías. A va hamba va biwa hi ndlela leyi hlomulaka mbilu, kanharhu hi siku. Ndlela leyi a va biwa ha yona yi endle leswaku mana wa Fernando a nga ha n’wi tivi ni n’wana wakwe loko a n’wi vona. Loko vamakwerhu va tsalele ndhuna ya maphorisa papila va yi byela ndlela yo biha leyi va khomiwaka ha yona, ku va loko va tshikiwa ku khomiwa hi tihanyi.

António Gouveia wa ha swi tsundzuka swilo leswi swi va pfuneke leswaku va tiyisela. Mana wa yena a a hamba a tumbeta tluka ra Xihondzo xo Rindza eswakudyeni leswi a a n’wi tisela swona. U ri: “Ri hi pfunile leswaku hi tshama hi xalamukile. Ri tlhele ri hi wundla emoyeni.” Nakambe u ri: “A hi hlawula nhloko-mhaka yihi na yihi ya Bibele, leyi hi yi rhandzaka, kutani hi chumayela marhangu lawa ma hi rhendzeleke.” Leswaku va nga khomiwi hi gome, vamakwerhu van’wana a va hamba va ba mafenya. Nkarhi wun’wana a va huwelela hi rito leri tlakukeke, onge hiloko ku ri ni xitiviso xa nkoka, va tivisa nhlayo ya tinhongana leti va ti dlayeke exitokisini xa vona.

Exikarhi ka lava khotsiweke eAngola, a ku ri ni majaha ya tsevu yo huma hi le Portugal, lawa a ma rhumeriwe etikweni leri ku ta seketela timhaka ta nyimpi kambe ripfalo ra vona ri va aleleke ku endla ntirho lowu. Un’wana wa vona, David Mota, u ri: “Yi nyingi minkarhi leyi hi nga vona nsirhelelo wa Yehovha. Vatirhela-mfumo va tirhise tindlela to tala leswaku va herisa ku tshembeka ka hina, a va talela swinene eka van’wana va hina lava a va nga si khuvuriwa. Ndlela yin’wana leyi a va hamba va yi tirhisa a ku ri ku hi pfuxa exikarhi ka vusiku, va hlawula ntlhanu entlaweni wa hina, kutani va teka un’we, va kombetela nhloko yakwe hi xibamu, lexi ku vuriwaka leswaku xi ni makulu, kutani va lunghekela ku n’wi duvula. Endzhaku ka timinete ta 30 hi tlheriseriwa etindhawini ta hina, hi tlhela hi vitaniwa va ya endla nchumu lowu fanaka. Hinkwerhu hi nkhensa Yehovha hi leswi ha ha hanyaka ninamuntlha. Eku heteleleni, valawuri va hi xiximile swinene naswona hi pfumeleriwe ku khoma minhlangano ekhotsweni. A hi tsakile swinene loko hi vona vakhotsiwa-kulorhi va tsevu va khuvuriwa kwale khotsweni!”

Hambileswi vamakwerhu lava va byeriweke leswaku va ta tshama ekhotsweni kukondza va va ni malembe ya 45, a swa ha vanga tano. Hambiswiritano, leyi a ku ri minkarhi yo tika swinene. Leswi va langutaneke na swona swi tiyise ripfumelo ra vona. Namuntlha vo tala va vamakwerhu lava i vakulu emavandlheni.

Mfumo Wa Koloni Wu Hela Swi Nga Rindzeriwanga

Hi April 25, 1974, ku pfukeriwa ka mfumo le Portugal ku herise vulawuri bya kwalaho bya tihanyi. Hiloko ku hela nyimpi yo lwela ntshunxeko eka vukoloni eAngola, leyi tekeke malembe ya 13, ni mavuthu ya Maputukezi ma sungula ku tlhentlha. Kutani ku simekiwa hulumendhe ya xinkarhana leyi a yi fanele yi fuma tin’hweti ta khume, ku sukela hi January 31, 1975, kambe yi fume tin’hweti ta tsevu ntsena.

Timbhoni ta Yehovha ti vuyeriwilenyana hi ku cinca loku ka xitshuketa. Timbhoni ta Yehovha ta 25 leti a ti khotsiwile le Cabo Ledo hikwalaho ka vukala-tlhelo bya tona, ti ntshunxiwile hi May. Exikarhi ka tona a ku ri ni lava va tsevu vo huma hi le Portugal lava va aleke ku seketela nyimpi yihi na yihi, ku katsa ni tinyimpi to hlasela tikoloni ta vantima. Xana vamakwerhu lava va valungu a va ta endla yini leswi se va kumeke ntshunxeko va nga swi rindzelanga? David Mota u ri: “Hi ku tiyisiwa hi vuxaka bya le kusuhi na Yehovha loko ha ha ri ekhotsweni, hinkwerhu ka hina hi ri tsevu hi endle xiboho xa ku tshama eAngola naswona hi ku hatlisa hi nghenele ntirho wa vuphayona.”

Mhaka ya ku amukeleka ka vukhongeri a yi nga tolovelekanga eka Timbhoni ta le Angola ta 1 500. Maphorisa ya le xihundleni a ma nga ha ri kona, a ku nga ha khomiwi munhu naswona Timbhoni a ti swi kota ku hlanganyela hi ku ntshunxeka. Va ngundzuvanye muti wa Luanda va lava tiholo, tindhawu ta mintlango kumbe ndhawu yihi na yihi leyi nga rhurhelaka nhlayo leyi yi kulaka ya Timbhoni ta Yehovha. Ku ta fikela sweswi, mavandlha ya 18 lama nga kona etikweni a ma hlanganela emakaya.

Ku endliwe malunghiselelo ya leswaku ku va ni nhlangano wa ntirho, wo hlawuleka, le Pavilhão do Ferrovia. Exikarhi ka vamakwerhu va 400 lava rhambiweke, va huma eka mavandlha yo hambana-hambana, a ku ri na José Augusto, loyi sweswi a nga xirho xa ndyangu wa Bethele wa le Portugal. U ri: “A ku ri ro sungula ndzi vona vamakwerhu vo tarisa xileswi, naswona va ntshunxekile va nga chavi nchumu! A hi nga kholwi leswaku leswi hi swi vonaka hi swona. A hi tsakile swinene loko hinkwerhu hi ya hala ni hala hi ku ntshunxeka, hi tsakela xinakulobye ni vamakwerhu va mavandlha man’wana.”

Ntsako Wa Moya Hi Minkarhi Ya Minkitsikitsi

A ku ri ni nkwetlembetano lowukulu exikarhi ka mavandla manharhu ya tiko: MPLA, FNLA na UNITA. Mintlawa leyi hlomeke ya mavandla lawa yi nghene eLuanda kutani yi aka mintsindza ya yona. Luis Sabino, loyi a voneke leswi hi mahlo, u ri: “Eku sunguleni a ku twala swibalesa swa masocha lama tshamaka ma tumberile. Kutani loko rivengo ri ya ri kula, ku tirhisiwe ni matlhari ya matimba swinene. Mimovha ya matlhari a yi tshama yi ri kona eswitarateni, ku baleseriwa ni tirhokete. Ku onhiwe tiyindlu to tala swin’we ni ta vamakwerhu.”

Hiloko vamakwerhu va vona ku ri vutlhari leswaku minhlangano ya vandlha yi khomeriwa etindhawini leti dyondzo ya buku yi khomeriwaka eka tona. Manuel Cunha u ri: “A swi tolovelekile leswaku minhlangano yi kavanyetiwa hi ku duvuriwa ka swibalesa leswikulu ekusuhi swinene ni laha hi nga kona. Hinkwerhu a hi pavalala ehansi kukondza va heta ku duvula, kutani dyondzo yi ya emahlweni. Minkarhi yin’wana a hi tima timboni leswaku hi nga koki nyingiso wa vanhu. Loko minhlangano yi hela vamakwerhu a va tlhelela emakaya hi vuxiyaxiya.”

Hambileswi a ku ri ni khombo, vamakwerhu a va tikarhatela ku ndlandlamuxa vutirheli bya vona. Delucírio Oliveira u ri: “Ntirho wa hina a wu yirisiwile ehansi ka hulumendhe ya vukoloni, kutani ku chumayela hi ku ntshunxeka hi yindlu ni yindlu a ku ri mhaka leyintshwa eka vahuweleri vo tala. Maphayona hi wona a ma rhanga emahlweni ma khutaza van’wana leswaku na vona va famba na vona. A va ri vanyingi lava a va va kona eminhlanganweni yo lunghela ku ya ensin’wini.” Kambe nyimpi a yi tikomba leswaku yi lava ku tlhekeka. U ya emahlweni a ku: “A swi tolovelekile ku twa mpfumawulo wa swibalesa loko u ri ensin’wini. Minkarhi yin’wana a hi gega ngati leyi ya ha ku halakaka endleleni. Minkarhi yin’wana a hi kuma mintsumbu exitarateni.”

Vamakwerhu vambirhi va xisati, lowun’wana i phayona, siku rin’wana a va ri ensin’wini loko tibomo tibuluka ekusuhi na vona. Loyi un’wana, u nkhunkhuserile a ya ekhumbini kutani a ringanyeta leswaku va tlhelela ekaya. Hiloko phayona ri n’wi khutaza leswaku va tiyiselanyana, ri n’wi tiyisekisa leswaku va ta muka loko ku buluka ka tibomo ko tlhela ku sungula. Eka mixo wolowo va sungule dyondzo ya Bibele ni mpatswa lowu wu kombeleke leswaku va hamba va wu hlayela kanharhu hi vhiki.

Swiyimo leswi swo tika a swi va sivelanga vamakwerhu leswaku va khoma nhlengeletano ya vona yo sungula ya xifundzha eholweni ya mani na mani hi March 1975. Ku hirhiwe holo leyikulu ya le Luanda leyi vitaniwaka Cidadela Desportiva, leswaku ku khomeriwa nhlengeletano yoleyo eka yona. Hikwalaho ka vuhlayiseki, ku rhambiwe vanhu lava va taka nkarhi hinkwawo eminhlanganweni ya vandlha ntsena. Hambiswiritano lava veke kona a va ri 2 888.

Tanihi leswi swilo swi fambeke kahle, vamakwerhu va rhambe vanhu lava tsakelaka ni lava fambiseriwaka dyondzo ya Bibele eka nhlengeletano leyi landzeleke. Aníbal Magalhães u ri: “Loko hi nghena eholweni hi tsakisiwe swinene hi maletere lamakulu lama endlaka nhloko-mhaka ya nhlengeletano, lama nge ‘Mi Fanele Mi Va Vanhu Va Muxaka Muni—2 Pet. 3:11.’ Holo a yi tele yi lo mphaa, ni nongonoko wu nga si sungula. Loko ku tivisiwa leswaku nhlayo ya lava nga kona a ku ri 7 713, a hi tsakile swinene. Vo tala va tsandzekile ku tikhoma, va khavaxele mihloti hi ntsako. Leswi a hi swi vona swi hi kombise kahle leswaku ku ni ntirho wukulu wa ku hlengeleta lowu wa ha faneleke wu endliwa naswona hi nkhense Yehovha hi ku hi hlayisa ku ta fikela siku leri.”

Endzhaku ka xikhongelo xo pfala, loko vamakwerhu va ri karhi va basisa holo, ku twakale mpfumawulo wa swibalesa, sweswi a ku pfuma ndhawu hinkwayo. Lexi a ku ri xitsundzuxo xin’wana xa leswaku ‘va hanya exikarhi ka vanhu lava vengaka ku rhula.’—Ps. 120:6.

Ku Hangalasiwa Hi Nyimpi

Tiko a ri pfilunganyiwa hi mavandla manharhu ya politiki, naswona eLuanda hi kona laha a ma lwela kona. Mavuthu a ma vumbiwa hi ku sindzisa vavanuna ni vavasati hambi ku ri vana leswaku va joyina. Swifanyetana leswi ambaleke yunifomo swa malembe ya 12 hi vukhale swi sungule ku tala ni switarata swi khome swibalesa leswi a swi duvula kun’wana ni kun’wana ha swona. Swibamu leswikulu, swibuluki, tirhokete ni matlhari man’wana a swi endla leswaku vurhongo byi nga phahi. Angola ri tikume ri hanya hi nyimpi. Leswi swi endle leswaku, vantshwa vo tala va le Angola va velekiwa ni ku kurisiwa ehansi ka xiyimo xa hasahasa, ku ri karhi ku twakala mpfumawulo wa swibalesa ni ku buluka ka tibomo hi matlhelo hinkwawo.

Leswaku va tiyisa vamakwavo lava nga Vakreste, varisi lava tshembekaka va moya a va hamba va va endzela emakaya ya vona loko va ya entirhweni ni loko va vuya. A va va kamba va vona loko hinkwavo va ha hlayisekile naswona hakanyingi a va hlayela ndyangu matsalwa ma nga ri mangani.

Munhu a a fanele a va ni xivindzi naswona a titshega hi Yehovha leswaku a kota ku ya eminhlanganweni ni le nsin’wini. Hambiswiritano, ku tiviwa u ri Mbhoni ya Yehovha hakanyingi a ku ri nsirhelelo lowukulu. Faustino da Rocha Pinto a a ri karhi a ya ehofisini ya Sosayiti loko hi xitshuketa socha ri n’wi kombetela hi xibamu kutani ri n’wi holovela ri ku: “U ya kwihi? U wa vandla rihi? Wa nga hi nyika nkwama wa wena!” Loko socha ri pfula ri kume Bibele ni tibuku tin’wana ta Watch Tower ntsena. Hiloko ri verhama hi ku hatlisa. “Ho, u wu’nwana wa Timbhoni ta Yehovha! Ndzi khomele. U nga famba.”

Siku rin’wana socha ri holovele makwerhu lontshwa wa xisati ri ku: “U wa vandla rihi wena?” U hlamule a ku: “A ku na vandla leri ndzi welaka eka rona. Ndzi Mbhoni ya Yehovha.” Hiloko socha leri ri byela vanghana va rona ri ku: “N’wi languteni! N’wi langutisiseni kahle! Vonani xiketi xakwe! Vonani ku xiximeka ka maambalelo yakwe. A nga fani ni vanhwanyana van’wana. I Mbhoni ya Yehovha.” Makwerhu loyi wa xisati u tshikiwile a ya laha a a ya kona, u tsundzuxiwa hi musa leswaku a va ni vuxiyaxiya.

Loko nyimpi yi ya yi hisa, a swi ya swi nonon’hwa ku vulavurisana ni mavandlha, ngopfu-ngopfu lama nga le matiko-xikaya. Masocha a ma nghena edorobeni, ma phanga leswi ma swi lavaka emakaya ya vanhu kutani ma hisa leswi saleke. Leswi swi endle leswaku magidi-gidi ya vanhu swin’we ni Timbhoni, va hlanula swirhendze va kongoma ekhwatini. Le Banga laha eminhlanganweni a ku va ni vanhu va 300 ku katsa ni vahuweleri va 100, hinkwavo va boheke ku siya makaya ya vona kutani va ya tumbela ekhwatini masiku yo tala. Mavandlha ya le Jamba ni le Cela na wona ma balekile ‘ma ponisa mimoya-xiviri ya wona ntsena.’ (Yer. 39:18) Timbhoni to tala ta valungu leti a ta ha sele le Lubango ti balekele eWindhoek, etikweni ra Namibia leri va akelaneke na rona.

A swi tika swinene ku yisa tibuku eka vamakwerhu lava va nga le nhoveni. Mavandlha yo fana ni lawa ma nga eMalanje, Lobito, Benguela, Gabela, Huambo na Lubango, ma tshame tin’hweti to tala ma nga kumi nchumu.

Nkarhi Wa Gome

Hi ku hatlisa loko joko ra vukoloni ri sukile, magidi-gidi ya Maputukezi ma sungule ku suka etikweni. Loko mpfilumpfilu wu andza, a va fanele va hatla va baleka. Vo tala a va swi kotanga ku famba ni nhundzu yo tala. Leswaku va kombisa rivengo leri a va venga valungu ha rona, vandla rin’wana ra politiki ri twarise leswaku ri ta dlaya hambi ku ri makhaladi manene (mulattoes) hikwalaho ka leswi va nga ni ngati ya valungu.

Kambe, vamakwerhu va hina va Maputukezi ni va le Angola a va nga ri na rona rivengo leri. A va rhandzana swinene. Ku famba ka Maputukezi ku endle leswaku va lahlekeriwa hi vanghana va vona lavakulu. Hi June 1975, vamakwerhu hinkwavo va Maputukezi lava a va rhangela ntirho va boheke ku longa va famba. Ntirho wo chumayela ni wa ku risa ntlhambi wa Xikwembu wu vekiwe ehansi ka vulanguteri bya vamakwerhu vo tshembeka va kwala tikweni. Vunyingi bya vona a va ri vavanuna lava nga ni mindyangu naswona va ri ni ntirho wa ku tihanyisa wa nkarhi hinkwawo. Hambileswi ku famba ka vamakwavo lava nga Maputukezi swi va vaviseke, a va tiyimiserile ku ya emahlweni hi ku pfuniwa hi Yehovha.

Xana va langutane ni swiyimo swa njhani? Ku nga ri khale rhavi ra le Portugal ri amukele rungula leri leri vavisaka ro huma ehofisini ya le Luanda: “Doroba ri karhi ra fayeteriwa. Magondzo ma pfariwile. Se swa tika ku vulavurisana ni madoroba man’wana. Hlaluko ra le Luanda ri pfariwile. Swakudya swa hela eswitolo. Vanhu va sungule ku phanga swilo. A ka ha pfumeleriwi munhu leswaku a va exitarateni loko ku ba awara ya 9:00 p.m. Loko munhu o kumeka exitarateni endzhaku ka nkarhi lowu a nga ha duvuriwa.”

Ku Ya eMahlweni Ka Malandza Ya Yehovha

Nkarhi lowu wa hasahasa ya tipolitiki wu ve ni ku andza lokukulu swinene hi tlhelo ra moya. Nhlonhlorhi ya vahuweleri yi fike eka 3 055 ku nga ku andza hi tiphesente ta 68 eka nhlayo ya n’wexemu. Lava veke kona exitsundzuxweni a va ri 11 490!

Hi September 5, 1975 ku fike timhaka leti ku nga khale ti yimeriwile. Holobye wa vululami wa hulumendhe leyi khomeleke u vule leswaku Timbhoni ta Yehovha ta amukeleka ximfumo tanihi “vandlha ra vukhongeri.” Makwerhu João Mancoca u ri: “Vamakwerhu a va nga tikoti hi ntsako. A va nga si tshama va kuma ntshunxeko lowu heleleke wo gandzela erivaleni. A swi fana ni loko timbanti ta khotso ti lo pfuriwa ti ku gaa! Sweswi minhlangano ni tinhlengeletano ta xifundzha a ti ta khomiwa vanhu hinkwavo va ri karhi va swi tiva. Tinhlengeletano ta xifundzha leti hleriweke hi ximun’wana xa 1976 ti hatlisise ntirho swinene naswona ti nyike vamakwerhu matimba lawa a va ta ma tirhisa eka malembe lama nga ta landzela.”

Ku kunguhatiwe tinhlengeletano ta xifundzha ta ntlhanu, kambe vamakwerhu va vone swi antswa leswaku ku hlangana mavandlha manharhu kumbe ya mune ntsena eka nhlengeletano yin’wana ni yin’wana. Nakambe ku averiwe vamakwerhu vanharhu leswaku va endzela mavandlha hi mahelo-vhiki tanihi valanguteri va swifundzha.

Emalembeni lama hundzeke, swiyimo a swi nga pfumeli eAngola leswaku valanguteri va va ni swikolo swo hlawuleka leswi lunghiseleriwaka hi Sosayiti. Hiloko ku endliwa malunghiselelo ya leswaku ku va ni Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo xo sungula-sungula, xa vakulu, hi May 19-24, 1976. Vamakwerhu vambirhi va le Angola va ye va ya nghena xikolo lexi le Portugal, va tlhela va kuma ni ndzetelo. Loko va vuya va fambise xikolo eLuanda, va ri karhi va pfunana na Mário P. Oliveira wo huma hi le rhavini ra Portugal.

Vakulu lava va 23 va swi tsakerile swinene swiletelo leswi sekeriweke eBibeleni swo va pfuna leswaku ‘va risa ntlhambi wa Xikwembu.’ (1 Pet. 5:2) Carlos Cadi loyi hi nkarhi wolowo a a ri mulanguteri wa xifundzha, wa ha tsundzuka leswaku xikolo lexi a xi ri njhani: “Vakulu va swi kotile ku vona nhlengeletano ya Yehovha hi ndlela leyintshwa. Xikolo xi dyondzise vamakwerhu mayelana ni ndlela leyi nhlengeletano ya Yehovha yi dyondzisaka ha yona. Va dyondze ndlela yo pfuna vamakwerhu emavandlheni leswaku va tirhisa misinya ya milawu ya Bibele leswaku va tlhantlha swiphiqo. Xikolo xi tlhele xi dyondzisa vakulu ndlela leyinene yo hlela mintirho ya vandlha, ni ku tirhisa vuswikoti bya malandza ya vutirheli lama tirhaka na vona.”

Ku amukeriwa ximfumo swi endle leswaku Tibibele ni tibuku ta Bibele swi koteka ku ti amukela ti huma ematikweni mambe. Ku nga si hela ni tin’hweti ta ntlhanu, mavandlha man’wana se a ma ti kumile timagazini ta wona to sungula. A ku ri nkateko lowukulu swonghasi ku tikuma se hi ri ni Xihondzo xo Rindza ni Xalamuka! leswi nga ni matluka lama heleleke ya 32. Vamakwerhu a va ha yima-yimanga, va nghene hi ku hatlisa ‘enyangweni leyikulu leyi yisaka entirhweni leyi va pfulekeleke.’ (1 Kor. 16:9) Hambiswiritano, swiyimo leswi nga tshembisiki swa tiko swi tlhele swi vanga swiphiqo swin’wana leswikulu.

Hambileswi ntshunxeko wo huma ehansi ka vulawuri bya Portugal wu endlekeke hilaha a swi kunguhatiwe hakona hi November 11, 1975, nkwetlembetano exikarhi ka mavandla lamakulu ya politiki wu hatle wu hundzuka nyimpi ya xin’wana-manana leyi khumbaka tiko hinkwaro. Ku simekiwe tiriphabliki leti tiyimeleke, Luanda ri ve ntsindza wa MPLA leyi tirhisaka endlelo ra Vumarx. Huambo ri ve ntsindza wa vandla ra UNITA ni ra FNLA, lama vumbeke nyandza yin’we.

Mavunwa ya politiki ya mavandla lawa, ma vange leswaku ku vengiwa vanhu va rixaka ni va swivongo swo karhi hi ndlela leyi chavisaka. Entsindza, ku dlayeteriwa—hambi ku ri ku hisiwa ka vanhu exitarateni—a ku ri mhaka ya siku na siku. Hakanyingi munhu a a fela ku va a vulavula ririmi leri nga riki ra le Luanda. Ku vengiwa loku ka vanhu vo ta hi le tindhawini tin’wana ku tikise timhaka lerova vanhu vo tala va sungula ku rhurha, lava humaka en’walungwini ni le dzongeni wa tiko va sungule ku tlhelela ematiko-xikaya ya ka vona. Kambe, vamakwerhu van’wana va kanye mbilu va tshama etindhawini leti ti nga riki matiko-xikaya ya ka vona leswaku va khathalela swilaveko swa vamakwavo va moya.

“Vhivha Yehovha!”

Timbhoni ta Yehovha ti tlhele ti langutana ni nxaniso wa tihanyi. Timbhoni ta le Luanda ti vitaniwe hi tikomiti ta muganga, leti ringeteke ku ti sindzisa ku xava makhadi ya vandla ra politiki. Ehansi ka xiyimo lexi xo tika, Ndzawulo ya swa Politiki ya Komiti ya le Xikarhi ya vandla ra MPLA, yi hehle Timbhoni yi vula leswaku ti khutaza vanhu ku delela Mfumo, ku delela mujeko wa tiko ni ku endla vanhu va ala ku joyina vusocha. Hambiloko Timbhoni ta Yehovha ti ringeta ku hlamusela, a va nga lavi ku twa nchumu.

Hi March 1976, ku rhumeriwe nhundzu leyi nga ni tibuku ta Bibele eAngola, yi huma hi le Portugal. A yi ri ni Tibibele ta 3 000, tikopi ta 17 000 ta buku leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki, tikopi ta 3 000 ta buku leyi nge From Paradise Lost to Paradise Regained, swin’we ni timagazini. Tibuku leti hinkwato ti tekiwe hi vatirhela-mfumo, va ti hisa.

Hi May 27, 1976, xiya-ni-moya xa tiko xi byele tikomiti hinkwato ta tiko ni mavandla lama nga xiphemu xa Mfumo leswaku ma xiyisisa mintirho ya Timbhoni ta Yehovha. Siku na siku Kereke ya Khatoliki a yi hamba yi endla xitiviso eka xitichi xa yona xa xiya-ni-moya yi vula leswaku Timbhoni ta Yehovha ti khutaza vanhu ku pfukela mfumo.

Timbhoni ti hlongoriwile etilayinini to phaka swakudya. Ntshungu wa vapfukeri a wu hlengeletana ehandle ka ndhawu leyi vandlha ri khomeke minhlangano eka yona. Vana a va cinisiwa gija exikolweni. Vana va José dos Santos Cardoso ni nsati wakwe, Brígida, va sindzisiwe ku vula marito yo thopa mavandla ya politiki, ku yimbelela risimu ra tiko ni ku vula va ku “Yehovha a ha ha n’wi lavi.” Va biwile loko va ala ku endla sweswo. José lontsongo, loyi hi nkarhi wolowo a ri ni malembe ya kaye hi vukhale, u vulavule va nga swi rindzelanga, a ku: “Hi swona, mina ndzi ta vula ndzi ku ‘Vhivha [hanya hi masiku]!’” Hinkwavo va miyerile va rindzela ku twa. Eku heteleleni, xifanyetana lexi xi huwelerile xi ku “Vhivha Yehovha!” Va nga si swi twa ni leswaku xi te yini, hinkwavo va huwelerile va ku “Vhivha!”

“Ekheleni Ra Ndzilo”

Vandla leri fumaka a ri tiyimisele ku sindzisa Timbhoni leswaku ti joyina vusocha. Leswi swi endle leswaku ti tlhela ti xanisiwa hi tihanyi.

Hi February 17, 1977, Artur Wanakambi, makwerhu la hisekaka wa le Xifundzheni xa Huíla, u ringete ku hlamusela xiyimo xakwe xa vukala-tlhelo, kambe a ko fana ni kwala. Yena ni vamakwerhu van’wana vanharhu va machisiwile hi switarata va yisiwa ekhotsweni. Vahlaleri ni lava kukulaka switarata va rhambiwile leswaku va va bukutela. Hi siku leri tlhandlamaka vasati va vona ha vanharhu va ye ekhotsweni leswaku va ya kumisisa laha vanuna va vona va nga kona. Endzhaku ko rindza nkarhi wo leha, va biwile swinene, va siyiwa va fomelana hi timbanga naswona va mpfempfa ngati. Hi ndzhenga wa siku rero vamakwerhu lava va xisati va tikume va ri ekhotsweni leri vanuna va vona va nga eka rona.

Makwerhu Teles u hlamusela leswi humeleleke eka ntlawa wun’wana wa vamakwerhu lava khotsiweke endzhaku ka masiku ya khume: “Hi nghenisiwe ‘ekheleni ra ndzilo’ hi ri 35. A ku ri kamara leri nga timitara ta nkombo hi ku leha ri aname ni ku tlakuka timitara tinharhu. Le henhla ka silin’i ya khonkhrete a ku ri ni timbhovo timbirhi to nghenisa moya, leti hambi voko rinene a ri nga ta nghena eka tona. A ku ri nguva yo hisa swinene lerova xitokisi lexi a xi fana ni khele ra ndzilo hakunene. Leswi a va tiyimisele ku hi dlaya, va pfale timbhovo leti hatimbirhi.

“Hi siku ra vumune hi kombele Yehovha leswaku a hi nyika matimba yo tiyiselela ku hisa loku loku nga ni khombo. Hi tsundzuke majaha manharhu ya le sikwini ra Daniyele lama hoxiweke ekheleni ra ndzilo. Hi siku leri tlhandlamaka, kwalomu ka awara ya nharhu nimixo, hi twe ku himiwa ka rivanti, kutani ri pfuleka. A hi tsakile swinene ku tlhela hi hefemula moya wo tenga! A ku ri mulanguteri wa khotso. A ha khomiwe hi vurhongo, u pfule nyangwa kutani vurhongo byi n’wi kama ehansi. Endzhaku ka timinete ta khume, mulanguteri wa khotso u pfukile kutani a pfala nyangwa a nga wu pfulanga nomu. Hi nkhense Yehovha hi ku hi nyika xinkarhana lexi xa risima xo kuma moya wo tenga.

“Endzhaku ka masiku yo hlayanyana, vamakwerhu van’wana va nkombo va hoxiwe exitokisini xa hina. Sweswi ni ndhawu yo tshama a yi nga ha ri kona. A hi hamba hi bukuteriwa. A ku ya ku hisa naswona swilondza swa le non’wini ni timbanga, a swi nun’hwa hi ndlela leyi nga hlamuselekiki.

“Hi March 23 hi tlangele Xitsundzuxo, hambileswi ku nyikeriweke nkulumo ntsena ku nga ri na swifanekiselo. Hi nkarhi wolowo a hi ri vanhu va 45. Van’wana va hina hi hete masiku ya 52 hi ri ‘ekheleni ra ndzilo’ kambe a hi fanga.”

Endzhaku ka loko va humesiwile “ekheleni ra ndzilo,” va rhumeriwe ekampeni ya vuhlonga ya le Sakassange, leyi nga mpfhuka wa tikhilomitara ta 1 300 exifundzheni xa le vuxeni xa Moxico.

Nxaniso Wu “Simekiwa Ximfumo”

Hi March 8, 1978, Ndzawulo ya swa Politiki ya Komiti ya le Xikarhi ya MPLA yi vule leswaku “kereke ya ‘Timbhoni ta Yehovha’” a yi le nawini kutani yi yi yirisa. Leswaku va tiyiseka leswaku vanhu hinkwavo va swi twile, xitiviso lexi a xi endliwa kanharhu hi siku eka xitichi xa xiya-ni-moya xa le Luanda. Xitiviso xo sungula xi endliwe hi Xiputukezi, kambe ku tiyisekisa leswaku vanhu hinkwavo va swi kuma kahle, xitiviso xi hundzuluxeriwile xi ya eka ririmi ra Xichokwe, ra Xikikongo, ra Xikimbundu ni ra Xiumbundu. Eku heteleleni xitiviso lexi xi kandziyisiwe ni le ka phepha-hungu ra vandla leri, ku nga Jornal de Angola, hi March 14, 1978. Kahle-kahle ku yirisiwa loku a ku “simeka ximfumo” nsele lowu ana se a wu endliwa.

Swigwevo swo huma eka vandla ra Organization for the Defense of the People (ODP) a swi ya swi andza. Timbhoni ta Yehovha to tala a ti hlotiwa, ti tekiwa ti ya pfaleriwa ti nga tengisiwanga. A va endzela tifektri hinkwato ta le Luanda swi nga rindzeriwanga. Eka fektri ya ku endla tiputumendhe leyi vitaniwaka Malas Onil, ku khomiwe Timbhoni ta 14. Le dorobeni ra Lubango ku khomiwe tin’wana ta 13. Endzhaku ka masikunyana, swiviko swi vule leswaku ku khomiwe 50 wa tona le Ndalatando. Endzhaku ka vhiki rin’we ntsena ntirho wu yirisiwile, vamakwerhu va kwalomu ka 150 va khomiwile va ya pfaleriwa.

Endzhaku ka leswi Timbhoni ti hlongoriwe emintirhweni. A va nga ri na mhaka leswaku munhu a a tikhoma njhani entirhweni, vuswikoti bya yena kumbe matirhelo ya yena. Kahle-kahle, van’wana lava va hlongoriweke a va ri ni swikhundlha swa le henhla leswi khumbaka nhluvuko wa ikhonomi etikweni.

Vavasati a va nga tshikiwi. Socha rin’wana ri vone Emília Pereira a yime emahlweni ka muti wakwe, kutani ri n’wi vutisa leswaku hikwalaho ka yini a nga ri xirho xa vuthu. Loko a hlamule leswaku a nga kumani ni nchumu wihi na wihi lowu katsaka ku dlaya kumbe ku halata ngati, ri swi vonile leswaku a a ri Mbhoni. Loko a pfumela leswaku hi yona, u byeriwe ku nghena elorini leyi a yi yimile. Vamakwavo vakwe vambirhi va xisati va tile ku ta vona leswi humelelaka, hiloko na vona va dlidlimbeteriwa elorini. Hi nkarhi wolowo tata wakwe a a ha ku fika ekaya. Socha ri n’wi byele leswaku na yena a tlulela elorini. Loko se va ta famba makwerhu loyi a tshamaka ekusuhi u vutisile leswaku ku humelela yini. Hiloko na yena a khomiwa a hoxiwa elorini.

Va yisiwe ekhotsweni, laha vamakwerhu va xisati va nga nghenisiwa ekhotsweni ya vanhu va xisati. Madyambu man’wana ni man’wana masocha lawa a ma ringeta ku pfinya vamakwerhu lava va xisati lava va ha riki vantshwa, kambe vamakwerhu lava a va ala, va namarhelana va va nyandza yin’we, va rila ni ku khongela hi rito leri tlakukeke. Leswi swi endle leswaku vavanuna lava va tshika ku endla vubihi lebyi naswona vamakwerhu a va pfinyiwanga.

Vamakwerhu va le xifundzheni xa Malanje na vona va xanisiwile swinene. Ku xanisiwa swinene ka José António Bartolomeu wa malembe ya 74 hi vukhale ku endle leswaku a hetelela a file. Ku khomiwa ni ku himeteriwa ka Domingas António ku n’wi siye a tsanile lerova a fa endzhaku ko khomiwa hi vuvabyi bya dari. Manuel Ribeiro u dyisiwe chefu kutani a fa hi mhaka ya leswi a tsaleleke vatswari vakwe papila loko a ri ekhotsweni.

Loko ku hele vhiki ntirho wu yirisiwile, ku ve ni nhlangano wa vakulu hinkwavo va mavandlha ya le Luanda. Va khutaziwile hi ku tirhisa Matsalwa ni ku nyikiwa nkongomiso malunghana ni leswi ntirho wu nga ta fambisa xiswona enkarhini lowu taka, leswi swi hundziseriwe ni le mavandlheni. Va kume matimba swinene loko va ri karhi va kambisisa ndzimana ya lembe ya 1978: “A va nge ku hluli, hikuva ‘mina [Yehovha] ndzi na wena . . . leswaku ndzi ku kutsula.’”—Yer. 1:19.

Xikombelo Eka Vatirhela-mfumo

Hi March 21, 1978, vamakwerhu vanharhu lava a va tirha tanihi vakongomisi va Vandlha ra Timbhoni ta Yehovha ra le Angola, va rhumele xikombelo eka Ndzawulo ya Timhaka ta Politiki ya MPLA, va kombela leswaku huvo ya nawu ku va yona yi kombisaka loko munhu a tlule nawu ni leswaku ku khomiwa ka Timbhoni handle ka nandzu ku yimisiwa. Tikopi ta papila leri ti rhumeriwe eka muungameri wa riphabliki ni le ka holobye-nkulu, swin’we ni le ka vaholobye va ta nsirhelelo, vululami, dyondzo ni ndhavuko. A va hlamulanga.

Va landzelele xikombiso xa Pawulo, kutani va endla xikombelo xin’wana xi ya eka loyi a khomeke tiko hinkwaro. (Mint. 25:11) Papila leri, leri rhumeriweke hi rhavi ra le Portugal, hi xichavo ri kombele muungameri wa People’s Republic of Angola leswaku a kambisisa xiyimo xa Timbhoni ta Yehovha ni ku va nyika nkarhi wa ku tivulavulela. Ku endliwe xikombelo xa leswaku tihuvo ta nawu ti kambisisa xiyimo xa Timbhoni hinkwato leti khotsiweke. Hiloko rhavi ra le Portugal ri kuma nhlamulo leyi vulaka leswaku mhaka leyi yi ta kambisisiwa.

Ku Khumbeka Swinene Hi Ku Vona Ku Tiyimisela Lokukulu

Nyimpi ya xin’wana-manana yi hambete yi hlasela eAngola, xisweswo a ku nga ri na vaendzi vo tala lava humaka ematikweni mambe. Kambe, hi 1979, komiti ya tiko ya le Angola yi byeriwe leswaku Albert Olih, mulanguteri la humaka erhavini ra le Nigeria a a ta fika hi August. Mawaku ndlela leyi vamakwerhu a va tsake ha yona!

Makwerhu Olih u te: “Eka mina a swi fana ni ku heta vhiki hinkwaro ndzi ri ekampeni ya masocha. Kun’wana ni kun’wana laha u langutaka kona a wu vona masocha lama hlomeke.” A a nga kali a byi nun’hwa vurhongo hikwalaho ka huwa ya swibalesa exitarateni.

Timbhoni ta le Angola ti vone ku cinca lokukulu emalembeni lama hundzeke. Ku sukela hi 1973, loko tiko ra ha ri ehansi ka mfumo wa vukoloni ku fikela hi 1976, nhlayo ya vahuweleri yi andze hi tiphesente ta 266. Kutani loko nxaniso wu tinyika matimba hi 1977, ivi ku landzela ku yirisiwa ka ntirho hi 1978, ku andza ku kume ndzhuti ku wisa. Vunyingi bya Timbhoni etikweni a bya ha ku khuvuriwa—ku khuvuriwe ta 1 000 hi 1975 ntsena. Hambileswi a ku ri ni mavandlha ya 31, vunyingi bya wona a ma nga ri na vakulu. Leswi a ku nga ri na varisi va moya lava nyikaka nkhathalelo wa rirhandzu, swin’wana swa swiphiqo leswikulu ni milandzu ya ku tikhoma loku nga basangiki a swi nga tlhantlhiwi. Hi nkarhi wolowo swirho hinkwaswo swa mavandlha ya le tindhawini to fana na Malanje, Waku Kungo ni le Ndalatando a swi pfaleriwe etikampeni ta khotso.

Loko Makwerhu Olih a fika, u nyikiwe ajenda leyi xaxametaka swilo leswi ku faneleke ku buriwa ha swona. Ku yisiwe nyingiso eka tindlela leti ha tona Timbhoni ta kwalaho ti nga yisaka emahlweni vutirheli lebyi ti nyikiweke byona hi Xikwembu, hambileswi ti nga ehansi ka swiyimo leswi ti nga eka swona. Ti nyikiwe nkongomiso wa ndlela leyi ti nga humesaka tibuku ha yona hambileswi a swi nga olovi ku kuma phepha ra ku ti kandziyisa. Nakambe ku buriwe hi xilaveko xa ku kuma tibuku leti engetelekeke hi tindzimi ta kwalaho, kambe a swi ri erivaleni leswaku a swi ta teka nkarhi ku kuma vahundzuluxeri lava fanelekaka ni ku va letela.

Ku tlhele ku nyikiwa nyingiso eka swiphiqo swa le mavandlheni. Makwerhu Olih u kandziyise leswaku vanhu hinkwavo, ku katsa ni vakulu va fanele ku hanya hi mimpimanyeto ya Bibele. Ku nga tshuki ku va ni loyi a tivonaka a tlakukile lerova a nga faneriwi hi ndzayo. Ku hlamuriwe swivutiso mayelana ni lava fanelekaka ku khuvuriwa, swa ku tsarisiwa ka vukati ni ku endzeriwa ka mavandlha hi valanguteri va swifundzha. Vamakwerhu va le Angola va swi tlangerile leswi Sosayiti yi rhumeleke makwerhu la nga ni ntokoto leswaku a ta va nyika nkongomiso wa Matsalwa.

Hi nkarhi wa ku endza ka Makwerhu Olih, ku khomiwe nhlengeletano ni vakulu lava humaka eLuanda ni van’wana lava humaka etindhawini tin’wana, lava swi koteke ku ta. Hi 10:00 a.m., va sungule ku fika hi un’we-un’we leswaku yi nga xiyiwi ndhawu leyi va nga ta hlangana eka yona. Kambe, loko nhlangano wolowo wu nga si sungula hi 7:00 p.m., ndhawu leyi a wu ta khomeriwa eka yona yi cinciwe kambirhi hikuva onge a yi vekiwe tihlo. Loko Makwerhu Olih a fika endhawini ya vunharhu, u kume vakulu va 47 va tshamile ejarateni va n’wi rindzile. Loko ku hundziseriwa marungula ya vamakwerhu va ndyangu wa Bethele ya le Nigeria, vamakwerhu volavo va ma amukele hi ku yimisa mavoko. Nkulumo yakwe leyi heteke awara a yi ri bulo leri titshegeke eBibeleni, leri bulaka hi lunghiselelo ra vakulu, ri kandziyisa xilaveko xa vakulu lava engetelekeke evandlheni ra Vukreste ni ku xaxameta mintirho leyi katsekaka. Endzhaku ka nkulumo, vamakwerhu va hete tiawara to tlula timbirhi va vutisa swivutiso kukondza va boheka ku muka leswaku va ta fika ekaya ku nga si sungula nkarhi lowu sivelaka vanhu ku famba-famba eswitarateni.

Xana Makwerhu Olih u titwise ku yini hi nkarhi lowu a wu heteke a ri ni vamakwerhu va le Angola? U ri: “Entiyisweni ndzi vuyeriwe ngopfu. Ndzi khutaziwe swinene hi ku tiyimisela lokukulu ka vamakwerhu va xinuna ni va xisati ku tirhela Yehovha ku nga khathariseki ku nonon’hweriwa ka vona. Ndzi suke eAngola ndzi ri karhi ndzi khongela hi mbilu naswona mahlo ya mina ma khavaxela mihloti hikwalaho ka vamakwerhu lava, lava hambileswi va xanisekaka, va n’wayitelaka hikwalaho ka ntshembo wo hlamarisa lowu va nga na wona.”

Riendzo Ro Ya Kambela Nhluvuko

Loko ku hundze lembe endzhaku ka ku endza ka Makwerhu Olih, Huvo leyi Fumaka yi rhumele Albert Olugbebi, loyi na yena a a huma erhavini ra le Nigeria, leswaku a ya pfuna vamakwerhu va le Angola. U bumabumele leswaku maphayona ya nkarhi hinkwawo yo tlula 50 ma kuma swiyenge swo karhi swa Xikolo xa Ntirho wa Vuphayona. Nakambe, u va khutaze ku va ni tinhlengeletano ta xifundzha endzhaku ka tin’hweti tin’wana ni tin’wana ta tsevu kambe ku va ni nhlayo yitsongo ya vanhu.

Hi nkarhi wa ku endza ka Makwerhu Olugbebi, ku khomiwe minhlangano yinharhu ni mintlawa ya vakulu swin’we ni vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri emavandlheni lama pfumalaka vakulu. Ku ve ni vanhu va 102. Ku nyikiwe ndzayo ya Matsalwa malunghana ni xilaveko xa leswaku vakulu va khomelela eka misinya ya milawu ya Bibele ni ku va swikombiso entlhambini, ku nga ri ku wu tikisela. (1 Pet. 5:3) Ku hlamuriwe swivutiso leswi fambisanaka ni ku bumabumeriwa ka vakulu emavandlheni lama nga riki na vakulu.

Un’wana wa lava a va ri kona eka nhlangano lowu a ku ri Silvestre Simão, loyi ripfumelo rakwe ana se a ri ringiwile, hi nkarhi lowu a heteke kwalomu ka mune wa malembe a ri ekhotsweni ni le tikampeni ta nxaniso. Endzhaku ko va nkulu malembe yo hlayanyana, u rhwexiwe vutihlamuleri lebyi engetelekeke bya ku va mulanguteri wa xifundzha loko vamakwerhu va valungu va sindzisiwe ku huma eAngola exikarhi ka va-1970. Leswi sweswi a ku ri ni lunghiselelo ra ku khoma tinhlengeletano ta xifundzha endzhaku ka tin’hweti tin’wana ni tin’wana ta tsevu, a ku ri ni xilaveko xa mulanguteri wa muganga. Hambileswi Makwerhu Simão a a ri ni vana va tsevu nileswi a a tirha leswaku a ta khathalela ndyangu wakwe, u xi amukerile xiavelo lexi lexintshwa. U khathalele xiavelo xakwe hi ndlela leyinene eka malembe ya 20 lama hundzeke. Nakambe i xirho xa Komiti ya Rhavi.

Loko Makwerhu Olugbebi a heta riendzo rakwe, u vike hi nhluvuko lowu khutazaka: Hambileswi Timbhoni ta ha faneleke ti va ni vuxiyaxiya loko ti hlangana ni loko ti ya chumayela, ku xanisiwa hi tihanyi ka lava nga emalembeni ya ku tsarisela nyimpi a ku vonaka ku hunguteka. Entiyisweni, hambileswi hi nkarhi wolowo a ku pfaleriwe kwalomu ka vamakwerhu va 150 ku ya eka 200, ekhotsweni kumbe etikampeni ta nxaniso, hi March 1982 nhlayo yoleyo yi hungutekile yi va 30.

Ku Phakela Swakudya Swa Moya—I Ntlhontlho

Enkarhini hinkwawo wa ku yirisiwa, nchumu wa nkoka swinene a ku ri ku phakela swakudya swa moya nkarhi ni nkarhi. Hakanyingi leswi a swi katsa ku tihoxa ekhombyeni lerikulu.

Xo sungula, a swi tika ku kuma phepha ro kandziyisela Xihondzo xo Rindza. Munhu a a fanele a kuma mpfumelelo wa Hulumendhe leswaku a xava phepha. Hambileswi a ku ri ni vahuweleri lava tlulaka 3 000, hikwalaho ka mimphakelo leyi pimiweke ya phepha, ku hele nkarhi wo leha va kota ku endla tikopi ta 800 ku ya eka 1 000 ntsena, ta swihloko leswi dyondziwaka. Hambiswiritano, hi ku tirhisa michini leyitsongo, vamakwerhu va kote ku gandlisa tibuku letitsongo ta swifunengeto swo olova, to kota leyi nge Ntiyiso Lowu Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki.

Fernando Figueiredo na Francisco João Manuel va tiveke ekhombyeni lerikulu, va xinyata va amukela xiavelo xa ku kandziyisa tibuku. Vamakwerhu lava va migingiriko va kume tindhawu letintshwa leti eka tona va nga ndlandlamuxaka ntirho wa vona wa ku kandziyisa. Minkarhi yin’wana, tindhawu toleto a ti cinciwa leswaku va ta tshama va hlayisekile. Etindhawini tin’wana, michini ya ku kandziyisa a yi vekiwa ekamareni leri eka rona pongo ri nga humiki ri ya hala handle, leri nga riki na mafasitere kumbe mbhovo wo nghenisa moya, leswi swi endle leswaku swi tika ngopfu ku tirhela rona. Ekamareni leri nga kusuhi na rona, vatirhi van’wana va ku tirhandzela a va hlanganisa ni ku rhunga maphepha ya timagazini leti. A va fanele ku heta ku hlanganisa, ku rhunga ni ku paka leswaku timagazini leti ti ta aviwa hi byona vusiku byebyo. Vuthala byin’wana ni byin’wana bya leswaku a ku tirhiwa a byi fanele ku susiwa, leswaku ku nga vi na nchumu lowu nga ta koka mahlo. Loko ntirho lowu wu ri karhi wu andza, michini yimbirhi ya ku kandziyisa a yi tirha hi nkarhi wun’we “exitangeni,” laha tibuku leti tameleke swakudya swa moya a ti ri karhi ti swekiwa kona. Ntlawa wa vamakwerhu a wu tirha siku ni siku, wu thayipa marito, wu ma xopelela, wu kandziyisa, wu hlanganisa, wu rhunga ni ku yisa timagazini emavandlheni.

A ku fanele ku tirhisiwa vamakwerhu vo karhi ku yisa tibuku emavandlheni lama hangalakeke ehandle ka Luanda. Xolexo a ku ri xiavelo lexi nga ni khombo. Un’wana la tirheke ntirho lowu wa rungula: “Tin’hweti ti nga ri tingani endzhaku ka ku tivisiwa ximfumo leswaku ntirho wu yirisiwile, ndzi ye exifundzheni xa Benguela malunghana ni ntirho wa mina wa ku tihanyisa. Hofisi ya Sosayiti ya kwala a yi ndzi khomise swilo swo karhi leswaku ndzi swi yisa emavandlheni ya le Lobito na le Benguela. A ndzi nga tivi ni un’we wa vamakwerhu emadorobeni lawa. Ndlela yin’we ntsena yo vulavurisana na vona a ku ri hi nomboro ya riqingho ya un’wana wa vakulu va le Benguela. Hikwalaho ka vuhlayiseki, a ndzi ta n’wi tiva hi vito leri nga riki ra yena, leri nge Ndyangu wa Esaya.

“Loko ndzi fika eBenguela, swilo hinkwaswo a swi vonaka swi famba kahle swinene. Hikwalaho ka ntirho lowu ndzi wu endleka, a ndzi sechiwanga erivaleni ra swihaha-mpfhuka, hambileswi a ku ri ntolovelo ku sechiwa. Phasela leri a ndzi ri tamerile ri fike ri hlayisekile. Xikan’we-kan’we loko ndzi fika edorobeni, ndzi bele vamakwerhu lava riqingho hi ku hatlisa leswaku va ta teka phasela leri. Makwerhu loyi ndzi vulavuleke na yena u vule leswaku a nga tiphini, kambe u tshembise ku rhumela munhu wo karhi ehotela leswaku a ta teka phasela leri. Hikwalaho ka swivangelo leswi ndzi nga swi tiviki, a ku fikanga munhu a ta teka phasela leri emasikwini ya mune lawa ndzi ma heteke ehotela, hambileswi siku ni siku a ndzi bela makwerhu loyi riqingho.

“Loko siku ra leswaku ndzi muka ri fika, a ku nga ri na ndlela yin’wana handle ka leswaku ndzi muka ni phasela leri eLuanda. Loko ndzi fika erivaleni ra swihaha-mpfhuka, murhangeri wa pfhumba u sindzise leswaku swirho hinkwaswo swa pfhumba rakwe ni mindzhwalo ya swona swi sechiwa leswaku swi vekela vafambi van’wana xikombiso lexinene. A ko va ni swilo swimbirhi leswi a ndzi ta swi endla: (1) ku lahla phasela leri ethinini ra thyaka, kumbe (2) ku ri hlayisa ivi ndzi ya pfaleriwa.

“Endzhaku ko khongela Yehovha, ndzi tsundzuke Swivuriso 29:25 leyi nge: ‘Ku chava vanhu swi veka ntlhamu, kambe loyi a tshembaka Yehovha u ta sirheleriwa.’ Ndzi endle xiboho xa ku khoma nyarhi hi timhondzo hikuva a ku ta va ku ri ku tlanga hi swakudya swa moya swo tala swonghasi, loko ndzo swi lahla.

“Ndzi yime emakumu ka layini leswaku ndzi nga tikokeli mahlo loko maphorisa ma kuma tibuku leti ni timagazini. Loko se ku sale vanhu vambirhi leswaku va sechiwa, ndzi twe un’wana a ku, ‘Ndzi lombeni tindleve, ku ni munhu la lavaka ku vona xirho xa vapfhumba lava humaka eLuanda malunghana ni phasela.’ Loko ndzi twa leswi, ndzi vule hi mbilu ndzi ku, ‘Yehovha u xi twile xikhongelo xa mina. Ndzi vona ku hetiseka ka Esaya 59:1 leyi nge: “Voko ra Yehovha a ri komanga ngopfu lerova ri nga tsandzeka ku ponisa,”’ hiloko ndzi ku milenge mimbirhi ndzi huma. Loko ndzi fika eka makwerhu loyi, ndzi kume nkarhi wa ku vula ntsena ndzi ku Ndyangu wa Esaya. U hlamurile kutani a amukela phasela leri. Ndzi boheke ku tlhela hi ku hatlisa hikuva xihaha-mpfhuka a xi ri kusuhi ni ku famba, kutani a ndzi kumanga ni nkarhi wa ku bula ni makwerhu loyi. Ina, Yehovha i ‘ku ponisiwa ka hina enkarhini wa maxangu.’”—Esa. 33:2.

Ku Khathalela Ntlhambi Ku Nga Khathariseki Khombo

Nyimpi—ku nga mugadi wa hanci ya Nhlavutelo ya muvala wo tshwuka-xindzilo—yi ye emahlweni yi tisa makhombo evuton’wini bya vanhu va le Angola. (Nhlav. 6:4) Madoroba ni tifektri swi hlaseriwe hi tibomo, ku fuhlekiwe tibomo emapatwini, mabuloho ma handzuriwe hi tidalameti, mimphakelo ya mati yi onhiwile ni swimitana swi hlaseriwile. Ku yayarheriwa ka vaaka-tiko ku hundzuke tshamelo-maxelo. Mintshovelo yi onheteriwile kutani varimi va balekela emadorobeni. Vahlapfa va nyimpi va khitikanele eLuanda. Ku aviwa ka swakudya ni swiyimo swa ku xavisiwa ka swilo hi ndlela leyi nga riki enawini, swi endle leswaku vutomi bya siku ni siku byi tika swinene. Kambe ku tirhisana hi rirhandzu ka Timbhoni ta Yehovha ku pfune vanhu vo tala leswaku va pona eka swiyimo leswi ku vula ntiyiso a swi nga nyiki ntshembo.

Hi nkarhi lowu wa khombo, Rui Gonçalves, Hélder Silva ni van’wana va veke vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va endzela mavandlha lama hangalakeke ni tiko. Loko Makwerhu Gonçalves a hlamusela ndlela leyi maendzo lawa a ma hleriwa ha yona, u tsarile: “A ku ri ro sungula leswaku mulanguteri wa xifundzha a endzela eTombua hi May 1982. Hi siku rero, vamakwerhu va kwalaho va 35 va sungule ku fika exivandleni xa nhlangano hi ku siya-siyana loku hleriweke kahle, ku sukela hi 10:00 a.m. Va rindze va lo whii! ODP [Organization for the Defense of the People] a yi lawula swilo hinkwaswo edorobeni. Ndzi fike ni vusiku hi 9:00 p.m., a a ndzi hlwele hi tiawara ta 11. Endzhaku ka timinete ta 30, nhlangano wu sungurile kutani wu ya hela hi 4:40 a.m.”

Vunyingi bya lava a va hlanganyela entirhweni wa ku endzela mavandlha a va tekile naswona va ri ni vana. Kambe a va endla hinkwaswo leswi va nga swi kotaka leswaku va khathalela swilaveko swa moya swa mavandlha. Un’wana wa vamakwerhu lava, loyi sweswi a nga xirho xa Komiti ya Rhavi, u hlamusele leswi a swi katseka eriendzweni leri tolovelekeke ra ku va mulanguteri wa xifundzha: “Vandlha rin’wana ni rin’wana a ri hleleriwe ku endzeriwa nkarhi wo ringana vhiki. Kambe, maendzo a ma sungula hi Musumbhunuku ematshan’weni ya Ravumbirhi. Leswi a swi vangiwa hi leswi swirho hinkwaswo swa vandlha a swi nga swi koti ku hlangana hi nkarhi wun’we. A ku endzeriwa ntlawa ha wun’we wa Dyondzo ya Buku ya Vandlha. Emavandlheni lamakulu, a ku endzeriwa mintlawa yo hlayanyana hi madyambu man’we. Minhlangano leyi a yi khomiwa hi minkarhi leyi nga faniki ku endlela leswaku mulanguteri wa xifundzha a kota ku suka eka ntlawa wun’wana a ya eka wun’wana. A a phindha tinhla ta nongonoko leswaku ntlawa ha wun’we wu ta vuyeriwa. Hikwalaho, evhikini rero, yin’wana ni yin’wana ya tinkulumo takwe a a yi nyikela minkarhi leyi nga vaka nkombo ku ya eka 21. Xiyimiso xa vhiki a xi ri ni swilo swo tala naswona a xi tika, kambe vamakwerhu va tiyiserile, va khutaza mavandlha.”

Rui Gonçalves wa ha ri tsundzuka kahle riendzo leri tsuvulaka ni misisi hi ku chavisa, ra ku ya edorobeni ra Cubal hi January 1983. A ku sele katsongo va file. U te: “Ndlela yin’we ntsena ya ku endzela vandlha leri a ku ri ku famba exikarhi ka nsirhelelo wa masocha. Endzhaku ka ku kambisisa xiyimo hi vukheta, masocha ma nyike mpfumelelo wa leswaku mimovha ya 35 yi sungula riendzo ra yona. Hi fambe hi movha wa Makwerhu Godinho naswona movha wa hina a wu ri wa vunharhu eka mimovha ya tsevu leyi a yi landzelelana. Endzhaku ka tiawara timbirhi ntsena loko riendzo leri ri sungurile, masocha lama lwaka ni tiko ma hoxe bomo kutani yi ba lori yo sungula ya masocha. Hi ku hatlisa ku landzele bomo yin’wana, leyi beke movha wa vumbirhi. Tibomo timbirhi ti be movha wa hina kambe a ti bulukanga. Makwerhu Godinho u huwelele vanhu hinkwavo emovheni leswaku va tlula va huma, movha wu ri karhi wu famba. Loko ndzi ri karhi ndzi kayakayeka ndzi lava vutumbelo enhoveni, kulu ri be etlhelo ka ndleve ya mina ya ximatsi ri ndzi vavisa, kutani ndzi titivala.”

A nga si titivala, u vone masocha manharhu lama lwaka ni tiko ma ri karhi ma hlongorisa vamakwerhu lavan’wana, kambe va kote ku baleka va tumbela ekhwatini. Makwerhu Gonçalves u ya emahlweni a ku: “Loko ndzi phaphama, nhloko ya mina a yi tshwukelanile hi ngati. Tiawara ti nga ri tingani endzhaku, ndzi kasile ndzi tlhelela epatwini. Ndzi kumiwe hi masocha kutani ma ndzi lamulela eka mhangu leyi ivi ma ndzi yisa exibedlhele xa le Benguela.” Endzhaku u byeriwe leswaku mimovha hinkwayo leyi a yi longoloka swin’we yi hisiwile, yin’wana yi onheteriwile. Vanhu va 12 eka yona va file kutani van’wana va 11 va vavisiwe ngopfu hi tikulu. Vamakwerhu lava poneke ku duvuriwa hi tikulu hi lava a va famba na Makwerhu Gonçalves ntsena. Hambileswi Makwerhu Gonçalves a vavisekeke ngopfu endleveni ni ku lahlekeriwa hi swilo swakwe, u gimete hi ku vula a ku: “Hi nkhense Yehovha hi mbilu hinkwayo.”

Ku Nyika Vanhu Mati Lama Hanyisaka

Enkarhini lowu vanhu vo tala va le Angola a va lwela ku ponisa vutomi bya vona ntsena, Timbhoni ta Yehovha a ti hisekela ku hangalasa “mahungu lamanene ya leswo antswa” ensin’wini leyi leyikulu. (Esa. 52:7) Xana ti wu endle njhani ntirho lowu?

Phayona ra le Luanda ri hlamusela leswaku rona, nsati ni xinhwanyetana xa rona a va famba swin’we evutirhelini. Endzhaku ko pfuxela n’wini wa yindlu, a va kombelela xinhwanyetana xa vona mati yo nwa. Loko vo nyikiwa mati wolawo, a va byela n’wini wa yindlu leswaku va tiva muxaka wun’wana wa mati lama vuyerisaka swinene ku tlula mati yo titimela, lawa a ma nyikeke xinhwanyetana xa vona. Lava lavaka ku tiva va ta vutisa va ku, ‘I mati ya muxaka muni wolawo?’ Kutani ndyangu lowu wu hlamusela mikateko leyi nga ta tisiwa hi Mfumo wa Xikwembu ni ntshembo wa vutomi lebyi nga heriki.—Yoh. 4:7-15.

A va nga fambi ni minkwama ya le nsin’wini, Tibibele kumbe tibuku loko va ya evutirhelini bya vona. Kambe loko n’wini wa muti a ri ni Bibele naswona a lava ku hlaya malunghana ni swilo leswi, a va yisa bulo emahlweni va tirhisa Bibele ya yena. Laha vanhu va kombiseke kona ku tsakela, a va tlhelela. Hi ku tirhisa swingheniso swa vutlhari leswi fanaka ni leswi, Timbhoni a ti swi kota ku kuma vanhu lava tsakelaka kutani mavandlha a ma katekisiwa hi ku andza loku yaka emahlweni.

Munhu Wa Xikwembu

Tindhawu ta le kule na tona a ti fikeleriwa hi mahungu lamanene. Hi matshalatshala ya Tchande Cuituna, ti fike exifundzheni xa Gambos, ekusuhi ni ndzilakana wa Namibia. U twe rungula ra Mfumo ro sungula etikweni leri hi nkarhi wolowo a ri vitaniwa Rhodesia. Endzhaku ko tirha nkarhinyana emigodini ya le Afrika Dzonga, u tlhelele ekaya a ya fuwa tihomu. A a hamba a ta eAfrika Dzonga a ta kuma tibuku ta Watch Tower, naswona eka rin’wana ra maendzo lawa, u khuvuriwile hi 1961. Endzhaku ka sweswo u hangalase mahungu lamanene hi ku hiseka eka vanhu varikwavo.

A a rhwala mati, swakudya ni tibuku ta Bibele hi golonyi yakwe kutani a famba a chumayela hi quimbo ni quimbo (hi ximutana ni ximutana) tin’hweti timbirhi ku ya eka tinharhu hi nkarhi wun’we. Loko golonyi yakwe yi tshoveka, a a ya emahlweni ni riendzo rero a gade nkunzi yakwe. Hambiloko a ri ni malembe ya 70 hi vukhale, a a famba mpfhuka wa tikhilomitara ta 200 hi milenge ni vahuweleri van’wana.

Tchande Cuituna u ve ni mintlhambi leyikulu ya tihomu, a ti dlaya ni nyoka hi ku tala. Eka mfumo-xivongo wa ka vona, a a ri ndhuna leyi xiximiwaka. Ntirho wa siku a wu sungula hi ku ba bele leswaku vanhu hinkwavo va hlangana va ta n’wi yingisa loko a hlaya ndzimana ya Bibele hi ririmi ra kwalaho. Hi masiku ya minhlangano, loko bele yi ba, a ku ta vanhu va kwalomu ka 100 leswaku va ta hlengeletana va ta kuma ndzetelo wa moya.

Exifundzheni hinkwaxo xa Gambos, Tchande Cuituna a a tiviwa tanihi munhu wa Xikwembu. Hi ku tirhisa leswi a swi dyondzeke loko a endla dyondzo ya munhu hi xiyexe ya Bibele swin’we ni tibuku ta risima ta “hlonga ro tshembeka ni ro tlhariha,” Makwerhu Cuituna u vekele van’wana xikombiso lexinene leswaku va xi landzela. Leswaku a fikelela vanhu vo tala hilaha a nga kotaka hakona, u hundzuluxele xibukwana lexi nge “Mahungu Lamanene Ya Mfumo” hi ririmi ra Xinyaneka ni Xikwanyama.

Hofisi ya le Luanda yi twe hi ta ntirho wa Makwerhu Cuituna hi swiviko swa ntirho wa nsimu leswi a a swi rhumela nkarhi ni nkarhi hi vamakwerhu va le Windhoek, eNamibia. Leswaku va tshineta Makwerhu Cuituna eka Timbhoni tin’wana, hi 1979 hofisi ya le Luanda yi rhumele Hélder Silva, la nga mulanguteri wa xifundzha leswaku a ya n’wi endzela. Wa ha ri tsundzuka kahle riendzo rero.

Makwerhu Silva wa tsala: “Hi fambe tikhilomitara ta 160 hi movha ku ya eChiange. Ku suka kwalaho hi fambe tikhilomitara leti seleke ta 70 hi milenge. Mpfula leyi a yi na hi mabubutsa, leyi heteke tiawara ta kwalomu ka tsevu, yi endle leswaku swi nga tshembisi leswaku hi ta ya emahlweni ni riendzo leri. Minkarhi yin’wana hi nghene ematini hi fika hi le matsolweni, kambe a hi nga ta yima hikuva ndhawu leyi a yi ri ni swivandzana swo tala leswi levaka. Hikwalaho ka ndzhope, hi kume swi olova ku susa tintangu hi famba hi milenge, nhundzu ya hina hi yi hayeke emhandzini leyi a hi yi tlhandleke emakatleni. Eku heteleleni hi fike exifundzheni xa Liokafela ni laha a hi ya kona, ku nga quimbo (ximutana) ya Cuituna. Xivambalana a xi buba naswona a hi nga karhalanga ro vuya laa, hikwalaho vavasati va kwalaho va hi nyike masi yo dzunga, xakunwa xa kwalaho lexi endliweke hi mavele lexi vuriwaka bulunga (kissangua), cocoa, ni vuswa lebyi vuriwaka ihita (pirão de massango). Endzhaku ko wisa hi ri karhi hi orha ndzilo, hi lunghekele leswi a hi tele swona.” Riendzo leri ri endle leswaku ntirho wo chumayela mahungu lamanene wu va lowu hlelekeke exifundzheni xa Gambos.

A nga kona ni un’we wa lava a va ri kona, la nga rivalaka hi ta ku khuvuriwa ka vamakwerhu lavantshwa va xinuna ni va xisati va 18, hi August 1986 eNambyeni wa Caculuvar. Lava a ku ri vanhu vo sungula ku khuvuriwa exifundzheni xa Gambos hi malembe ya 40 ku sukela loko ku sunguriwe ku chumayeriwa ka rungula ra Mfumo kwalaho. Maphayona lama teke ku ta hlanganyela entirhweni lowu endhawini leyi a ma nga tikoti hi ntsako. Ntsako lowu Makwerhu Cuituna a veke na wona loko a vona nkhuvulo lowu, a wu hlamuseleki. A ri karhi a tlula-tlula a tsakile u te: “Ndzi titwa ku fana na Hosi Davhida loko a fambisana ni areka ya Yehovha.” (2 Sam. 6:11-15) Makwerhu Cuituna wa hari phayona ra nkarhi hinkwawo.

Ntirho eDzongeni Wa Angola

Hi 1975, Tymoly la nga ni malembe ya 18 hi vukhale, wansati wo leha, la humaka exifundzheni xa Huíla edzongeni wa Angola, u tive ntiyiso hi ku pfuniwa hi phayona leri vitaniwaka José Tiakatandela. Tymoly a a ri tlangela rungula ra Bibele, kambe vatswari vakwe a va nga lavi no twa nchumu hi rona. A a tsoniwa swakudya ku ringana masiku yo tala, a biwa kutani eku heteleleni a khandliwa hi maribye. Leswi vutomi byakwe a byi ri ekhombyeni, u fambe tikhilomitara ta 60 hi milenge a ya eLubango. Kwalaho u kote ku fika a hlanganyela minhlangano ya vandlha. Hi ku pfuniwa hi ntlawa wa vandlha wa ku dyondzisa ku hlaya ni ku tsala, u endle nhluvuko kukondza a kota ku tsarisa eXikolweni xa Vutirheli bya le Tilweni. U khuvuriwe hi 1981. Tymoly u tlhele a dyondza ni ku rhunga leswaku a kota ku tihanyisa naswona u tiendlela tinguvu takwe leti langutekaka. Vavanuna vanharhu ni vavasati va mune va rixaka ra rikwavo, lava tweke rungula ra Mfumo hi 1978 va khuvuriwe hi 1980.

Kutani hi 1983, José Maria Muvindi, la humaka eLubango, u ve phayona ra nkarhinyana ra tin’hweti tinharhu. U ye edzongeni, a ya chumayela etindhawini ta le makaya ekusuhi ni doroba ra Jau ni ra Gambos. U rhelele a ya eXifundzheni xa Namibe, a hangalasa mahungu lamanene eka mfumo-xivongo lowukulu wa ka Mukubais. Hi ku vona xilaveko lexikulu xa nsimu leyi, u ve phayona ra nkarhi hinkwawo. Maphayona man’wana na wona ma tile ensin’wini leyi.

Loko Makwerhu Muvindi a chumayela endhawini leyi, mintiyiso ya Bibele yi khumbe vunyingi bya timbilu ta vanhu lava. Va sungule ku endla mindzulamiso leyi lavekaka evuton’wini bya vona. Leswaku va tirhela Yehovha hi ndlela leyi amukelekaka, va boheke ku fularhela mahanyelo lama nga riki ya matsalwa, yo fana ni ku teka tshengwe, ku tikhoma hi ndlela yo biha, vudakwa ni vukholwa-hava. Va sungule ku ambala swiambalo swin’wana handle ka leswa ndhavuko leswi vuriwaka tchinkuani kumbe nceka. Hakatsongo-tsongo mimpatswa yi sungule ku ya eLubango ku ya tsarisa vukati bya yona ximfumo. Eka van’wana, a ku ri ro sungula va huma eximutanini lexi va ya eka xin’wana, hi mpfhuka va velekiwa! Hofisi ya tiko ya le Chiange ya ku tsarisela eka yona, leyi se a yi hete khume ra malembe yi pfariwile yi tlhele yi pfuriwa leswaku yi ta pfuna vanhu lava andzaka, lava humaka exifundzheni xa Gambos, lava a va lava switifiketi swa ku velekiwa ni makhadi ya ku titivisa leswaku va ta tsarisa vukati bya vona.

Khombo ra kona, Makwerhu Muvindi u dlayiwe hi vuvabyi bya xivindzi hi 1986, kambe ku hisekela ka yena vutirheli ku veke mihandzu leyinene. Hi matshalatshala yakwe ni ya van’wana lava tirheke eswifundzheni leswi, vanhu vo tala va amukele vumbhoni. Namuntlha, ku ni mavandlha ya kaye endhawini leyi swin’we ni mintlawa ya khume leyi nga si simekiwaka yi va mavandlha, leyi hinkwayo ka yona yi yisaka vugandzeri bya ntiyiso emahlweni exifundzheni xexo.

Ku Vekiwa Tihlo Ku Tinyika Matimba

Loko ku vumbiwe ntlawa lowu vitaniwaka Popular Brigades of Vigilantes (BPV) hi 1984, vamakwerhu va langutane ni ntshikilelo lowuntshwa. Ntirho wa ntlawa wa BPV a wu ri ku tiyisekisa leswaku lava nga laviki ku tihlanganisa ni fambiselo ra ku endla mindzulamiso, va vekiwa tihlo swinene. Ntlawa wa BPV wu xi hetisise njhani xikongomelo xa wona? Domingos Mateus, loyi a a ri mulanguteri wa xifundzha hi nkarhi wolowo, wa ha swi tsundzuka kahle: “Eka yinhla yin’wana ni yin’wana ya xitarata eLuanda, a ku ri ni xirho xa Popular Brigade Vigilante, lexi a xi ta vonaka hi ku va xi tsimbe lapi ra wasi evokweni, leri tsariweke BPV. A xi ri ni lunghelo ra ku secha muhundzi wa ndlela un’wana ni un’wana. Swi ye swi tika leswaku vamakwerhu va ta ni tibuku eminhlanganweni. Hi December 1985, a ku ri ni mintlawa ya kwalomu ka 800 ya mavuthu lamakulu, lawa a ma tirha eLuanda, swi endla leswaku swi nga koteki hambi ku ri ku khoma minhlangano yinene ya vandlha.

“Le ex-Largo Serpa Pinto, ntlawa wa swirho swa kwalomu ka 40 swa vuthu leri lerikulu, a wu ya ehansi ni le henhla wu kambisisa ndhawu leyi hinkwayo. A wu tirha swin’we ni ntlawa lowu vuriwaka Popular Armed Forces for the Liberation of Angola, ntlawa lowu hlomeke hi timachini-gani. A swi tolovelekile ku va twa va balesela loko va ri karhi va hlongorisa munhu kumbe loko va lava ku yimisa munhu leswaku va ta n’wi konanisa.

“Vandlha rin’wana a ri hlele ku va ni nhlangano lowukulu ekaya ra makwerhu wo karhi. Emahlweninyana ko va nhlangano wu sungula, hi xiye leswaku xirho xa BPV xi veke vamakwerhu tihlo loko va ri karhi va nghena naswona a xi tsala mavito ya vona ehansi ebukwini ya xona. Hambileswi a hi langutane ni khombo, makwerhu la nga n’wini wa muti a nga vanga na rhumbyana. U anakanye kungu ro karhi. U nyandlamerile a ya yima endzhaku ka nuna loyi kutani loko a fika ekusuhi, u sungule ku huwelela a ku, ‘Nyandhayeyo, vonani khamba, ri khomeni!’

“Hi ku chuha, xirho lexi xa vuthu xi tsutsumile, xi ku swi thyaa, hinkwaswo leswi a xi swi khomile. Loko vaakelani va huma etindlwini ni van’wana va hlometela ku vona leswi endlekaka, makwerhu u nghene ekaya rakwe kutani a byela nkulu un’wana a ku: ‘Makwerhu, u nga ha sungula nhlangano sweswi, swilo hinkwaswo swi tshamisekile.’ Minhlangano hinkwayo leyi a ku hleriwe leswaku yi khomeriwa ekaya rero, vhiki hinkwaro ra ku endzeriwa, a yi vanga ni swiphiqo kumbe ku kavanyetiwa.”

“Timhaka Ti Yime Hi Nhloko”

Swi ye swi tika ngopfu leswaku Timbhoni ta Yehovha ti kota ku vulavurisana ni vamakwavo lava nga Vakreste ematikweni mambe. Hambiswiritano, António Alberto a a tirhela khamphani ya oyili leyi vini va yona va humaka etikweni rimbe. A a pfuneta ku fambisa maphasela ya nkoka exikarhi ka vamakwerhu va le Angola ni rhavi ra le Portugal.

Kambe siku rin’wana hi 1987, le rivaleni ra swihaha-mpfhuka, phorisa ri kume phasela leri tameleke mapapila ya maendzo ya mulanguteri wa xifundzha swin’we ni timhaka tin’wana ta xihundla. Makwerhu Alberto u hele mongo. Ninhlikanhi u ye ekaya a ya vona ndyangu wakwe hikuva a swi lo dlaa, leswaku u ta khomiwa ku nga ri khale. U be riqingho ri ya eka makwerhu la ungamelaka timhaka leti, kutani a ku: “Kokwana, timhaka ti yime hi nhloko.”

Endzhaku ka sweswo, Makwerhu Alberto u ve ni xivindzi kutani a ya ekaya ra wanuna la ungamelaka maphorisa ya vuhlayiseki, ya rivala ra swihaha-mpfhuka. Makwerhu loyi u hlamusele leswaku a a ri ekhotsweni ni majaha man’wana ya Maputukezi hi nkarhi wa mfumo wa vukoloni, naswona a va tsalelana kutani u tekeriwe phasela leri tameleke mapapila wolawo erivaleni ra swihaha-mpfhuka. Muungameri wa maphorisa u n’wi nyike khadi leswaku a ri nyika wanuna la tekeke phasela rero, a kombela leswaku ri tisiwa ehofisini ya yena. Loko makwerhu a hundzisa rungula leri eka wanuna loyi erivaleni ra swihaha-mpfhuka, wanuna loyi u navele onge misava yi ngo pfuleka yi n’wi mita. Ha yini? Hikuva a a nga ta swi kota ku yisa mapapila wolawo eka muungameri wa maphorisa—a ma hisiwile! Hi loko Makwerhu Alberto a ku hefu, hikuva swilo a swi tshamisekile.

Ku Tiyimisela Ku Famba eTindleleni Ta Yehovha

Nyimpi leyi a yi nga heli yi tise ntshikilelo lowuntshwa eka Timbhoni ta Yehovha leswaku ti tshika xiyimo xa tona xa vukala-tlhelo bya Vukreste. Hi February 1984, majaha ya 13 ma khomiwile hikwalaho ko ala ku ya enyimpini. Eka wona, i manharhu ntsena lawa a ma ri Timbhoni leti khuvuriweke; laman’wana a ma ri vahuweleri lava nga khuvuriwangiki ni swichudeni swa Bibele. Hambileswi a ma xungetiwa ni ku biwa, ma yime ma tiyile eka xiboho xa wona xa ku famba etindleleni ta Yehovha. (Esa. 2:3, 4) Khombo ra kona, loko ma yisiwa eLuanda hi xihaha-mpfhuka, xihaha-mpfhuka xa kona xi wile loko xa ha ku suka kutani vanhu hinkwavo lava a va xi khandziyile va fa.

Hi April 1985, ntlawa wa vanhu va kaye—lava katsaka Timbhoni leti khuvuriweke, vahuweleri lava nga si khuvuriwaka ni vanhu lava tsakelaka—va ale ku landzula xiyimo xa vona xa vukala-tlhelo. (Yoh. 17:16) Va rhurhisiwe hi xitimela ivi va nghenisiwa eka xihaha-mphuka-phatsa, va yisiwa laha nyimpi yi hisaka ngopfu kona. Loko masocha ma ringete ku va sindzisa ku hlanganyela enyimpini, Manual Morais de Lima u arile, kutani a duvuriwa a fa. Makwerhu un’wana u duvuriwe hi bomo, leyi n’wi vaviseke swinene enengeni, kutani a humesiwa enyimpini a yisiwa exibedlhele. Vamakwerhu lavan’wana vambirhi va byeriwe leswi, “Xihaha-mpfhuka-phatsa lexi mi tiseke laha a hi xa Yehovha,” hikwalaho a va fanele ku muka hi milenge—mpfhuka wa tikhilomitara ta 200 endhawini leyi nga ni masocha lama lwisanaka ni tiko ni swivandzana swa nhova. Loko va fika eLuanda, va tlhele va pfaleriwa! Hambiswiritano, a va ha khorwisekile leswaku ku hanya vutomi bya ku rhandza Yehovha Xikwembu ni munhu-kulobye hi yona ndlela leyinene ya ku hanya.—Luka 10:25-28.

Eka xiendlakalo xin’wana, Timbhoni ta mune ti rhumeriwe ekampeni ya masocha leyi nga edzongeni swinene wa Angola. Masocha a ma tiyisekile leswaku ku hisa ka nyimpi a ku ta sindzisa Timbhoni ku khoma matlhari leswaku ti tisirhelela. Ematshan’weni ya sweswo, hilaha Miguel Quiambata a tsundzukaka hakona, vatirhela-mfumo van’wana, hi ku hlamarisiwa hi ku yima ka vavanuna lava va tiyile ni ku xiya leswaku a va na khombo, va va nyike mpfumelelo wa ku famba-famba va ntshunxekile endhawini yoleyo. Va tirhise ntshunxeko wolowo ku dyondzisa van’wana hi lunghiselelo ra Yehovha ra vutomi lebyi nga heriki hi N’wana wakwe, ku nga Yesu Kreste. Hi 1987, loko va tlangela Xitsundzuxo xa rifu ra Kreste, a ku ri ni vanhu va 47 naswona hi ku hatlisa nhlayo ya vanhu lava a va va kona enhlanganweni a yi fika eka 58.

Hi 1990, a ka ha ri ni Timbhoni ta Yehovha ta kwalomu ka 300 ekhotsweni hikwalaho ka vukala-tlhelo bya tona bya Vukreste. Tin’wana ti kume swigwevo swo tala, xigwevo ha xin’we xi ri malembe lama tlulaka ntlhanu. Tin’wana ti pfaleriwe malembe ya mune ku nga si tengiwa milandzu ya tona. Hambiloko milandzu yin’wana yi rivaleriwile, valawuri van’wana va makhotso a va nga va byeli vamakwerhu leswaku milandzu ya vona yi rivaleriwile, va va tshike va tshama ekhotsweni. Timbhoni tin’wana a ti hatlanga ti ntshunxiwa hikuva a ti tekiwa ti ri switirhi leswinene ngopfu naswona a ti tshembiwa leswaku ti nga tirha ehandle ka khotso ti nga ringeti ni ku baleka. Kambe ku rivaleriwa koloko a ku ku sivelanga ku khomiwa ni ku dlayiwa ka Timbhoni tin’wana timbirhi hi 1994.

Endzhaku ka nkarhi, loko makwerhu wa xisati la nga phayona a ri karhi a fambisa Kingdom News No. 35, u hlangane ni khale ka socha leri vuleke leswaku a ri ri kona loko ku dlayiwa Timbhoni tinharhu leti aleke ku khoma matlhari. Loko ri vutisiwe leswaku ri anakanya leswaku misava a yi ta va ndhawu leyinene loko vanhu hinkwavo a va ri Timbhoni ta Yehovha, ri pfumerile leswaku leswi ti swi kotaka ku langutana ni rifu hikwalaho ko ala ku dlaya vanhu-kulobye, kunene misava a yi ta va ni ku rhula loko vanhu hinkwavo a va ri Timbhoni ta Yehovha. Ri amukele broxara leyi nge I Yini Leswi Xikwembu Xi Swi Languteleke Eka Hina?, ri pfumela ku fambiseriwa dyondzo ya Bibele kutani ri sungula ku va kona eminhlanganweni ya vandlha.

Mati Ya Ntiyiso Ma Hambete Ma Khuluka

Yehovha u kombise muprofeta Ezekiyele xivono xa mati ya vutomi lama khulukaka ma huma etempeleni leyikulu ya moya, ya Xikwembu. A ma khuluka ma huma hi le hansi ka swihingakanyo ni le matlhelo, etikweni leri nga ni rikhwara kutani ma hanyisa tindhawu leti a ku ri khale ti file. (Ezek. 47:1-9) Namuntlha, hambileswi ku nga ni swihinga, mati ya ntiyiso lama hanyisaka ma khulukele ematikweni yo tlula 230, ku katsa na Angola.

Minkarhi yin’wana swihinga leswi a swi vonaka swi ri swikulu, kambe mati ya vutomi lama humaka eka Xikwembu ma pfule ndlela ya ku swi papalata. Hi va-1980, ku kamberiwa ka maphasela a ku tinyike matimba lerova marungula lama humaka ematikweni mambe, lama rhumeriwaka endzhaku ka nkarhi wo leha, hi wona ntsena a ma kota ku fika ehofisini ya Luanda. Hambiswiritano, tibuku ta Bibele leti tameleke mintiyiso leyi phyuphyisaka ti boxe ndlela ti tsemakanya ndzilakana wa Angola na Namibia, laha hi mpimo wo karhi a swi olova ku tsemakanya. Hi ndlela leyi, tibuku ta Xiputukezi ni tindzimi tin’wana ta kwalaho a ti kumeka. Lunghiselelo leri ri tirhile endhawini leyi malembe yo hlayanyana.

Mpfuno wu tile wu huma eka swihlovo swo tala. Vanhu vo hlayanyana lava nga ni vutshila va pfune vamakwerhu ku kuma Tibibele. Hambi ku ri lava tirhaka evusocheni, lava nga ni maxaka lama nga Timbhoni, va veke vutomi bya vona ekhombyeni leswaku va pfuna vamakwerhu eAngola. Ku tirhisiwe mavito ya vanhu lava dumeke leswaku ku rhumeriwa nhundzu yo hlayanyana ya le hofisini, ku katsa ni michini ya nkoka yo gandlisa. Endzhaku, un’wana wa vanhu lava u hlawule ku hlanganyela ni vanhu va Yehovha, a tirhela ehansi ka nkongomiso wa “Hosana ya Ku Rhula.”—Esa. 9:6.

Hi 1984, Thierry Duthoit ni nghamu yakwe, Manuela va rhurhele eAngola va suka eZaire (leyi sweswi ku nga Democratic Republic of Congo). A va rhandziwa ngopfu hi vamakwerhu va kwalaho. Makwerhu Duthoit a a lehile naswona hi xihoxo a a tekiwa a ri Murhaxiya. Hi nkarhi wolowo hulumendhe a yi nyike Marhaxiya lama taleke eAngola ntshunxeko lowu heleleke wa ku famba-famba.

Ku tekiwa loku ka yena hi ndlela leyi hoxeke ku tirhisiwe kahle leswaku ku tisiwa tibuku leti hlamuselaka ndlela leyi ha yona Yehovha Xikwembu a nga ta tisela vanhu ku rhula ka xiviri etikweni leri ri onhiweke hi nyimpi, hi ku tirhisa Mfumo wa Mesiya, lowu nga ta endla leswaku ku rhula ku fikelela emakun’wini ya misava. (Ps. 72:7, 8) Makwerhu Duthoit u endle mintwanano yo hlayanyana ni vachayeri va swihaha-mpfhuka lava a va pfumela ku ta ni mabokisi lama rhwaleke tibuku ta Bibele etikweni leri. Kutani Makwerhu Duthoit a a ti landza erivaleni ra swihaha-mpfhuka ivi a ti tisa eka vamakwerhu. U tlhele a kuma mirhi leyi a yi laviwa hi mahlo-ngati leswaku yi ta tshungula vamakwerhu lava vabyaka.

Makwerhu Duthoit u tivise vamakwerhu lava nga ni vutihlamuleri eka Nkul. Ilídio Silva, n’wamabindzu la nyikeleke hi michini mimbirhi ya ku gandlisa. A swi tika ngopfu eka vamakwerhu ku kuma michini leyi, hikuva hulumendhe a yi tiva michini hinkwayo ya le hofisini leyi a yi tirhisiwa etikweni. Nkul. Silva na yena u katekisiwile, hikuva u hetelele a ve nandza la khuvuriweke wa Yehovha.

Hi muchini wa elektroniki wa ku gandlisa, swi kotekile ku humesa nkandziyiso wa Xihondzo xo Rindza xa matluka ya 20. Leswi swi katse swihloko leswi a swi nga ri swa nkoka ngopfu, leswi vamakwerhu va le Angola va nga swi kumangiki enkarhini lowu hundzeke. Ku nga ri khale, hi xiringaniso a ku aviwa tikopi ta 10 000 ta nkandziyiso ha wun’we. Ku tlhele ku kandziyisiwa minkandziyiso ya xibukwana lexi nge Ku Kambisisa Matsalwa, kutani na xona xi tlangeriwe ngopfu. Ku rhumeriwe swihloko leswi hlawuriweke ebukwini leyi nge “Matsalwa Hinkwawo Ma Huhuteriwe Hi Xikwembu Naswona Ma Pfuna,” swi huma ePortugal, leswaku na swona swi ta kandziyisiwa. Endzhaku, swi kotekile ku amukela rungula rero, ri ri hi xivumbeko xa xibukwana. Rungula leri ri pfune ku fuwisa nongonoko wa Xikolo xa Vutirheli bya le Tilweni. Mawaku ndlela leyi malunghiselelo lawa ya moya a ma phyuphyisa ha yona!

Vumbhoni bya mikateko ya Xikwembu byi katse ku andza ka nhlayo ya vanhu lava dzunisaka Yehovha etikweni leri. Eku heleni ka lembe ra ntirho ra 1987, nhlayo ya lava va vikeke ntirho va ri Timbhoni ta yena yi fike eka 8 388, ku nga ku andza hi tiphesente ta 150 ku sukela loko ntirho wu yirisiwile hi 1978. Ni nhlayo ya mavandlha yi andzile yi suka eka 33 yi ya eka 89. Hambileswi a ku tirhisiwa vuxiyaxiya lebyikulu emahlweni ko rhamba vanhu lava tsakelaka leswaku va ta eminhlanganweni, nhlayo ya lava vaka kona a yi ri kwalomu ka tiphesente ta 150 eka nhlayo ya vahuweleri. Vahuweleri a va vika xiringaniso xa tiawara ta 18 hi n’hweti entirhweni wa le nsin’wini, naswona tidyondzo ta Bibele ti fikelele nhlohlorhi ya 23 665! I ntiyiso leswaku a ku ri ni swiphiqo swa ikhonomi ni swakudya a swi kala. Kambe ntshembo lowu vamakwerhu a va ri na wona eka switshembiso swa Yehovha wu va pfunile leswaku va tiyisela. A va tiyimiserile ku ya emahlweni va “vula rito ra Xikwembu hi vurhena.”—Mint. 4:31.

Ndzetelo Wo Hlawuleka Eka Valanguteri Va Swifundzha

Valanguteri lava famba-fambaka, lava minkarhi hinkwayo a va tinyiketela ku pfuna mavandlha, na vona a va lava xikhutazo. Mawaku ntsako lowu va veke na wona ku twa hi malunghiselelo ya leswaku va ta ya eka seminara yo hlawuleka ya valanguteri lava famba-fambaka eLisbon, le Portugal, hi November 1988!

Anakanya ndlela leyi a va tsake ha yona ku va exikarhi ka ndyangu wa Bethele ya le Portugal siku ni siku! Luis Cardoso, un’wana wa lava veke kona eka seminara leyi, u katsakanya ndlela leyi va titweke ha yona a ku: “Lowu a wu ri nkarhi lowu nyanyulaka ngopfu eka mina. Ndyangu wa Bethele ya le Portugal wu hi amukele hi malwandla swinene. A swi vonaka onge vamakwerhu a va nga tivi leswaku va nga hi endlela yini. Wolawo ma ve masiku ya 34 ya ntirho wo tala, lowu tsakisaka ni nkarhi wa ku dyondza eka hina.”

Va rhange hi ku heta mavhiki mambirhi va tirha ni valanguteri lava famba-fambaka eswifundzheni swa Portugal, leswaku va dyondza hi ku vona ndlela leyi va endlaka ha yona. Eka mavhiki mambirhi lama landzelaka, a va ri eka seminara. Seminara a yi dyondzisa hi ta ntirho wa vona wa swa le tilweni hi ku hlawuleka, naswona yi va endla va lunghekela tidyondzo ta Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo, lexi a va ta hlanganyela eka xona, va ri valeteri. Vhiki leri tlhandlamaka, va hlanganyele etidyondzweni ta Xikolo xa Vutirheli bya Mfumo, laha a ku dyondzisiwa vakulu ni malandza ya vutirheli va le Portugal. Leswi swi nyike vamakwerhu va le Angola lunghelo ra ku vona ndlela leyi valanguteri lava famba-fambaka va le Portugal va dyondzisaka vakulu va kwalaho ha yona, leswi va swi dyondzeke eka seminara.

Makwerhu Cardoso u ri: “Seminara leyi yi ndzi dyondzise leswaku swi vula yini ku va xichudeni lexinene. Ndzi dyondze ndlela ya ku dyondza ni ku endla ndzavisiso hikuva a ndzi nga si tshama ndzi swi endla hi ndlela leyi. Hi xikombiso xa vona, vamakwerhu va hi kombe ndlela ya ku anakanyela vasati va hina, leswaku hi kota ku tirha swin’we hi vun’we. Nkarhi lowu, lowu nga rivalekiki wu fikelele nhlohlori ya wona loko vamakwerhu va hi komba filimi ya ‘Photo Drama of Creation.’ A ndzi twe swo tala hi yona kambe ku yi vona hi xiviri a swi nyanyula.”

Leswaku ku voniwa nhluvuko lowu endliweke hi ndzetelo lowu, hi October 1990, Mário Nobre, mulanguteri wa xifundzha la humaka ePortugal, u averiwe ku tirha ni valanguteri va swifundzha va le Angola loko va ri karhi va fambela mavandlha etikweni ra rikwavo. U hete tin’hweti timbirhi a letela vamakwerhu lava, naswona ku lehisa mbilu ni musa wakwe swi tlangeriwe ngopfu.

Hi ntsako lowukulu, Makwerhu Nobre u rungula ntokoto lowu a veke na wona masiku ma nga ri mangani a ha ku fika eAngola: “A ku endliwe malunghiselelo ya leswaku ndzi nyikela nkulumo ya le rivaleni evandlheni leri nga ni vahuweleri va 198. Ndzi sale ndzi ahlamise nomu hi ku hlamala loko nhlayo ya lava va veke kona yi va 487. Ndza ha hlamale tano, mulanguteri la ungamelaka u ndzi kombele ku tlhela ndzi nyikela nkulumo yoleyo. Vanhu lava a va tile a ku ri hafu ya vandlha ntsena! Kunene ndzi pfumerile kutani vanhu va 461 va ve kona eka nkulumo ya vumbirhi, leswi endleke nhlayo leyi heleleke yi va 948!”

Makwerhu Nobre u dyondze swo tala hi vutomi bya siku ni siku bya vamakwerhu va le Angola, hi nkarhi wa ku endza ka yena. U kume leswaku switarata swa le Luanda a swi ri ni khombo hikwalaho ka ku balesela ka swibamu, kambe u hatle a tolovela xiyimo lexi kutani a yisa nyingiso eka ku tsakela loku hlamarisaka loku vanhu va ku kombisaka eka rungula ra Mfumo. Malunghana ni vutshamo byakwe u ri: “Vamakwerhu va ndzi nyike hinkwaswo leswi va nga swi kotaka. Hinkwaswo leswi a hi ri na swona a swi nga nyawuri kambe a swi ringene.”

Dyandza Lerikulu

Eku sunguleni ka 1990, mugadi wa hanci ya ntima wa Nhlavutelo—ku nga ndlala—u hlasele edzongeni wa Angola loko ku va ni dyandza lerikulu leri tekeke tin’hweti tinharhu. (Nhlav. 6:5, 6) Swibyariwa swi omile. A ku hanyiwa hi rikoko ra xilondza. Hi ku ya hi phepha-hungu ra le Lisbon leri vuriwaka Diário de Notícias, kwalomu ka vanhu va 10 000 va file hikwalaho ka dyandza leri.

Loko mahungu ya xiyimo lexi ma fika erhavini ra le Portugal, hi ku hatlisa vamakwerhu va rhumele mabokisi mambirhi lamakulu ya nhundzu, hi vamakwerhu ni van’wamabindzu lava kombiseke ku tsakela ntiyiso wa Bibele. Bokisi rin’we ri ye eBenguela kasi lerin’wana ri ye eLuanda.

Rhavi ra Afrika Dzonga ri rhumele tithani ta 25 ta nhundzu ya mphalalo hi lori leyi tsemakanyeke hi le Namibia. Loko vamakwerhu va fika eWindhoek, va kombele mpfumelelo ehofisini ya le Angola leswaku va nghena eAngola va yisela vamakwavo lava nga Vakreste swakudya. Hambileswi mutirhela-mfumo yoleyo a a swi tiva leswaku Timbhoni a ti yirisiwile etikweni ra rikwavo, hi ntsako u va nyike maphepha lama lavekaka leswaku mphalalo wolowo wu fika eka vanhu lava va xanisekaka. Ku tlhele ku endliwa malunghiselelo ya leswaku va heleketiwa hi masocha leswaku nhundzu yoleyo yi fika yi hlayisekile.

Loko lori yi fika eka buloho ro khomisa eNambyeni wa Cunene, vamakwerhu a va fanele ku perisa nhundzu hinkwayo hi xilorana kutani va tlhela va yi layicha elorini leyikulu endzhaku ka loko yi pele buloho leri. Lori yi kale yi fika eLubango loko yi hundze swivandla swa 30 swa nkambelo wa masocha. Tsima leri ri humeleleke, ri pfule ndlela ya leswaku ku endliwa maendzo man’wana manharhu, eka tsima ha rin’we lori a yi rhwele tithani ta nhundzu ya risima, ya mphalalo.

Flávio Teixeira Quental, loyi a a ri kona eLubango loko lori yo sungula yi fika, u ri: “Loko hi vona lori yi fika kwalomu ka awara ya nharhu nindzhenga, hi titwe hi tsake ngopfu ni ku khutazeka, leswi a swi fambisana ni ku hlamala ni ku karhateka. Xana a hi ta ti veka kwihi tithani ta 25 ta tibuku, swiambalo ni swakudya? Holo ya hina ya Mfumo a yi nga ri na timbanti kumbe mafasitere, naswona yindlu ya hina a yi ri yitsongo swinene lerova a yi nga ta ma rhurhela mabokisi lawa hinkwawo. Hi ku hatlisa hi hlele leswaku ku va ni vamakwerhu lava nga ta rindza vusiku ni nhlikanhi, kutani hi rhurhela swilo hinkwaswo eHolweni ya Mfumo.”

Hi ku hatlisa nhundzu hinkwayo yi aviwile. Makwerhu Quental u ya emahlweni: “Lowu a ku ri nkarhi wa nyimpi. . . . Hakanyingi hi nkarhi lowu a hi va ni magazini wun’we evandlheni. Mawaku ndlela leyi hi nkhenseke Yehovha ha yona, nhlengeletano yakwe ni vamakwerhu lava rhandzekaka, lava hoxeke vutomi bya vona ekhombyeni hikwalaho ka vamakwavo lava ni ku va tiva a va nga va tivi! Leswi swi hi tsundzuxe rirhandzu leri Yesu a ri kombiseke vanhu hi ku nyikela vutomi byakwe hikwalaho ka vona.”—Yoh. 3:16.

Papila ra ku tlangela leri humaka eka vakulu va le Benguela ri te: “A ku ri ni ntirho wo tala eka mahelo-vhiki lama hundzeke, loko vatirhi va ku tirhandzela va 32 va ava nhundzu leyi fikeke. Ha va nkhensa lava timbilu ta vona ta musa ti va susumeteleke ku hi rhumelela tinyiko leti.” Hambileswi a ku hanyiwa hi rikoko ra xilondza, a nga kona ni un’we wa vamakwerhu la feke hikwalaho ka ndlala.

Xitshembiso Xo Nyika Vanhu Timfanelo Ta Vona

Hi May 31, 1991, mintlawa leyi lwaka yi sayine ntwanano wa ku tshika ku lwa eAngola, leswi tiseke ku rhulanyana. Mintlawa leyi yi twanane ku endla vumbiwa lebyintshwa, yi tshembisa timfanelo ta vanhu ni ta tipolitiki. Nyimpi ya xin’wana-manana leyi lwiweke malembe ya 16 yi onhe tiko leri. Vanhu va kwalomu ka 300 000 va dlayiwile. Vavanuna a va languteriwe ku hanya malembe ya 43; vavasati malembe ya 46. Ku pfumaleka ka mintirho a ku engeteleka, ni nkoka wa mali a wu hunguteke ngopfu. Swikolo a swi kavanyetiwe ngopfu. A ku fanele ku lulamisiwa swilo swo tala. Xana a swi ta katsa ntshunxeko wa Timbhoni ta Yehovha leti yirisiweke ku sukela hi 1978?

Hi October 22, 1991, xikombelo xa ku tsarisiwa ka nhlangano wa vukhongeri wa Timbhoni ta Yehovha eAngola xi hundziseriwe eka holobye wa vululami. Mhaka leyi yi tlhele yi hangalasiwa eka mahungu leswaku xikombelo lexi xi tiviwa hi mani na mani.

Hi siku leri tlhandlamaka, Jornal de Angola yi kandziyise xihloko lexi xiphemu xin’wana xa xona xi nga te: “Hi ku ya hi muvulavuleri wa Timbhoni eAngola, swa tshembisa leswaku Nhlengeletano leyi yi nga ha amukeriwa, naswona loko va fika ro sungula eka Holobye wa Vululami, u va amukele hi mandla mambirhi.” Xihloko lexi xi tlhele xi pfuxeta matimu ya Timbhoni ta Yehovha eAngola, swin’we ni tirhekhodo ta tona ematikweni yo kota Portugal na Mozambhiki, laha ku yirisiwa ka Timbhoni ta Yehovha ku herisiweke.

A ku ri ro sungula Timbhoni ta Yehovha ti vulavuriwa kahle eAngola! Endzhaku ka masiku yo hlayanyana, mukongomisi wa phepha-hungu leri u vule leswaku u kume tinqingho to tala, tin’wana ti huma eka vanhu lava dumeke, va n’wi bumabumela hi ku kandziyisa xihloko lexi.

“Ntokoto Lowu Ndzi Nga Ta Ka Ndzi Nga Wu Rivali”

Timbhoni ta Yehovha se a ti sungurile ku hlangana ti ntshunxekilenyana. Mavandlha lama nga ni vahuweleri va 100 ma vike leswaku vanhu va kwalomu ka 300 ku ya eka 500 a va va kona eminhlanganweni! Xana Timbhoni leti ku fikela enkarhini wolowo a ti boheka ku hlangana ti ri mintlawa leyitsongo emakaya ya tona, a ti ta yi tshamisisa kwihi mintshungu yoleyo? Vamakwerhu van’wana lava a va ri ni ndhawu endzhaku ka tindlu ta vona a va endla ndzhuti hi mazinki, kutani va nyika vandlha ndhawu yoleyo leswaku ri yi tirhisa. Mavandlha yo tala a ma hlangana endhawini leyi pfulekeke. Vahuweleri a va khutaziwa ku rhamba ntsena swichudeni swa Bibele leswi endleke nhluvuko lowukulu leswaku swi ta eminhlanganweni ni le tinhlengeletanweni hikuva a ku nga ri na ndhawu leyi ringaneke. Tindhawu ta vugandzeri a ti laveka hi xihatla swinene.

Douglas Guest na Mário P. Oliveira, a va rhumeriwe va huma ePortugal ku ta pfuna vamakwerhu leswaku va kambela ntirho lowu nga kona ni ku ehleketelela swilaveko swa mundzuku. Loko va ri kwalaho, ku khomiwe minhlangano yo hlawuleka ni vakulu ni maphayona, lava humaka emavandlheni ya 127 ya le Luanda. Va ve ni lunghelo ra ku hlangana ni vakulu lava humaka emavandlheni ya 30 lama kumekaka ehandle ka ntsindza. Tindhawu hinkwato ta tiko a ti ri ni vayimeri. Mawaku ndlela leyi nkarhi wolowo wu va akeke ha yona!

Ntokoto lowu a wu ri wunene ngopfu ni le ka Makwerhu Guest. U tirhe ekusuhi ngopfu ni vamakwerhu lava hi ku tsalelana na vona ku tlula malembe ya 30. Loko a vulavula hi riendzo leri, u te: “Lexi xiyekaka, a va nga vileli hi vusweti bya vona. Ku rhula ka vona ka le ndzeni ku vonake eswikandzeni swa vona leswi n’wayitelaka, swi kombisa leswaku a va hanye kahle, hi tlhelo ra moya. Nchumu lowu a va vulavula ha wona a ku ri makungu ya ku ndlandlamuxa ntirho wo chumayela etikweni ra ka vona. Ku ve ntokoto lowu ndzi nga taka ndzi nga wu rivali.”

Ku Tlhela Hi Amukeriwa Ximfumo

Hi April 10, 1992, phepha-hungu ra ximfumo ra hulumendhe leri vuriwaka Diário da República, ri tivise leswaku Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha yi amukeriwe ximfumo. Timbhoni ta Yehovha a ti tiyimisele hi mbilu hinkwayo ku ri tirhisa hi ku helela lunghelo leri ti nyikiweke rona. Hi ku hatlisa, ku fikeleriwe nhlohlorhi leyintshwa ya vahuweleri va 18 911—ku nga ku engeteleka hi 30 wa tiphesente eka xiringaniso xa n’wexemu. Tidyondzo ta Bibele leti ringanaka 56 075—ku nga xiringaniso xa tidyondzo tinharhu eka muhuweleri ha un’we—ti kombise leswaku ka ha ri ni ntshovelo lowukulu lowa ha taka.

Hi nkarhi lowu rhavi ra Afrika Dzonga ri byeriwe leswaku ri nga sungula ku rhumela Xihondzo xo Rindza, Xalamuka!, ni minkandziyiso yin’wana eAngola. Ku xaviwe tilori timbirhi leswaku ti ta fambisa minkandziyiso leyi emavandlheni. Mawaku ndlela leyi vamakwerhu a va tsake ha yona loko 24 000 wa tikopi ta Xihondzo xo Rindza xa May 1, 1992, na 12 000 wa tikopi ta Xalamuka! ya May 8, 1992 ti ku ga! Hi ku hatlisa a ku ri ni mphakelo lowu eneleke wa tibuku leti nga tirhisiwaka ku fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele. Enkarhini lowu hundzeke, vahuweleri van’wana a va nhlokohata xivutiso xin’wana ni xin’wana ni nhlamulo yin’wana ni yin’wana enkandziyisweni lowu hlayiwaka leswaku va ta fambisa tidyondzo.

Ku Langutana Ni Minkarhi Yo Tika—Nakambe!

Madzolonga a ma nga helanga. Endzhaku ka minhlawulo hi September 1992, tiko ri tlhele ri hlaseriwa hi nyimpi ya xin’wana-manana. Ku sungule nyimpi leyikulu hi October 30 emadorobeni ya ntlhanu lamakulu: ELubango, eBenguela, eHuambo, eLobito, ngopfu-ngopfu eLuanda, laha ku vikiweke leswaku ku dlayiwe vanhu lava ringanaka 1 000 emasikwini yo sungula ya ku lwa.

Swibedlhele a swo khapa kunene hi vavabyi. Mintsumbu a yi lo n’walala, eswitarateni. Mintungu a yi ri karhi yi hangalaka. A ku hundza mavhiki yo hlayanyana ku nga ri na gezi, swakudya ni mati. Ntirho wa kona a ku ri ku yiva ni ku phanga. Vaaka-tiko vo tala a va tshikilelekile ngopfu.

Timbhoni ta Yehovha to hlayanyana ta le Luanda ti dlayiwile; tin’wana ku vikiwe leswaku a ti tiviwi lomu ti nga kona. Loko swiviko leswi vikaka swiyimo swo biha leswi vamakwerhu va langutaneke na swona swi fika ePortugal, hi ku hatlisa rhavi ri rhumele swakudya ni mirhi.

Hi nkarhi lowu wa ku lwa ka mintlawa ya politiki, vanhu va byi vonile vukala-tlhelo bya Timbhoni ta Yehovha. Ku twiwe marito lama ti bumabumelaka leswaku hi tona ntsena leti a ti nga ngheneli tipolitiki naswona ti nga hoxiki xandla eku lweleni ka ku fuma. Vanhu lava tsakelaka va sungule ku yimisa Timbhoni exitarateni va kombela tidyondzo ta Bibele.

Loko Timbhoni ti languta xiyimo xa tona, a ti kholwa leswaku ti langutane ni ku hetiseka ka vuprofeta bya Bibele, naswona leswi swi tiyise ntshembo wa tona eMfun’weni wa Xikwembu. Ti tsake ngopfu ku yi hlaya hi nkarhi lowu faneleke buku leyi nge, Nhlavutelo—Ku Chaputa Ka Yona Loku Hlamarisaka Ku Tshinele!, ngopfu-ngopfu xiphemu lexi vulavulaka hi mintirho ya xivandzana emasikwini lawa ya makumu.

Rungula Leri Humaka Eka Huvo Leyi Fumaka

Endzhakunyana ka loko nyimpi yi tlhekeke hi vuntshwa, Huvo leyi Fumaka yi tsalele rhavi ra le Portugal papila leri chavelelaka, yi kombisa ku karhateka hi vamakwerhu va le Angola. Eka swin’wana leswi tsariweke epapileni leri, a ku ri swilo leswi lavekaka hi xihatla swa vamakwerhu va le Angola. Emakumu, Huvo leyi Fumaka yi kombele leswaku rirhandzu ra yona ri hundziseriwa eka vamakwerhu va le Angola.

Loko vamakwerhu va kuma rungula leri eLuanda, va nkhense Yehovha hi nhlengeletano ya rirhandzu lerikulu swonghasi leyi khathalelaka vanhu va yona hi minkarhi leyi ya maxangu. Marito lawa a ma chavelela ngopfu emindyangwini ya vamakwerhu lava feke hi nkarhi wa madzolonga.

Ntsombano Wa Muganga Lowu Dumeke

Hi January 1993, swiyimo a swi rhombilenyana eLuanda, naswona vahuweleri vo tala lava humaka etindhawini to tala ta tiko va swi kotile ku va kona eMintsombanweni ya Muganga ya “Vabyarhi Va Ku Vonakala” leyi a yi ri entsindza. Van’wana a va nga humi lomu, hi milenge. Makwerhu un’wana wa xisati la humaka eXifundzheni xa Huambo u fambe hi milenge ku ringana masiku ya nkombo a ri ni vana va mune, lonkulu a ri ni malembe ya tsevu ntsena. U fike a nga karhalanga ro vuya la, kambe a a wu langutele hi ntsako lowukulu nkhuvo wa moya lowu a va ri ekusuhi ni ku va na wona.

Xitediyamu xa Industrial Fair a xi qachiwe mavhiki mambirhi hi ku landzelelana. Tijanareta ni switirho swa mpfumawulo a swi ta swi huma hi le Portugal. Hambileswi vamakwerhu va rhambeke ntsena lava vaka kona nkarhi hinkwawo eminhlanganweni, xitediyamu lexi a xo khapa-khapa kunene eka mintsombano yoleyo hayimbirhi. Nhlayo ya hinkwavo lava veke kona yi fike eka 24 491. A ku ri ro sungula vamakwerhu va le Angola va ve ni nongonoko wa ntsombano wa muganga wa masiku manharhu, ku katsa ni drama. Ku ve ni vatirheli lavantshwa va 629 lava khuvuriweke emintsombanweni yoleyo, naswona vatsombani va tsakele ku kuma broxara leyi nge Tsakela Vutomi eMisaveni Hi Masiku! hi Xikikongo, Xikimbundu na Xiumbundu swin’we ni broxara leyi nge Xana Xikwembu Xa Hi Khathalela Hakunene? hi Xiputukezi.

Vatirhela-mfumo va hulumendhe va ku vone kahle ku tikhoma lokunene ka Timbhoni leti a ti ri kwalaho. A swi hambane hi ku helela ni leswi a swi endleka eLuanda. Hi siku leri ntsombano wo sungula wu sunguleke ha rona, ku tlhekeke madzolonga etindhawini to hambana-hambana ta doroba ku lwiwa ni vahlapfa lava a va vuya. Vo tala va dlayiwile naswona va madzana va vavisiwile. Nhundzu a yi phangiwa kun’wana ni kun’wana. Makaya ma onhiwile, ku katsa ni man’wana ya vamakwerhu. Papa ra ntima ra madzolonga lama sunguleke ehansi ri endle leswaku ku hambana loku nga kona ku ku dla, loko ri pimanisiwa ni ku vonakala ka moya loku a ku tsakeriwa hi vanhu va Yehovha.—Esa. 60:2.

Mavandlha Lawa A Ma Nga Swi Koti Ku Tihlanganisa Ni Hofisi

Mavandlha yo tala lama nga eswifundzheni hakatsongo-tsongo ma ye ma tsandzeke ku tihlanganisa ni hofisi ya le Luanda hikwalaho ka nyimpi leyi sunguleke ehansi. Vuthu leri kanetaka ri yimise ntsindza wa rona eHuambo hi January 1993, naswona ku landzele nyimpi leyikulu. Vamakwerhu va balekele emakhwatini hi mintlawa loko doroba rero ro saseka ri ri karhi ri mbundzumuxiwa. Ku hele tin’hweti ta mune ku nga kumiwi rungula leri humaka emavandlheni ya 11 lawa a ma ri edorobeni rero. Eku heteleleni, hi April, ku kumiwe rungula ro koma leri nge: “Lava veke kona eXitsundzuxweni emavandlheni ya 11 ya le Huambo: 3 505. Ku fikela sweswi, ku hava lexi hi nga xi rilelaka.” Mawaku mahungu yo tsakisa ya leswaku ku hava makwerhu la dlayiweke!

Etin’hwetini ni le malembeni lama landzeleke, ku fike swiviko swo tala, leswi vulavulaka hi ku tshembeka ni ku tiyisela. Vandlha rin’wana ri vikile: “Nkarhi wo biha swinene a ku ri wa tin’hweti timbirhi loko nyimpi yi hisa lerova ku pfumala la nga ni ntiya-nhlana wa ku famba eswitarateni ni nhlikanhi. Vamakwerhu va hlengeletane ekamareni ra le hansi ka muako wun’wana. Nivusiku a va huma va ya lava mati lawa va nga ta ma virisa leswaku va va ni xo nwa hi xa mundzuku wa kona. Vanhu lava a va ringeta ku tsemakanya xitarata ku suka eka muako wun’wana ku ya eka wun’wanyana a va tala ku duvuriwa hi masocha lama tumbeleke. Xana vamakwerhu a va swi kuma njhani swakudya? A va hlanganisa leswi va nga na swona va ya xava mpunga eka masocha hi nxavo wa le henhla swinene. Munhu un’wana ni un’wana a a phameriwa nkomichi yin’we hi siku. Loko va tsandzeka ku kuma swakudya, a va ringeta ku miyeta nyoka hi ku nwa mati lama virisiweke. A va nga kumi tibuku, kambe leswaku va tshama va tiyile emoyeni, a va hlaya timagazini ni tibuku leti a va ri na tona va ti phindha-phindha. Hikwalaho ka sweswo, sweswi va titwa va ri ekusuhi ngopfu na Yehovha.”

Vandlha ra le Xifundzheni xa Kwanza Norte a ri nga swi koti ku tihlanganisa ni hofisi ya le Luanda ku ringana malembe mambirhi. Hambileswi a ti ri exiyin’weni xexo, Timbhoni ta kwalaho a ti swi hlayisa hi ku tshembeka swiviko swa tona swa ntirho wa le nsin’wini swin’we ni swa minyikelo leyi amukeriweke. Xiyimo xa tona a xi tika swinene, kambe a ti yi tirhisanga mali yoleyo etimhakeni ta munhu hi xiyexe. Naswona nkarhi hinkwawo a ti ya emahlweni ti humesa minyikelo leyitsongo ya ntirho wa misava hinkwayo. Timali leti ti tisiwile loko emakumu ti swi kotile ku tihlanganisa ni hofisi. Mawaku xikombiso lexinene xa ku tlangela nhlengeletano ya Yehovha leyi vonakaka!

Ku Ndlandlamuxiwa Ka Bethele

Eku heleni ka 1992, Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha yi swi kotile ku xava kaya leri nga ni swithezi swinharhu, leri a yi ri qachile leswaku ri va hofisi ya komiti ya tiko. Hi lembe rero, yi tlhele yi qacha guxete leyi a yi tirhiseriwa ku veka tibuku leyi hi ku famba ka nkarhi yi tirhisiweke ku va ndhawu leyitsongo ya vugandliselo. Emalembeni mambirhi lama landzeleke, a ku ri ni makungu ya ku pfuxeta kaya leri ra swithezi swinharhu ni ku aka muako wun’wana wa swithezi swinharhu wu vandzamana na wona.

A swi nga koteki ku xava swingolongondzwana swa ku aka endhawini leyi, hikwalaho muako lowu a wu kunguhatiwile wu mpfampfarhutiwe ePortugal kutani wu rhumeriwa eAngola hi mabokisi lamakulu. Carlos Cunha, Jorge Pegado na Noé Nunes va tile va huma ePortugal va ta pfuneta hi vuswikoti bya vona byo aka entirhweni lowu. Muungameri wa ntirho lowu, Mário P. Oliveira la humaka ePortugal, u ri: “Loko ntirho wo aka Bethele wu sungula hi July 1994, a ko va vuphensa-phensa loko mabokisi lamakulu lama tameleke nhundzu ma fika hi ku landzelelana. Un’wana ni un’wana endyangwini a a pfuneta eku ehlisiweni ka nhundzu leyi nga emabokisini lamakulu lawa a ma tisa swingolongondzwana ni nhundzu hinkwayo ya ku aka, ku katsa ni pende, tithayele, mavanti, marimba ya mafasitere, ku hlaya i ku xurha. Ndyangu wa le Bethele wu tshame wu hlaya hi tindlela to londzovota nkarhi, kambe sweswi a wu nga swi kholwi leswi mahlo ya wona a ma swi vona loko muako wa swithezi swinharhu wu tlhandluka hi xihatla.”

Loko muako wu hela, ku amukeriwe papila ro tlangela leri a ri huma eka makwerhu wa kwalaho la nga te: “Ndzi nkhensa Yehovha hi leswi ndzi pfumeleriweke ku hlanganyela eku akiweni ka Bethele leyintshwa. Eku sunguleni, a swi vonaka ku ri norho, kambe eku heteleleni swi ve nchumu wa xiviri. A ku ri lunghelo lerikulu ku hlanganyela eku hlayiweni ka ndzimana ya siku ni siku, leyi ndzi khutazeke ngopfu. Ndzi tlhele ndzi tiva mavito ya swirho hinkwaswo swa ndyangu wa Bethele, leswi swin’wana swa swona a ndzo swi vona ntsena loko swi nyikela tinkulumo emintsombanweni. Ndzi kombela Yehovha leswaku loko Bethele leyintshwa kumbe muako hambi wu ri wihi wu akiwa enkarhini lowu taka, ndzi va ni lunghelo lerikulu ro pfumeleriwa ku hlanganyela entirhweni wa kona.”

Ku sukela hi nkarhi wolowo, leswaku ku khathaleriwa swilaveko leswi yaka emahlweni, ku xaviwe ndhawu leyi endlaka 4,5 wa tihekitara leyi nga eka mpfhuka wa kwalomu ka tikhilomitara ta khume ehandle ka Luanda. Hi tshemba leswaku leyi ku ta va ndhawu ya hofisi leyintshwa ni kaya ra Bethele.

Vamakwerhu va xinuna ni va xisati lava nga ni nkhinkhi wo pfuna va fike eAngola va huma ematikweni mambe. Hi May na June 1994, ku fike varhumiwa va nhungu. Vamakwerhu va le Afrika Dzonga a va nga heli kwalaho ku ta pfuna hi ku simekiwa ka muchini lowuntshwa wo kandziyisa ni ku dyondzisa vamakwerhu va kwalaho ku wu tirhisa. Vamakwerhu va le Portugal va tile va ta pfuna hofisi hi tikhompyuta, ku khathalela tirhekhodo ta timali ni timhaka tin’wana ta ku hlela swilo. Vatirhi va le Bethele lava nga eswiavelweni swa le matikweni mambe lava humaka eCanada ni le Brazil va pfunile hi vutshila bya vona. Vamakwerhu va ku tlangele ngopfu ku tiyimisela ka vona ku pfuna entirhweni swin’we ni le ku leteleni ka vamakwerhu va kwalaho emintirhweni ya nkoka!

Mintsombano Yi Nyikela Vumbhoni Lebyinene

Ku endliwe malunghiselelo ya ku khoma mintsombano ya muganga etindhawini leti engetelekeke hi 1994. A ku ri ro sungula mintsombano yimbirhi yi khomeriwa eswifundzheni: wun’wana eBenguela, laha ku veke ni vanhu lava ringanaka 2 043, naswona wun’wanyana eNamibe, laha nhlonhlorhi ya lava veke kona yi fikeke eka 4 088. Nhlayo ya hinkwavo lava veke kona yi fike eka 67 278 naswona ku khuvuriwe lava ringanaka 962.

Mukongomisi wa xitediyamu xin’wana a a tsake ngopfu hi leswi a swi voneke lerova u nyikele hi xitediyamu xakwe leswaku xi tirhisiwa mahala ku ringana mavhiki mambirhi. Munhu la tsakelaka u te: “Swi ndzi tsakisile ku vona vanhu lava nga ni tintswalo letikulu swonghasi! A ndzi telanga ku va nhlori; ndzi rhandza ku hamba ndzi va na n’wina. Ndzi kombela leswaku mi ndzi rhumela mudyondzisi hi ku hatlisa swinene, leswaku ndzi ta landzela xikombiso xa n’wina hi mbilu hinkwayo.”

Eka Ntsombano wa Muganga wa “Vadzunisi Lava Tsakeke” lowu veke kona hi August 1995, Timbhoni ti kume xitediyamu lexikulu exivindzini xa Luanda. Vamakwerhu va suse switshamo swo tala swa mapulanga ya khale, va nghenisa leswintshwa, va swi penda hi vuntshwa va tlhela va lunghisa ni fambiselo ra mati. Xana vanhu a va angula njhani loko va rhambiwa ku va kona? Ndlela leyi va anguleke ha yona a yi tsakisa swinene! Hi mahelo-vhiki yo sungula, vanhu a vo khapa kunene, va kondza va fika ni laha ku nga riki na ndzhuti exitediyamu. Vapfhumba va tsake ngopfu ku twa leswaku lava veke kona a va ri 40 035. Hi mahelo-vhiki lama tlhandlamaka, van’wana lava endlaka 33 119 va ve kona. Ku khuvuriwe vanhu va 1 089.

Tanihi leswi Timbhoni ta Yehovha etikweni hinkwaro ti nga fikiki eka 26 000, xana vanhu lava hinkwavo a va huma kwihi? A ku ri vanhu va le Angola lava a va tsakela rungula ra Bibele leri a va ri dyondzisiwa hi Timbhoni ta Yehovha. Muviki un’wana wa mahungu eLuanda u te: “Nchumu lowu nga si tshamaka wu voniwa wa endleka laha Xitediyamu xa Coqueiros. Vanhu va kwalomu ka 60 000 va swiyimo swo hambana-hambana va kona entsombanweni wa muganga wa Timbhoni ta Yehovha. Kunene i xiendlakalo lexi xiyekaka; vavanuna, vavasati, vana ni vanhu lavakulu hinkwavo va hlangane ndhawu yin’we . . . va yingisa xikhutazo xa ku dzunisa Xikwembu xa vona, Yehovha.”

Lava va voneke vapfhumba loko va fika, a va tsakisiwe hi leswi vapfhumba hinkwavo a va basile ku nga khathariseki vusweti lebyi va nga eka byona. Hinkwavo a va rhiye ndleve hi nkarhi wa nongonoko. A swi vonaka onge lava a va rhendzeleka-rhendzeleka a ku ri varindzi lava a va hlaya vanhu. Xandla xa hulumendhe lexi veke kona enongonokweni hinkwawo wa Sonto nimixo xi te: “Ndzi hlamele! Ku ni ku hambana lokukulu exikarhi ka vanhu lava nga endzeni ka xitediyamu ni lava va nga le handle. Ndzi tsakisiwe hi ndlela leyi nongonoko wa n’wina wu dyondzisaka ha yona. Hoyohoyo!”

Timbhoni ta le Angola ti tshame ti hlaya hi ta mintsombano leyikulu ya vanhu va Yehovha etindhawini tin’wana ta misava. Kambe namuntlha a ti ri eka wun’wana wa yona etikweni ra rikwavo. Mawaku nkateko lowukulu swonghasi endzhaku ka malembe ya ku tiyisela minkarhi leyi nonon’hwaka ngopfu! A ti hlamale ku hlamala. Timbilu ta tona a ti tele ku nkhensa Yehovha hi ku ti pfumelela ku va xiphemu xa ndyangu wa yena wo hlamarisa emisaveni hi nkarhi lowu wa nkoka ematin’wini ya vanhu.

Angola Ri Va Rhavi

Ku chumayeriwa ka mahungu lamanene a ku ndlandlamuka hi xihatla. Emalembeni ya va 1994 ku ya eka 1996, vahuweleri a va engeteleka hi xiringaniso xa 14 wa tiphesente lembe ni lembe. Nhlohlori ya vahuweleri yi fike eka 28 969, naswona nhlayo ya tidyondzo ta Bibele yi tlule eka 61 000. Loko Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha yi tsarisiwa hi 1992, a ku ri ni mavandlha ya 213; hi 1996, nhlayo yoleyo yi engeteleke yi ya eka 405. Nhlayo ya lava veke kona eXitsundzuxweni ku nga 108 394 hi lembe rero yi kombise ku engeteleka kun’wana lokukulu.

Ku cinca ka hofisi ya le Luanda yi va rhavi, a swi ta endla leswaku swilaveko swa kwalaho swi tameriwa hi ku hatlisa. Hikwalaho, hi September 1, 1996, hofisi ya rhavi yi sungule ku tirha eAngola. Huvo leyi Fumaka yi hlawule vamakwerhu vanharhu lava ana a va tirha ekomitini ya tiko leswaku va va Komiti ya Rhavi: João Mancoca, Domingos Mateus na Silvestre Simão. Ku tlhele ku hlawuriwa van’wana vambirhi lava nga varhumiwa leswaku va tirha na vona: José Casimiro na Steve Starycki.

Leswaku va pfuniwa eku cinceni loku, Douglas Guest, la humaka erhavini ra Portugal, u endzele Angola hi June 1996. U vulavule ni swirho swa 56 swa ndyangu wa Bethele hi xilaveko xa ku veka xikombiso eka swilo hinkwaswo. Nongonoko wo hlawuleka wa vakulu ni maphayona lava endleke 5 260 hi nhlayo, swin’we ni vasati va vona, lava humaka etindhawini letikulu ta le Luanda a wu fambisana ni mimbulavurisano ya swirho swa Komiti ya Rhavi ni vamakwerhu van’wana lava kuleke, lava a va rungula tinhla-nkulu ta matimu ya vanhu va Yehovha eAngola. Makwerhu Guest u vulavule na vona hi xivindzi lexi vangiwaka hi ku tshemba Yehovha ni ku titshega ha Yena leswaku va kuma matimba.

Ku Endla Ntiyiso Wu Kumeka Hi Ririmi Ra Vona

Nhlavutelo 7:9 yi vula leswaku “ntshungu lowukulu” wa vanhu “[lowu humaka] eka matiko hinkwawo ni tinyimba hinkwato ni vanhu hinkwavo ni tindzimi hinkwato” wu ta hlanganyela eku gandzeleni Yehovha. Kunene Angola ra katseka eka vuprofeta lebyi. Ku ni tindzimi ta 42 ni tindzimi-mpambukwa to tala leti vulavuriwaka eAngola. Eka tona, leti ti tirhisiwaka ngopfu ematiko-xikaya i Xiumbundu, Xikimbundu ni Xikikongo.

Hi malembe yo tala, hakanyingi eminhlanganweni ya vandlha a ku tolokiwa rungula leri dyondziwaka ri suka eka Xiputukezi ri ya eka rin’wana ra tindzimi ta kwalaho. Leswaku va va ni minkandziyiso ya vona leyi dyondziwaka, vanhu a va fanele va dyondza Xiputukezi, kambe a swi nga olovi leswaku va kuma tindhawu to dyondzela eka tona. Yin’wana ya tibuku to sungula leti a ti kumeka hi Xiumbundu a ku ri xibukwana lexi nge “Mahungu Lamanene Ya Mfumo.” Hi 1978, loko un’wana wa vakulu a kuma kopi ya xona, u te: “Hi xibukwana lexi xa Xiumbundu, a ku ta va ku ri ni vahuweleri va 300 eMoçâmedes [sweswi ku nga Namibe]. Vanhu vo tala lava tshamaka endhawini leyi va vulavula ni ku hlaya ririmi leri. Lowu i nkateko hakunene!” Nkateko wu ve wukulu swinene lerova sweswi eNamibe ku ni vahuweleri va 1 362 emavandlheni ya 21.

Kambe a ku fanele ku endliwa swo tala ku fikelela timbilu ta vanhu va le Angola hi ku va nyika mahungu lamanene hi tindzimi ta vona. A ku fanele ku vekiwa xisekelo xa Ndzawulo ya Vuhundzuluxeri leyi heleleke. Endzhakunyana ka loko Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwe ximfumo hi 1992, ku rhumeriwe vanhu vanharhu lava a va vonaka va tshembisa etimhakeni ta vuhundzuluxeri va ya erhavini ra Afrika Dzonga leswaku va ya kuma ndzetelo lowu nga xisekelo. Ku xaviwe tikhompyuta. Kutani Keith Wiggill na Evelyn nsati wakwe, va fikile va huma eAfrika Dzonga leswaku va ta pfuna eku hleriweni ka ndzawulo leyintshwa ni le ku tirhisiweni ka minongonoko ya khompyuta ya Switirhisiwa swa Vuhundzuluxeri swa Sosayiti.

Ku sungule ku humesiwa ka tibuku to tala hi tindzimi ta kwalaho. Ku kandziyisiwe tibroxara to kota leyi nge Tsakela Vutomi eMisaveni Hi Masiku! ni leyi nge Xana Xikwembu Xa Hi Khathalela Hakunene? hi Xiumbundu. Kutani a ti kumeka hi Xikikongo ni Xikimbundu swin’we ni swiphephana swo hambana-hambana. Hi 1996 buku leyi nge Vutivi Lebyi Yisaka eVuton’wini Lebyi Nga Heriki ni broxara leyi nge I Yini Leswi Xikwembu Xi Swi Languteleke Eka Hina? ti humesiwile hi tindzimi teto tinharhu. Mulanguteri un’wana wa muganga u vike leswaku eka rin’wana ra mavandlha lawa a ma endzeleke, u tirhise rungula ro olova ni leri kongomeke, naswona u swi kotile ku sungula 90 wa tidyondzo ta Bibele hi vhiki rin’we! Haxawa wa kona, mavandlha ma engetelekile ku suka eka 478 ku ya eka 606.

Mawaku nkateko lowu vamakwerhu va veke na wona wa ku yingisa ni ku hlaya ntiyiso wa Bibele hi ririmi ra ka vona! Hi 1998, ntsombano wo sungula lowu khomiweke hi ririmi ra Xiumbundu ntsena wu ve kona eHuambo. Lava veke kona a va tlula 3 600. Vapfhumba va twiwe va vula marito lama landzelaka hi timbilu leti teleke ku tlangela, “Yehovha a nga hi rivalanga!” Vumbhoni bya nkhathalelo wolowo wa rirhandzu byi vonake ngopfu loko Xihondzo xo Rindza xi kumeka hi Xiumbundu, ku sukela hi nkandziyiso wa January 1, 1999.

Xilaveko Xa Xihatla Xa Tiholo Ta Mfumo

Hi malembe yo tala, Timbhoni ta Yehovha, a ti swi kotanga ku va ni Tiholo ta Mfumo hikwalaho ka ku siveriwa ka ntirho wa tona. Ku sukela hi 1992, nhlayo ya mavandlha eLuanda ntsena yi engetelekile ku suka eka 147 ku ya eka 514. Etikweni hinkwaro, nhlayo ya mavandlha yi tlakuke hi nhlayo leyi tlulaka 200 wa tiphesente, yi ya eka 696. Nhlayo ya lava vaka kona emavandlheni yo tala, yi le xikarhi ka 200 na 400 hi xiringaniso. Nhlayo ya lava veke kona etinhlengeletanweni ni le mintsombanweni hi 1998 a yi phindhe nhlayo ya vahuweleri ka mune! Ku ni xilaveko xa xihatla xa tindhawu ta minhlangano leti fanelekaka.

Doroba ra Lubango ri kume Holo ya rona ya Mfumo yo sungula hi 1997, ra Lobito ri yi kume hi July 1998 kasi ra Viana (edzongeni wa Luanda) ri yi kume hi December 1999. Hi ku pfuniwa hi nongonoko wa sweswinyana wa misava hinkwayo wa ku aka Tiholo ta Mfumo, sweswi ku ni nhluvuko.

Le Angola ku mpfampfarhutiwe Holo ya Mfumo ya tinsimbi, leyi pfulekeke ematlhelo naswona swa koteka ku yi rhurhisa. Ha yini yi fanele ku va leyi rhurhisekaka? Hambiloko ku endliwe matshalatshala hinkwawo ya ku kuma mfanelo ya ndhawu yo karhi, endzhaku ka nkarhi ku nga ha ta munhu a vula leswaku hi yena n’wini wa ndhawu yoleyo, niloko se muako wu herile. Holo yoleyo ya Mfumo yi mpfampfarhutiwe hi ndlela ya kona leswaku yi rhurhisiwa loko swi laveka. Kasi loko ku ri maakelo ya leswaku yi sala yi pfulekile ematlhelo, i manene eka ndhawu leyi yo hisa. Hi May 2000, ku fike nhundzu leyi lunghekeleke ku fika yi hlanganisiwa yi va muako. Ko va ni mixaka ya 24 ya Tiholo ta Mfumo etikweni, naswona ku ta laveka tin’wana ta 355 emalembeni ya ntlhanu lama taka. Ha kholwa leswaku leswi swi endliwaka sweswi swi ta pfuna eku hlangavetaneni ni xilaveko lexi xa xihatla.

Ku tlhandlekela entirhweni wa Tiholo ta Mfumo, ku kunguhatiwa Holo ya Nhlengeletano leyi pfulekeke ematlhelo hinkwawo, leyi akiwaka hi tinsimbi naswona yi nga ta tshamisa vanhu va 12 000.

Ku Xixima Ku Kwetsima Ka Ngati

Ku hlangavetana ni xilaveko xin’wana, hi October 1996, Komiti yo Vulavurisana ni Swibedlhele (Hospital Liaison Committee [HLC]) leyi vumbiwaka hi vakulu va khume lava khathalelaka, yi sungule ku pfuna madzana-dzana ya mavandlha le Luanda. Timbhoni ta kwalaho a ti tsakile ku va ni vamakwerhu lava leteriweke kahle lava nga ta ti pfuna ku kuma vutshunguri lebyi fambisanaka ni leswi va swi navelaka, ku nga ku ‘papalata ngati.’—Mintirho 15:28, 29.

Tindhawu ta vutshunguri leti poneke nyimpi a ti nga khathaleriwi kahle ku sukela exikarhi ka va-1970. Mirhi a yi kala. Va langutane ni swiyimo leswi swo tika, xana madokodela a ma ta tiyimisela ku tirhisana ni Timbhoni ta Yehovha eku simekeni nongonoko wa vutshunguri ni vuhandzuri lebyi nga tirhisiki ngati? Eku sunguleni, madokodela ni vafambisi va swibedlhele a va angulanga hi ndlela leyinene kumbe a va tlhentlhisa swikombelo swa ku hlangana na vona. Hiloko ku va ni xiyimo xa xihatla.

Makwerhu wa le xifundzheni xa Malanje u yisiwe eXibedlhele xa Américo Boavida lexi nga eLuanda leswaku a ya endliwa vuhandzuri bya tshumba leri nga ekhwirini. Xirho xa HLC xi fambe ni nsati wa makwerhu loyi va endzela muhandzuri. Dok. Jaime de Abreu, muungameri wa vuhandzuri exibedlhele lexi, u amukele Timbhoni leti timbirhi hi mandla mambirhi. Lexi ti hlamariseke, a a tolovelane ni Timbhoni ta Yehovha ni xiyimo xa tona emhakeni ya ngati, naswona u twe hi ta nongonoko wa ku nga tirhisi ngati loko a ri emasikwini ya ku wisa le Portugal.

Hi ku khomisana na Dok. de Abreu, ku endliwe vuhandzuri lebyi humeleleke ku nga tirhisiwanga ngati. Endzhakunyana, vamakwerhu lava va HLC va hlangane na Dok. de Abreu ni ntlawa wakwe ku nyikela rungula leri engetelekeke. Sweswi, madokodela ya ntlhanu ma tirhisana ni Timbhoni hi ku xixima xiyimo xa tona malunghana ni ngati.

Ku Laveka Vatirhi Vo Tala eNtshovelweni

Endzhaku ka loko ku lulamisiwe swilaveko swo tala swa nhlengeletano ni swa tibuku, nyingiso lowukulu wu kongomisiwe eka ku tsakela lokukulu loku kombisiwaka ensin’wini. Marito ya Yesu ma tirha kahle eAngola: “Ina, ntshovelo i wukulu, kambe vatirhi a hi vangani”! (Mat. 9:37) Swiviko swi kombisa leswaku ku ni madoroba yo tala lama lavaka mpfuno eku khathaleleni lava va tsakelaka ntiyiso.

Ku angula eka xilaveko lexi, Sosayiti yi rhumele varhumiwa van’wana va 11 leswaku va ya pfuneta ‘entshovelweni.’ Van’wana va averiwe emadorobeni lama nga etimbuweni ta Benguela na Namibe. Kambe Yehovha u pfuxe vatirhi vo tala exikarhi ka vona vanhu va le Angola. Emalembeni ya ntlhanu ntsena lama hundzeke, vanhu lava ringanaka 21 839 va khuvuriwile, kutani va joyina ntshungu wa vadzunisi va Yehovha etikweni leri.

Mahlo Ya Yehovha Ma Va Vona

A swi koteki ku rhumela vamakwerhu lava nga ni ntokoto etindhawini hinkwato leti nga ni vanhu lava tsakelaka Rito ra Xikwembu. Xana ku endleke yini? Ku ve ni vumbhoni byo tala bya leswaku ntirho lowu a wu kongomisiwi hi munhu, kambe wu kongomisiwa hi moya wa Xikwembu. (Zak. 4:6) Mahlo ya Yehovha ma vona malandza yakwe hinkwawo, swin’we ni van’wana lava lavaka ku tiva Xikwembu xa ntiyiso ni ku xi tirhela.—Ps. 65:2; Swiv. 15:3.

Vaaki van’wana lava humaka emutini wa Kwanza Norte lava a va ye eLuanda va teke timagazini eka Timbhoni leti a ti ti fambisa exitarateni. Endzhaku ko vona mahungu lamanene lama kumekaka eka tona, vaaki va muti wolowo va endle xiboho xa ku landzela xikombiso xa Timbhoni ta le Luanda kutani na vona va fambisela van’wana timagazini leti. Va tlhele va vona xilaveko xa ku hlangana ndhawu yin’we, kutani wanuna un’wana loyi a a ri entlaweni wolowo u endle hinkwaswo leswi nga ematimbeni yakwe leswaku a fambisa minhlangano. Kambe, leswi muti wa vona wu nga le kule swinene, mahungu ya leswaku Timbhoni ta Yehovha ti tsarisiwe ximfumo emalembeni manharhu lama hundzeke a ma nga si fika eka valawuri va kwalaho. Hikwalaho ka sweswo, vaaki va muti wolowo a va nga pfumeleriwi ku hlangana erivaleni. Leswaku va nga kavanyetiwi, a va hlangana emakhwatini.

Eku heteleleni, mahungu ma fikile eLuanda leswaku vanhu va le Quilombo dos Dembos a va lava mpfuno wa ku hlela vandlha. Mulanguteri wa xifundzha u rhumeriwile emutini wolowo hi October 1997, naswona vanhu lava ringanaka 140 va ve kona enhlanganweni hi vhiki rero a endzeke ha rona. A a tshama a ri ni kopi ya mapapila ya hulumendhe lama pfumelelaka Nhlengeletano ya Timbhoni ta Yehovha, hikwalaho a a nyikela vumbhoni eka valawuri va kwalaho, bya leswaku Timbhoni ta Yehovha i nhlengeletano leyi pfumeleriweke ximfumo. Sweswi ntlawa wolowo wu tsakela ku hlangana erivaleni, naswona exikarhi ka wona ku ni maphayona, lawa sweswi ma pfunaka vanhu vo tala lava tsakelaka.

Hi 1996, Ana Maria Filomena u hetelele a fike exidorobanini xin’wana le xifundzheni xa Bié. U endle hinkwaswo leswi a nga swi kotaka leswaku a hangalasa mahungu lamanene, naswona ku nga ri kungani, ntlawa wa vanhu lava tsakelaka a wu hlengeletana vhiki ni vhiki leswaku wu va ni dyondzo ya buku ni Dyondzo ya Xihondzo xo Rindza. Ana Maria a a fambisa minhlangano hikuva a ku nga ri na makwerhu wa xinuna la khuvuriweke kwalaho. Siku rin’wana u byeriwe leswaku ndhuna ya kwalaho ya masocha yi ta ta enhlanganweni wa vona wa Sonto, leswaku yi tivonela hi ya yona leswi dyondzisiwaka kwalaho. Yi tile, yi ri ni masocha mambirhi. Entiyisweni, yi tsakisiwe hi leswi yi swi tweke hikuva loko yi nga si famba, yi te: “Yanani emahlweni ni ntirho wa n’wina mi nga chavi nchumu endhawini leyi.” Ntlawa wolowo lowutsongo sweswi i Vandlha ra le Umbundu Kuito-Bíe Sul, leri nga ni vahuweleri va 40, naswona vanhu lava ringanaka 150 va va kona eminhlanganweni ya Sonto.

Hikwalaho ka leswi mavandlha ya le xifundzheni xa Uíge a ma ri swawo ku ringana malembe mambirhi, a ma swi kumanga swakudya leswi lavekaka swa moya. Mbhoni yin’wana ya kwalaho yi byele xaka ra yona hi ta xiphiqo lexi, xaka leri a ri tirhana ni ku fambisiwa ka swilo hi xihaha-mpfhuka. Xaka rero ri vule leswaku ri nga khandziyisa mulanguteri wa xifundzha, phayona ro hlawuleka ni tibuku leti endlaka ntiko wa 400 wa tikhilogiramu mahala. Loko vamakwerhu va fika, va kume vandlha leri a ri khathalela mintlawa ya ntlhanu leyi nga yoxe. Ntlawa ha wun’we a wu khoma minhlangano leyi eka yona a ku va ni vanhu lava tsakelaka va kwalomu ka 50 ku ya eka 60.

Eku sunguleni ka 1996, kona exifundzheni xexo, mulanguteri wa xifundzha u endzele vandlha leri a ri nga swi koti ku tihlanganisa ni nhlengeletano hi malembe lama tlulaka mune. U kume yini? Hambileswi a ku ri ni vahuweleri va 75, vanhu lava ringanaka 794 va ve kona enkulumeni yakwe ya le rivaleni! Swi le rivaleni leswaku ku tshama endhawini leyi nga yoxe a swi ku tsanisanga ku hiseka ka vamakwerhu ku chumayela mahungu lamanene eka van’wana.

Ku suka endhawini ya Gabela, mpfhuka lowukulu ku ya edzongeni wa Luanda, ku ta swiviko leswi fanaka swa ku tsakela lokukulu ka ntiyiso. Phayona rin’wana kwalaho ri fambisa Tidyondzo ta Buku ya Vandlha ta ntlhanu—ri fambisa yin’we eka madyambu man’wana ni man’wana. Na rona ri ‘kombela N’wini wa ntshovelo leswaku a rhumela vatirhi vo tala.’—Mat. 9:37, 38.

“Nyimpi Leyikulu Ya Le Minkarhini Ya Hina”

Ntirho wa Timbhoni ta Yehovha wa ku huwelela mahungu lamanene eAngola hinkwaro wa hlamarisa swinene hi ku ya hi swiyimo leswi nga kona etikweni. Xiviko xa Nhlangano wa Matiko xi hlamusela nyimpi ya xin’wana-manana ya le Angola tanihi “nyimpi leyikulu ya le minkarhini ya hina.” A wu nge ma kaneti marito lawa hikwalaho ka ku xaniseka loku vanhu va langutaneke na kona. Hambiloko se ku vekiwe matlhari ehansi, ku vikiwe leswaku a ku dlayiwa vanhu va 1 000 hi siku. Hi March 2000, The New York Times yi te: “Nyimpi ya le Angola, tiko leri nga ni vanhu va 12 wa timiliyoni, yi dlaye vanhu lava ringanaka miliyoni, naswona lava ringanaka timiliyoni tinharhu sweswi a va na makaya.”

Hambiloko ku duvulana hinkwako ko hela, kambe mimbuyelo ya nyimpi yi ta tshama yi ri kona. Angola hi rin’wana ra matiko lama nga ni tibomo leti fuhlekiwaka to tala ngopfu emisaveni, naswona ku ringanyetiwa leswaku ku ni vanhu va kwalomu ka 70 000 lava tsemiweke swirho hikwalaho ka swibuluki leswi—nhlayo leyi tlulaka hinkwato emisaveni. Lexi nga kholwekiki, mintlawa leyi lwaka ya ha ya emahlweni yi fuhleka tibomo leti. Leswi swi endla leswaku varimi va tshika masimu ya vona kutani va endla leswaku swakudya swi kayivela ngopfu.

Madzolonga lawa ma ti khumbile Timbhoni ta Yehovha. Exifundzheni xa Kwanza Norte, Timbhoni ta mune swin’we ni munhu la tsakelaka va dlayiwile eka ku duvulana loku a ku ri kona exikarhi ka masocha ya hulumendhe ni vuthu leri kanetaka. Tin’wana ti dlayiwile emakhombyeni ya tibomo leti fuhlekiwaka ni tibomo leti tshukaka ti duvuka evuxaviselweni. Hi 1999, Timbhoni ta mune ti file loko ti ringeta ku heleketa swakudya ni swilo swin’wana eka Vakreste-kulobye eHuambo. Lexi tsakisaka, swiendlakalo swo tano a swi talanga.

Timbhoni ta Yehovha swin’we ni van’wana, va kayivela swakudya hi mpimo lowukulu, va kayivela ni swiambalo ni ndhawu yo tshama. Loko nyimpi ya xin’wana-manana yi hisa hi 1999, vanhu lava ringanyeteriwaka eka 1 700 000, ku katsa ni Timbhoni ta Yehovha, va boheke ku tsema va ri vona, va siya makaya ya vona. Hakanyingi vanhu lava balekaka nyimpi va fika va tshama ni maxaka lawa ana se ma teleke endlwini. Hambileswi vakulu va khomekeke hi ku wundla mindyangu ya vona, kambe va ya emahlweni va khathalela swilaveko swa moya swa vamakwerhu. Ku hava marito lama nga phofulaka ku tlangela Timbhoni leti ti nga Vakreste-kulobye ta le Afrika Dzonga, Italiya na Portugal, leti pfuneke exiyin’weni lexi, naswona ti va rhumeleke swakudya swo tala, swiambalo ni mirhi leyi a yi laviwa hi mahlo ngati.

Swikombiso Leswi Hanyaka Swa Ripfumelo

Ku fana ni leswi a ku tirhisiwa ndzilo eminkarhini ya khale leswaku ku tengisiwa nsuku, hilaha ku fanaka, mindzingo leyi malandza ya Xikwembu ma yi tiyiseleleke yi humese ripfumelo leri ringiweke ra risima. (Swiv. 17:3; 1 Pet. 1:6, 7) Magidi ya Timbhoni ta Yehovha ta le Angola, letitsongo ni letikulu, ti ni ripfumelo ro tano ra risima leri ringiweke.

Carlos Cadi, mutirheli wa nkarhi wo leha loyi a dyondzeke ntiyiso wa risima wa Bibele ku tlula hafu ya lembe-xidzana leri hundzeke swin’we na João Mancoca eBelgian Congo, u ri: “Xivindzi ni ku tiyimisela ka vamakwerhu, ku katsa ni vo tala lava va nyikeleke hi vutomi bya vona, ku nyikele vumbhoni bya matimba. Leswi a swi kombisiwanga ntsena hi swiendlo swa vona kambe swi kombisiwe ni hi xivindzi xa vona loko va vulavula ni valawuri vo tala.”

Un’wana wa lava va nyikeleke vumbhoni byebyo i Antunes Tiago Paulo. Vanhu lava a va lava leswaku a tshika vukala-tlhelo byakwe bya Vukreste va n’wi be hi ndlela leyi chavisaka. Namuntlha i xirho xa ndyangu wa le Bethele ya le Angola swin’we ni van’wana lava xanisiweke hi ndlela leyi fanaka: ku nga Justino César, Domingos Kambongolo, António Mufuma, David Missi na Miguel Neto. Alfredo Chimbaia, loyi a heteke malembe ya tsevu ekhotsweni, sweswi, yena ni nghamu, va le ntirhweni wa ku famba-famba.

Makwerhu un’wana wa xisati u vone nuna wakwe a tekiwa hi nkani endyangwini kutani a dlayiwa hi rixaka leri lwaka. U lemukisiwe leswaku loko a lava ku hambeta a hanya, u fanele a balekela eDemocratic Republic of Congo. A a fanele a famba hi milenge a kongoma kwale swin’we ni vana vakwe va mune. Riendzo rero ri hete tin’hweti ta khume. A a nga swi lemukanga a nga si suka leswaku u tikile, naswona u kume n’wana a nga si fika eCongo. Khombo ra kona, n’wana loyi u file endzhakunyana. A a nga rhuteli ku khongela. U vule leswaku exiyin’weni xexo loko ku ri hava lexi u nga xi endlaka, u fanele u lahlela ndzhwalo wa wena eka Yehovha. (Ps. 55:22) Loko u nga endli tano, u ta va ni gome lerikulu kutani u tivutisa, “Ha yini ku xaniseka mina, Yehovha?” Makwerhu loyi a a tsake ngopfu leswi a ha tsakulaka, lerova loko a fika eKinshasa, u ve phayona ra nkarhinyana en’hwetini yakwe yo sungula kwalaho.

“Xikwembu A Xi Khomiwi Hi Tingana Ha Vona”

Leswi muapostola Pawulo a swi tsaleke hi vavanuna ni vavasati va ripfumelo eminkarhini ya khale swi ma hlamusela kahle malandza ya Yehovha eAngola. Marito ya yena hi nga ha ma vekisa xileswi: ‘Hi nga ha ku yini? Hikuva hi ta heleriwa hi nkarhi loko ho ya emahlweni hi rungula ta hinkwavo lava veke swikombiso swa ripfumelo lava va balekela vukarhi bya banga, va endliwe lava nga ni matimba ku suka exiyin’weni xo tsana, va xanisiwile hikuva a va swi amukelanga ku ntshunxiwa hi tindlela tin’wana. Va ringiwe hi ku vungunyiwa ni minxupulo, hakunene, ku tlula sweswo, hi timpecana ni makhotso. Va ringiwile, va ve eku pfumaleni, enhlomulweni, eku xanisiweni; naswona misava a yi nga va faneli.’ (Hev. 11:32-38) Hambileswi va sandziweke hi lava va va xaniseke, hambileswi vo tala va pfumalaka hikwalaho ka nyimpi ni mpfilumpfilu, “Xikwembu a xi khomiwi hi tingana ha vona, ku vitaniwa Xikwembu xa vona,” hikuva va tserhamise timbilu ta vona eku hetisekeni ka switshembiso swa xona.—Hev. 11:16.

Hambileswi Timbhoni ta Yehovha eAngola ti yaka emahlweni ti tokota mimbuyelo yo biha ya vagadi va tihanci leti nga ni lunya ta Apokalipsi, ta wu lemuka nkateko wa Xikwembu. N’wexemu, vahuweleri lava tlulaka 40 000 etikweni leri va tirhise tiawara leti tlulaka 10 000 000 va byela van’wana hi mahungu lamanene ya Mfumo wa Xikwembu. Hi xiringaniso, hi n’hweti yin’wana ni yin’wana a va fambisa tidyondzo ta le kaya ta Bibele ni vanhu lava tsakelaka vo tlula 83 000. Leswi vahuweleri va Mfumo va le Angola va swi tsakelaka ngopfu i ku pfuna vanhu vo tala hilaha swi nga kotekaka hakona ku va ni lunghelo ro hlawula vutomi bya xiviri lebyi Xikwembu xi endlaka leswaku byi kumeka ha Yesu Kreste. Ku nga khathariseki xiyimo lexi nga tivikaniki xa le tikweni ra tona, mawaku ndlela leyi ti tsakaka ha yona hi leswi vanhu lava tlulaka 181 000 va hlengeletanaka enkhubyeni wa lembe ni lembe wa Xilalelo xa Hosi! Va vona vumbhoni byo tala bya leswaku masimu ma ha basile leswaku ma tshoveriwa.—Yohane 4:35.

Timbhoni ta Yehovha eAngola swin’we ni vamakwavo va tona lava nga Vakreste emisaveni hinkwayo, ti ni ntshembo lowu tiyeke wa ku hlula ko hetelela ka Hosi ya tona tlhelo Murhangeri wa tona, Yesu Kreste. (Ps. 45:1-4; Nhlav. 6:2) Ku nga khathariseki miringo leyi ti langutanaka na yona, ti tiyimisele ku va malandza lama tshembekaka ya yena ni Timbhoni ta Xikwembu xa tona xa rirhandzu, ku nga Yehovha.—Ps. 45:17.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 68]

‘Hambileswi hi hlakaleke emirini, emoyeni hi hanye kahle. Leswi swi humelelaka hi leswi kahle-kahle Bibele yi swi vuleke ka ha ri emahlweni.’

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 73]

Va dyondze Bibele kutani va sungula ku chumayela. Ku nga ri khale va tekiwe va yisiwa eAngola.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 78]

“U ngo hetelela hi ku ndzi dlaya ntsena. Xana xi kona xo tlula xexo lexi u nga xi endlaka? Kambe a ndzi nge ri landzuli ripfumelo ra mina.”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 82]

A a khorwisekile leswaku u kume ntiyiso. Kambe a wu ri wa nkoka ku fikela kwihi eka yena?

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 85]

Loko va ri ekhotsweni a va hlawula nhloko-mhaka yihi na yihi ya Bibele, leyi a va yi rhandza, kutani va chumayela marhangu lawa ma va rhendzeleke.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 89]

Nyimpi a yi tikomba leswaku yi lava ku tlhekeka, kambe va ye emahlweni ni vutirheli bya vona.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 91]

Varisi lava nga Vakreste a va hamba va va endzela loko va ya entirhweni ni loko va vuya. Hakanyingi a va hlayela ndyangu matsalwa ma nga ri mangani.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 96]

“Hi swona, mina ndzi ta vula ndzi ku ‘Vhivha!’” Hinkwavo va miyerile. Eku heteleleni, xifanyetana lexi xi huwelerile xi ku “Vhivha Yehovha!”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 103]

“Mawaku ndlela leyi hi nkhenseke Yehovha ha yona, nhlengeletano yakwe ni vamakwerhu lava rhandzekaka, lava hoxeke vutomi bya vona ekhombyeni hikwalaho ka vamakwavo lava ni ku va tiva a va nga va tivi!”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 108]

“Ndzi suke eAngola ndzi ri karhi ndzi khongela hi mbilu naswona mahlo ya mina ma khavaxela mihloti hikwalaho ka vamakwerhu lava, lava hambileswi va xanisekaka, va n’wayitelaka hikwalaho ka ntshembo wo hlamarisa lowu va nga na wona.”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 111]

“Yin’wana ni yin’wana ya tinkulumo takwe a a yi nyikela minkarhi leyi nga vaka nkombo ku ya eka 21. Xiyimiso xa vhiki a xi ri ni swilo swo tala naswona a xi tika.”

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 116]

Eka mfumo- xivongo wa ka vona, a a ri ndhuna leyi xiximiwaka. A a tiviwa tanihi munhu wa Xikwembu.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 124]

Loko va ri ehansi ka ntshikilelo wa leswaku va landzula vukala-tlhelo bya vona bya Vukreste, va yime va tiya eka xiboho xa vona xa ku famba etindleleni ta Yehovha.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 128]

Vanhu va byi vonile vukala-tlhelo bya Timbhoni ta Yehovha.

[Marito lama tshahiweke exihlokweni lama nga eka tluka 138]

Ku ni mavandlha ya 696 kambe Tiholo ta Mfumo i 24 ntsena.

[Mepe/Swifaniso leswi nga eka tluka 81]

(Leswaku u vona rungula leri hleriweke hi ku helela, vona nkandziyiso wa kona)

Atlantic Ocean

DEM. REP. OF CONGO

ANGOLA

Luanda

Malanje

Lobito

Benguela

Huambo

Lubango

Namibe

Baía dos Tigres

NAMIBIA

[Xifaniso lexi tataka tluka hinkwaro lexi nga eka tluka 66]

[Swifaniso leswi nga eka tluka 71]

Gray na Olga Smith

[Xifaniso lexi nga eka tluka 74]

John Cooke (exikarhi), a ri na João Mancoca (exineneni) na Sala Filemon (eximatsini), ku nga vona vo sungula ku yimela vugandzeri bya ntiyiso eAngola

[Xifaniso lexi nga eka tluka 87]

Nhlengeletano leyi tsakisaka hi nkarhinyana wa ntshunxeko hi 1975

[Xifaniso lexi nga eka tluka 90]

Tiko leri hlakatiweke hi nyimpi

[Swifaniso leswi nga eka tluka 102]

“Xitanga” lexi swakudya swa moya a swi swekiwa eka xona

[Xifaniso lexi nga eka tluka 104]

Silvestre Simão

[Swifaniso leswi nga eka tluka 123]

Nhundzu ya mphalalo leyi yaka eAngola yi ri karhi yi layichiwa eAfrika Dzonga

[Xifaniso lexi nga eka tluka 126]

Ehenhla: Nhlangano wo hlawuleka wa vakulu ni maphayona ya nkarhi hinkwawo eLuanda

[Xifaniso lexi nga eka tluka 126]

Douglas Guest (eximatsini) a ri eAngola hi 1991, a ri na João na Maria Mancoca, na Mário Oliveira

[Xifaniso lexi nga eka tluka 131]

Hofisi yo sungula leyi a yi tirhisiwa hi Timbhoni ta Yehovha eLuanda

[Xifaniso lexi nga eka tluka 134]

Ntsombano wa Muganga wa “Vadzunisi Lava Tsakeke” lowu eka wona a ku ri ni vanhu va 73 154 eLuanda

[Xifaniso lexi nga eka tluka 139]

Muako lowu nga ni lwangu ra mazenge, lowu a wu ri yin’wana ya Tiholo ta Mfumo ta 24 ta le Angola

[Xifaniso lexi nga eka tluka 140]

Komiti ya Rhavi (ku suka eximatsini ku ya exineneni): João Mancoca, Steve Starycki, Silvestre Simão, Domingos Mateus, José Casimiro

[Xifaniso lexi nga eka tluka 140, 141]

Ndyangu wa Bethele ya le Angola hi 1996, loko rhavi leri ri simekiwa

[Swifaniso leswi nga eka tluka 142]

Swirho swin’wana swa ndyangu wa Bethele leswi kombiseke ripfumelo ra swona ehansi ka nxaniso wa tihanyi: (1) Antunes Tiago Paulo, (2) Domingos Kambongolo, (3) Justino César

[Xifaniso lexi nga eka tluka 147]

Carlos Cadi